عبادات در فقه شیعه

معرفی اجمالی ابواب و رئوس مسائل فقهى بخش عبادات به ترتیب کتاب شرایع محقق حلّى، به قرار ذیل است:

‏1. کتاب الطهارة:

طهارت بر دو قسم است: طهارت از خَبَث یا آلودگی‌هاى ظاهرى و جسمى، و طهارت از حَدَث یا آلودگى‌های معنوى و باطنى. طهارت از خبث عبارت است از تطهیر بدن یا لباس یا چیز دیگر از امور ده‌گانه‏اى که اصطلاحاً «نجاسات» خوانده مى‏شوند از قبیل: بول، غایط، خون، منى و میته، و طهارت از حدث عبارت است از وضو، غسل و تیمم که با یک سلسله اعمال طبیعى؛ مانند خواب، ادرار و جنابت، باطل مى‏شود و باید تجدید شود.[1] در کتاب طهارت همچنین از احکام مربوط به خونریزی‌های زنانه (حیض، نفاس، استحاضه)، احکام اموات (روش غسل و کفن و دفن میّت) و آداب تخلی، بحث می شود.[2]

2. کتاب الصلوة:

در این کتاب درباره نمازهاى واجب؛ یعنى نمازهاى یومیه، نماز عیدین، نماز میّت، نماز آیات، نماز طواف و نمازهاى نافله؛ یعنى نمازهاى مستحبى از قبیل نوافل یومیه و غیره، و درباره شرایط و ارکان و مقدمات و موانع و قواطع و خلل نماز، و همچنین درباره انواع نماز از قبیل نماز حاضر و نماز مسافر یا نماز فرادی‏ و نماز جماعت و یا نماز اداء و نماز قضاء به تفصیل بحث مى‏شود.[3] در بخش مربوط به نماز جمعه و نماز عید فطر و قربان، کم و بیش درباره حکومت اسلامی و حکمران اسلامی و اختیارات و وظایف ولی فقیه بحث می شود.[4]

3. کتاب الزکوة:

زکات، نوعى پرداخت مالى شبیه به مالیات است که به نُه چیز تعلّق مى‏گیرد: طلا، نقره، گندم، جو، خرما، کشمش، گاو، گوسفند و شتر. در فقه درباره شرایط تعلّق زکات به این امور نُه گانه و درباره مقدار زکات و موارد مصرف آن بحث مى‏شود. در قرآن از مسائل زکات فقط از اصل وجوب آن (غالباً در کنار نماز) و موارد مصرف آن سخن به میان آمده است، آن جا که مى‏فرماید: «صدقات (زكات‌ها) براى نیازمندان و تهیدستان و مأموران جمع آورى آنها، و مردمى که باید دل آنها به دست آید، و در راه آزادى بردگان، و (اداى دين) بدهكاران و در راه خیرى که به خدا منتهى می گردد و مسافران بى‏توشه مى‏باشد. اين، يک فريضۀ (مهم) الهى است؛ و خداوند دانا و حكيم است».[5]

4. کتاب الخُمس:

خمس نیز مانند زکات نوعى پرداخت مالى شبیه مالیات است. خمس؛ یعنى یک پنجم. از نظر اهل تسنن تنها غنائم جنگى است که یک پنجم آن به عنوان خمس باید به بیت المال منتقل شود و صرف مصالح عموم گردد، ولى از نظر شیعه غنائم جنگى یکى از چیزهایى است که باید خمس آن پرداخت شود؛ علاوه بر آن، معادن، گنج‌ها، مال‌هاى مخلوط به حرام که تشخیص مالک آنها مقدور نیست، زمینى که کافر ذمّى از مسلمان مى‏خرد، آن چه که از طریق غوّاصى به دست مى‏آید و مازاد عواید سالانه نیز باید تخمیس شوند و خمس آنها داده شود.[6] نیمی از خمس، سهم امام زمان (علیه السلام) است که در زمان غیبت آن حضرت، در اختیار نائبان او؛ یعنی مجتهدان جامع شرائط قرار می گیرد و در مواردی که مورد رضایت آن حضرت است، مصرف می شود.  نیم دیگر از خمس، سهم سادات است که با اجازه مجتهد به سادات دارای شرائط پرداخت می شود.[7]

5. کتاب الصّوم:

در این کتاب به بیان روزه‌های واجب و مستحب و مکروه و حرام و نیز مبطلات روزه و مباحثی درباره قضا و کفاره روزه می پردازد.[8]

6. کتاب الاعتکاف:

اعتکاف در لغت؛ به معناى مقیم شدن در یک محل معین است، ولى در اصطلاح فقهى عبارت است از اقامت حداقل سه روز در مسجد جامع شهر به همراه روزه‌داری. این کار شرایط و احکامى دارد. پیغمبر اکرم (صلی الله علیه و آله)، دهه آخر ماه رمضان اعتکاف مى‏فرمود.[9]

7. کتاب الحج:

حج مشتمل بر اعمالی است که در مکه و اطراف مکه به وسیله حجّاج انجام مى‏شود. حج برای اشخاص مستطیع یک بار در عمر واجب می شود. وقت بجا آوردن حج، آخرین ماه قمری؛ یعنی ذی الحجة است. اقسام حج، کیفیت اعمال حج، تعریف استطاعت شرعی و زمان و مکان اعمال حج به تفصیل در کتاب‌های حج بیان شده است.[10]

‏8. کتاب العمرة:

عمره نیز نوعى حج کوچک است، ولى معمولًا براى حجّاج، واجب است که اول عمره را و بعد حج را به جا آورند. عمره اگر مقدمه حج و همراه آن باشد که به آن «عمره تمتّع» گفته می‌شود، مشتمل بر پنج عمل و اگر همراه حج نباشد، که بدان «عمره مفرده» می گویند، مشتمل بر هفت عمل است. اعمال عمره مفرده در واقع به منزله آداب ورود به حرم و زیارت بیت الله الحرام است.[11]

9. کتاب الجهاد:

در این کتاب، مسئله جنگ با دشمنان دین خدا و احکام و آداب و شرائط آن مطرح است. اسلام دین اجتماعى و مسئولیت‌هاى اجتماعى است؛ از این رو جهاد در متن دستورات اسلام قرار گرفته است. جهاد گاه ماهیت تهاجمی دارد که بدان جهاد ابتدایی می گویند و گاه ماهیت تدافعی دارد که بدان جهاد دفاعى می گویند. همچنین جهاد یا داخلى است یا خارجى. جهاد داخلی، نبرد با شورشیان مسلمان است که علیه امام مسلمانان قیام می کنند و به آنها «اهل بغی» یا «باغی» می گویند؛ مانند خوارج نهروان، اصحاب جمل و اصحاب صفّین که بر علیه امیرالمؤمنین (علیه السلام) قیام کردند. فقها، در «کتاب الجهاد» از احکام ذمّه؛ یعنى شرایط پذیرفتن غیر مسلمانان تحت عنوان تابعیت دولت اسلامى و همچنین درباره احکام روابط میان دولت اسلامى با دولت های غیر اسلامى و به مناسبت، از احکام زمین‌هایی که به دست مسلمانان به زور یا به صلح فتح می شود، به تفصیل بحث مى‏کنند.[12]

10. امر به معروف و نهى از منکر:

اسلام به حکم این که دین اجتماعى و مسئولیت‌هاى اجتماعى است و محیط مناسب را یکی از شروط اصلى اجراى برنامه آسمانى و سعادت‌بخش خود مى‏داند، یک مسئولیت مشترک براى عموم به وجود آورده‏ است، و آن این است که همه مردم موظفند پاسدار فضیلت‌ها و نیکی‌ها و نابود کننده بدی‌ها و نادرستی‌ها باشند. پاسدارى از نیکی‌ها، «امر به معروف» و ستیزه‏گرى با بدی‌ها، «نهى از منکر» نامیده مى‏شود. «امر به معروف و نهى از منکر» در فقه اسلامى شرایط و مقررات و آدابی دارد که در کتاب مربوط به آن، ذکر شده است.[13]