نزول آیه شراء در شأن امیرالمؤمنین (علیه السلام)

رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) هنگامی که از طریق وحی از توطئه قتل خود آگاه شد، على (علیه السلام) را از نقشه قریش خبر داد و به او فرمود که در بسترش بخوابد. على (علیه السلام) گفت: اى پیامبر خدا، آیا با خوابیدن من در آن‌جا تو سالم مى‌‌مانى؟ پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: بلى، على (علیه السلام) خنده‌اى تبسّم‌آمیز کرد و به شکرانه این افتخار، سر به سجده گذاشت. سپس در بستر پیامبر (صلی الله علیه و آله) خوابید و برد (پارچه) خصوصى حضرت را روى خود کشید و به این ترتیب با ایثار و فداکاری آن حضرت، جان پیامبر (صلی الله علیه و آله) سالم ماند و آن حضرت موفق شد به مدینه هجرت نماید. در این باره از سوی پروردگار عالم، آیه شراء یا اشتراء نفس: «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْري نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُوفٌ بِالْعِبادِ»،[1] در شأن امیرالمؤمنین (علیه السلام) نازل شد. عالمان شیعه[2] و گروهی از دانشمندان اهل سنت[3] معتقد هستند، این آیه در شأن آن حضرت (علیه السلام) نازل شده است.

«سدى» از ابن عباس نقل كرده كه آيه 207 سوره بقره در باره على بن ابى طالب (عليه السلام) نازل شد، هنگامى ‌كه مشركان تصميم بر قتل رسول اكرم (صلّى اللَّه عليه و آله) داشتند و آن حضرت از مكه خارج شد و به غار «ثور» پناه برد. در آن شب على (علیه السلام) در رختخواب رسول اكرم (صلّى اللَّه عليه و آله) خوابيد و در بين مكه و مدينه، اين آيه فرود آمد.[4]

یکی از نکاتی که درباره آیه شریفه  207 سوره بقره مطرح می‌باشد، این است که این آیه، در مقابل آيه 204 سوره بقره قرار دارد، كه می‌فرماید: «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يُعْجِبُكَ قَوْلُهُ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَيُشْهِدُ اللَّهَ عَلَىٰ مَا فِي قَلْبِهِ وَهُوَ أَلَدُّ الْخِصَامِ»؛[5] در ابتدای هر دو آیه مى‏فرماید: «وَ مِنَ النَّاسِ»، از اين مقابله فهميده مى‏شود كه وصف در اين جمله نيز در مقابل وصف آن جمله است؛ يعنى همان‌طور كه مراد از جمله: «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يُعْجِبُكَ»، بيان اين معنا است كه در آن عصر و آن ايام، مردى وجود داشته كه به گناهان خود افتخار مى‏كرده، عزت مى‏فروخته، از خودش خوشش مى‏آمده، و به ظاهر دم از صلاح مى‏زده، در حالى كه در دل نقشه دشمنى مى‏كشيده و مردى بوده كه از رفتارش چيزى جز فساد و هلاک، عايد دين و انسانيت نمى‏شده است؛ از جمله: «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ …»، نيز فهميده مى‏شود که در آن روز مردى وجود داشته كه جز به پروردگار خود نمى‏باليده، و جز به‌دست آوردن رضاى خداى تعالى هيچ هدفى را دنبال نمى‏كرده است. مردى بوده كه رفتارش امر دين و دنيا را اصلاح مى‏كرده، و به وسيله او حق احقاق مى‏شده، و عيش انسان‌ها پاكيزه مى‏شده، و بشر از بركات اسلامش برخوردار مى‏شد.[6]

جعل حدیث در قبال این فضیلت امیرالمؤمنین (علیه السلام)

آيه 207 سوره بقره يكى از بزرگ‌ترين فضايل على (علیه السلام) است كه در اكثر منابع اسلامى آمده، و به قدرى چشم‌گير است كه معاويه، به خاطر دشمنى خاصى كه با على (علیه السلام) داشت طبق روايتى، چنان از اين فضيلت ناراحت بود كه «سمرة بن جندب» را با چهارصد هزار درهم تطميع كرد كه بگويد اين آيه در باره عبد‌الرحمن بن ملجم؛ قاتل على (علیه السلام) (طبق حديث مجعولى) نازل شده، و آن منافق جنايت‌پيشه نيز چنين كرد، ولى همان‌طور كه انتظار مى‏رفت حتى يک نفر اين حديث مجعول را نپذيرفت.[7]

البته بر اساس گزارش‌های دیگر معاویه با پانصد هزار درهم «سمرة بن جندب» را تطميع كرد. صاحب کتاب «ابهى المراد» می‌نویسد: «معاويه به سمرة بن جندب؛ صحابی پیامبر، پانصد هزار درهم داد تا (به دروغ) از پیامبر (صلی الله علیه و آله) روایت کند آيه «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يُعْجِبُكَ قَوْلُهُ فِي الْحَياةِ الدُّنْيا وَ يُشْهِدُ اللَّهَ عَلى‏ ما فِي قَلْبِهِ وَ هُوَ أَلَدُّ الْخِصامِ»، در شأن امام علی بن أبي‌طالب و آیه «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ يَشْرِي نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللَّهِ وَ اللَّهُ رَؤُوفٌ بِالْعِبادِ»، در شأن عبدالرحمن بن ملجم قاتل علی (عليه السّلام)، نازل شده ‌است».[8]

[1]. بقره، 207. «بعضى از مردم (با ايمان و فداكار، همچون على علیه السلام در «ليلة المبيت» به هنگام خفتن در جايگاه پيغمبر صلی الله علیه و آله)، جان خود را به خاطر خشنودى خدا مى‏فروشند و خداوند نسبت به بندگان مهربان است».

[2]. عیاشی، محمد بن مسعود، کتاب التفسیر، تحقيق: رسولى محلاتی، سيدهاشم، ج ۱، ص ۱۰۱؛ طوسی، محمد بن حسن، التبیان، ج ۲،‌ ص ۱۸۳؛ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان في تفسیر القرآن، ج ۲، ص ۹۹ و 100.

[3]. حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، ج ۳، ص ۵؛ حسکانی، عبيد الله بن احمد، شواهد التنزيل لقواعد التفضيل، تحقيق: محمودی، محمد باقر ، ج ۱، ص ۱۲۳؛ فخرالدين رازى، ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتيح الغيب (التفسیر الکبیر)، ج ۵، ص ۳۵۰.

[4]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البيان في تفسير القرآن، ترجمه: مترجمان، تحقيق: ستوده، رضا، ج ‏2، ص 268 و  269.

[5]. «و از مردم، كسانى هستند كه گفتار آنان، در زندگى دنيا مايه اعجاب تو مى‏شود (در ظاهر، اظهار محبّت شديد مى‏كنند) و خدا را بر آن‌چه در دل دارند گواه مى‏گيرند. (اين در حالى است كه) آنان، سرسخت‏ترين دشمنانند».

[6].طباطبایی، سید محمد حسین، الميزان في تفسیر القرآن، ترجمه: موسوی همدانی، سید محمد باقر، ج ‏2، ص 147،

[7]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسير نمونه، ج ‏2، ص 80؛ «فلم يقبل فبذل له مائتي ألف فلم يقبل، فبذل له ثلاثمائة ألف فلم يقبل، فبذل له أربعمائة ألف فقبل»، ثقفى كوفى، ابو اسحاق ابراهيم بن محمد، الغارات، تحقيق: حسينى ارموى، جلال الدين، ج ‏2، ص 841.

[8]. ابن عطيه، جميل حمود، ابهى المراد، ج ‏1، ص 496.