کتاب الموطأ مالک بن انس

كتاب الموطّأ، كهن‌ترین كتاب روایی تدوین یافته اهل سنت است كه در سده دوم نگاشته شده و به دست ما رسیده‌است. [1]«الموطأ» را اولین کتاب حدیثی دانسته‌اند که بر اساس ابواب فقهی مرتب شده است.[2] شافعی می‌گوید: «من در روی زمین كتابی درست‌تر از کتاب مالک ندیدم».[3]

از مالک نقل شده که این کتاب را به ۷۰ تن از فقهای مدینه داده و چون آن‌ها در محتوای کتاب با وی موافقت داشتند،[4] آن را موطّأ (به معنای موافقت‌شده) نامید،[5] گفته‌شده: تألیف این کتاب ۴۰ سال زمان برده است.[6] مالک، كتاب موطّأ را در پاسخ به درخواست منصور عباسی نگاشت. شافعی چنین نقل می‌كند: منصور در سال 148 قمری به مدینه آمد و مالک بن انس را طلبید و به او گفت: مردم در عراق دچار اختلاف شده‌اند، از تو می‌خواهیم كه كتابی برای مردم فراهم آوری تا باعث اجتماع و اتحاد مردم شود. مالک در پاسخ منصور خلیفه عباسی اقدام به تدوین موطّأ نمود.[7]

او از میان صد هزار حدیث، ده هزار روایت را انتخاب كرد و برای تنقیح روایات، پیوسته به آن‌ها مراجعه می‌كرد و با محک قرآن و حدیث می‌سنجید، تا آن‌كه بالاخره شمار روایات به سه هزار روایت، تقلیل یافت. از نگاه برخی از محقّقان اگر مالک فرصتی دیگر می‌یافت، در پی مراجعه مكرر، همه روایات كتابش را حذف می‌كرد.[8]
ابوریه به نقل از ابهری آورده است كه مالک در این كتاب 1720 روایت آورده كه از آن میان 600 حدیث مسند، 222 حدیث مرسل، 613 حدیث موقوف (= گفتار صحابه) و 285 روایت مقطوع (= گفتار تابعان) است.[9]

بنا به نقل سیوطی كه خود از شارحان موطّأ است، مشهورترین نسخ موطّأ چهارده نسخه است كه از میان آن‌ها معروف‌ترین نسخه‌ها، عبارتند از: 1. نسخه یحیی بن یحیی؛ 2. نسخه محمد بن حسن شیبانی؛ 3. نسخه ابومصعب زهری؛ 4. نسخه ابن وهب[10] و از میان آن‌ها نسخه یحیی بن یحیی لیثی (م 234) را صحیح‌ترین نسخه دانسته‌اند[11].

كتاب موطّأ به خاطر جایگاه علمی و فقهی مالک در میان اهل سنت ـ و نیز دقت مؤلّف در نگارش ـ از احترام ویژه‌ای برخوردار است. شافعی معتقد است: صحیح‌ترین كتاب‌ها در زمین پس از قرآن، موطّأ مالک است[12]. دهلوی كتاب موطّأ و صحیح بخاری و مسلم را در بالاترین سطح اعتبار می‌شناسد[13].

عالمان اهل سنت بر موطّأ مالک شرح‌هایی نگاشته‌اند كه از جمله آن‌ها می‌توان به شروح ذیل اشاره كرد: دو شرح مطول و مختصر جلال الدین سیوطی بر موطّأ به نام‌های: 1. كشف المغطأ فی شرح الموطّأ؛ 2. تنویر الحوالك فی شرح موطّأ مالك؛ و شرح عبدالباقی زرقانی از عالمان مصری در سده یازدهم. كتاب موطّأ مالک به خاطرِ آوردن روایات مرسل، و نیز جانب‌داری از مكتب نقل‌گرایان در برابر مكتب عقل‌گرایانِ عراق و…. مورد نقد قرار گرفته است. موطّأ مالک دارای 3091 روایت و در دو جلد منتشر شده است.[14]

منصور خلیفه عباسی به مالک پیشنهاد داد که این کتاب را به همه شهرها بفرستند و دستور دهد که این کتاب را تعلیم داده و روایات و مسائل فقهی غیر از این را رها کنند، تا تمام مناطق اسلامی بر پایه همین فقه بنا گردد، اما مالک نپذیرفت.[15]

[1]. سایت پاسخ.

[2]. مالک بن انس، «الموطأ»،‌ المحقق: محمد مصطفى الأعظمی، مقدمه، ص ۳؛ مطهری، مرتضی، مجموعه ‏آثار، ج ‏14، ص 417.

[3]. میلانی، سید علی، التحقيق في نفى التحريف عن القرآن، ص 203.

[4]. الموطأ، ص ۳؛ مقدمه الموطّا، ج 1، ص 4.

[5]. مقدمه الموطّا، ج 1، ص 4.

[6]. مناوى، محمد عبدالرؤوف بن تاج ‏العارفین‏، طبقات الصوفیة (الکواکب الدریة فی تراجم السادة الصوفیة)، محقق: محمد ادیب جادر، ج ۱، قسم دوم، ص۴۲۱.

[7]. ابوریه، محمود، اضواء علي السنة المحمدية، ص 313.

[8]. همان، ص 310 و311.

[9]. همان، ص 311.

[10]. براي تفصيل بيشتر ر.ك: الموطا مالک، ج 1، ص 10 ـ 16.

[11]. همان، ص 16.

[12]. همان، ص 4؛ اضواء علي السنة المحمدية، ص 310.

[13]. اضواء علي السنة المحمدية، ص 310.

[14]. برگرفته از سایت پاسخ.

[15]. کاتب واقدی، محمد بن سعد‏، الطبقات الکبری‏، تحقیق: عطا، محمد عبدالقادر، ج ۵، ص ۴۶۸.