حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیها)

چکیده مقاله فاطمه معصومه (سلام الله علیها)

فاطمه معصومه (سلام الله علیها)، دختر امام کاظم، خواهر امام رضا و عمه امام جواد (علیهم السلام) است. آن‌حضرت بنابر گزارشی در اوّلين روز ماه ذى القعده سال 173 قمری؛ -25 سال بعد از تولد حضرت امام رضا (علیه السلام)-، در شهر مدينه منوّره متولد شد و در روز دهم ربیع الثانى و -بنابر قولى دوازدهم ربیع الثانى- سال ٢٠١ قمرى دیده از جهان فروبست.

حضرت معصومه (سلام الله علیها) در سال ۲۰۱ قمری برای دیدار برادرش امام رضا (علیه السلام) که در آن زمان ولی‌عهد مأمون خلیفه عباسی بود و در خراسان سکونت داشت، از مدینه راهی ایران شد، اما در میان راه بیمار شد و پیش از آن‌كه دیدگان مباركش به دیدار برادر روشن شود، در دیار غربت و با اندوه فراوان در شهر قم درگذشت. به باور برخی از محققان، حضرت معصومه (سلام الله علیها) در ساوه مسموم و شهید شده‌است. مردم قم با تجلیل فراوان پیكر پاكش را به سوى محل فعلى (حرم مطهر آن حضرت) که در آن روز بیرون شهر و به نام «باغ بابلان» معروف بود بردند و دفن نمودند که هم اکنون مزار آن حضرت در قم، محل زیارت ارادت‌مندان ایشان است.

آن حضرت دارای اوصاف و سجایای اخلاقی بسیاری بود. یکی از شواهد عظمت فوق‌العاده حضرت فاطمه معصومه (سلام‌الله‌علیها) زیارت‌نامه‌ی خاصی است که امام رضا (علیه‌السّلام) در شأن او صادر فرموده‌است؛ زیرا بعد از فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها)، تنها زیارت‌نامه‌ای که از امام معصوم برای یک زن نقل شده، زیارت حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) است.

بنابر روایتی که از امام صادق (علیه السلام) گزارش شده، قم حرم امامان (علیهم السلام) دانسته شده‌است. در روایت دیگری آن‌حضرت فرمودند: «و به زودى بانويى از فرزند من در آن‌جا (قم) دفن مى‌شود که نامش فاطمه است. هرکسى او را زيارت کند بهشت بر او واجب مى‌شود.» آن‌حضرت هنگامى اين جمله را فرمودند که هنوز مادر امام موسى بن جعفر (علیهما السلام) به او باردار نشده بود.

حضرت فاطمه؛ دختر امام موسای کاظم (علیه ‏السّلام) مانند دیگر اولیاى پاک خداوند، داراى کرامت‌هاى باهره بوده و هست.

روایاتی از حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیها) نقل شده که از مقام علمی و جایگاه راوی‌بودن آن حضرت حکایت دارد.

 

زندگی‌نامه فاطمه معصومه (سلام الله علیها)

نام: فاطمه.

لقب: معصومه و کریمه اهل‌بیت.

پدر: موسی.

مادر: نجمه خاتون.[1]

زمان تولّد: بنابر قولی در اوّلين روز ماه ذى قعده سال 173 قمری،  25 سال بعد از تولد حضرت امام رضا (علیه السلام).

محلّ تولّد: شهر مدينه منوّره.[2]

رحلت یا شهادت: روز دهم ربیع الثانى و -بنابر قولى دوازدهم ربیع الثانى- سال ٢٠١ هجرى قمری.

محل دفن: شهر قم، باغ بابلان.[3]

 

نسب و خاندان فاطمه معصومه (سلام الله علیها)

فاطمه معصومه، دختر امام موسای کاظم و خواهر امام رضا (علیهما السلام) است. به‌گفته محمد بن جریر طبری، مادر حضرت معصومه(سلام الله علیها)، «تکتم» نام دارد که مادر امام رضا (علیه السلام) نیز هست؛ از این رو نسب وی با امام رضا (علیه السلام) یکی است.[4]

 

والدین فاطمه معصومه (سلام الله علیها)

پدر بزرگوار فاطمه معصومه (سلام الله علیها)، امام موسی کاظم (علیه السلام)، امام هفتم از امامان دوازده‌گانه شیعیان است. نام مبارک ایشان، موسی و کنیۀ شریفشان، أبو الحسن‏ (أبو الحسن‏ اوّل)، أبو إبراهیم‏، أبو علی و أبو اسماعیل است. عبد صالح‏ و كاظم‏ از القاب آن حضرت است و به آنها نیز شهرت دارد.[5]

مادر گرامی فاطمه معصومه (سلام الله علیها) «تُکتم‏»[6] نام دارد. البته ایشان دارای نام‌های دیگری نیز می‌باشد که از جمله آنها «نجمه» است.[7] وی از زنان بزرگ و پاک‌دامن تاریخ و داراى صفات و كمالات عاليه بود و در ميان زنان مسلمان، مقامى عالى پيدا كرد.[8]

 

مادر فاطمه معصومه (سلام الله علیها)

مادر فاطمه معصومه (سلام الله علیها)، به نام تُکتَم، کنيز حميده مصفاه، مادر امام موسى کاظم (عليه السّلام)، و از زنان شايسته در عقل، دين و شرف بود که جناب حميده او را به فرزندش حضرت موسى بن جعفر (عليهما السّلام) بخشید و به آن حضرت گفت: «پسرم، «تكتم» كنيزى است كه بهتر از او كنيزى نديده‏‌ام و شک ندارم كه اگر نسلى از او به‌وجود آيد، خداوند آن نسل را پاک و مطهّر قرار مى‏‌دهد، او را به تو بخشيدم، با او به نيكى رفتار كن‏… ». [9]

ایشان نام‌­ها و القاب متعدّدی داشتند که برخی از آنها عبارتند از: «طاهره، نجمة،‏ سکن‏ النوبیة،‏ سمان (سُمانة) و أروى».[10] کنیۀ ایشان «أمّ‏ البنین»‏ است.[11]

هاشم معروف حسنی می‌گوید: این زن، کنیزی از نوبیه (از نواحی سودان کنونی واقع در شمال آفریقا) به نام اروی و ملقّب به شقراء بوده است و نيز گفته مى‏‌شود مادر آن حضرت به نام «نجمة» و با کنيه «ام البنين» (مادر فرزندان) بود و نامش را به استناد سروده‌­ای در مدح امام رضا (علیه السلام)، «تکتم» ذکر کرده‌اند که ترجمه اش چنین است: «برترین مردم از نظر شخصیت، پدر، قبیله، و اجداد، همانا علی (حضرت امام رضا (علیه السلام)) بزرگوار است. «تکتم» آن‌حضرت را، – به عنوان هشتمین سمبل دانش و بردباری و به عنوان امامی که حجت حق است – برای ما به ارمغان آورد».[12]

وی از زنان بزرگ و پاک‌دامن تاریخ و داراى صفات و كمالات عاليه بود و در ميان زنان مسلمان، مقامى عالى پيدا كرد؛ زيرا داراى عفّت، پرهيزكارى و روحى بزرگ بود. او در زمره زنان با شكوه در اسلام است. هر چند مادر آن‌حضرت كنيز بود، ولى اين ويژگى، موقعيت او را كاهش نداد؛ زيرا اسلام، ایمان و عمل صالح و تقوا را به عنوان ميزان امتياز براى افراد مى‏‌داند و هر چيز ديگرى را جز اين ميزان، مهم نمى‏‌داند.[13]

درباره اخلاق و فضایل وجودی مادر فاطمه معصومه (سلام الله علیها) نقل شده است: آن­‌گاه که حمیده مصفاه (مادر امام کاظم علیه السلام) وی را مالک گردید، تکتم به علامت تکریم حمیده، هرگز در مقابلش بر زمین ننشست.[14] از نمونه‌های شگفت‌انگیزی که حمیده خاتون برای فرزندش امام کاظم (علیه السلام) بیان داشت، این بود: من در عالم رؤیا، رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) را مشاهده نمودم که خطاب به من فرمودند: «ای حمیده، نجمه را به فرزندت موسی (علیه السلام) ببخش که به زودی برایش بهترین مردمان زمین را به دنیا می‌آورد» و وى پس از اين خواب، كنيز را به فرزندش بخشيد.[15]

در خصوص عبادت مادر فاطمه معصومه (سلام الله علیها) نقل شده‌است: در ایام شیرخوارگی امام رضا (علیه السلام)، یادآور شد، کس دیگری را که شیر دارد مشخص کنند تا او را در این زمینه کمک کند، پرسیدند مگر شیر تو کم است؟ جواب داد: نه از این بابت مشکلی ندارم، ولی در اثر اشتغال به شیردادن، از انجام نوافل و ذکرهای مستحبی باز می‌مانم؛ بدین جهت نیروی کمکی می‌خواهم تا از این امور بازنمانم.[16]

 

ولادت فاطمه معصومه (سلام الله علیها)

بر طبق نگارش برخى از محقّقان، حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیها) در اوّلين روز ماه ذى قعده سال 173 هـ ق،  25 سال بعد از تولد حضرت امام رضا (علیه السلام) در شهر مدينه منوّره چشم به جهان گشود.

از میان فرزندان بزرگوار حضرت امام موسى بن جعفر (علیهما السلام)، دو فرزند ایشان؛ يعنى حضرت امام على بن موسى الرضا (علیهما السلام) و حضرت فاطمه (سلام الله علیها) ملقّب به معصومه، از ویژگی‌های خاص برخوردار بوده‌اند تا ادامه دهنده خطّ امامت بعد از پدر باشند. آن حضرت به همراه امام رضا (علیه السلام) هر دو در دامان پاک يک مادر بزرگوار به نام حضرت نجمه خاتون (سلام الله علیها) که از مهاجران مغرب بود، رشد و پرورش يافته‌اند. اين در حالى است که پدر بزرگوارشان پيوسته در زندان هارون‌الرشید به سر مى‌بردند و سرانجام در همان زندان، هنگامى که حضرت معصومه (سلام الله علیها) در سن ده سالگى بود، به شهادت رسيدند و از آن زمان به بعد حضرت معصومه (سلام الله علیها) تحت مراقبت برادرش امام رضا (علیه السلام) قرار گرفت.[17]

البته در منابع قدیمی شیعه، تاریخ‌های ولادت و وفات فاطمه معصومه بیان نشده است. به‌گفته رضا استادی، نخستین کتابی که در آن، تاریخی در این باره ذکر شده است، نور الآفاق نوشته جواد شاه‌عبدالعظیمی است[18] که در سال ۱۳۴۴ قمری منتشر شد.[19] در این کتاب، تاریخ ولادت حضرت معصومه (سلام الله علیها)، ۱ ذی‌القعده سال ۱۷۳قمری و تاریخ وفات او ۱۰ ربیع‌الثانی سال ۲۰۱ ق ذکر شده و از آن کتاب به دیگر کتاب‌ها راه‌ یافته است؛[20] از این‌رو در تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران، روز اول ذی‌القعده به عنوان روز ولادت آن حضرت و روز دختران نام‌گذاری شده است.[21] برخی از علما؛ مانند آیت‌الله مرعشی نجفی،[22] آیت‌الله شبیری زنجانی،[23] رضا استادی[24] و ذبیح‌الله محلاتی[25] با این نظر شاه‌عبدالعظیمی مخالفت کرده و تاریخ‌های ذکر شده در این کتاب را ساختگی دانسته‌اند.[26]

 

اسامی و القاب مشهور فاطمه  معصومه (سلام الله علیها) و فلسفه آن‌ها

نام حضرت معصومه (سلام الله علیها)، فاطمه است. در کتاب های روایی و تاریخی نیز، از آن حضرت با عنوان فاطمه بنت موسى بن جعفر (علیهم السلام) یاد شده است،^[27] امّا صدها سال است که آن حضرت با این لقب (معصومه) مشهور بوده ،^[28] و این لقب نزد ایرانیان تبدیل به اسم برای ایشان شده است.

حضرت معصومه (سلام الله علیها)، معصوم به معنایی که در مورد پیامبران و امامان (علیهم السلام) به کار می رود^[29] نبوده، امّا ایشان دارای طهارت روح و کمالات معنوی بالایی بودند، به گونه‌ای که به زائرانش وعدۀ بهشت داده شده است.^[30]

معصومه و کریمه اهل‌بیت، لقب‌های مشهور فاطمه دختر امام کاظم‌ (علیه السلام) هستند.[31] گفته‌اند «معصومه» از روایتی منتسب به امام رضا (علیه السلام) اخذ شده است.[32] در این روایت که در زادالمعاد، نوشته محمدباقر مجلسی آمده است، امام رضا (علیه السلام) از او با نام معصومه یاد کرده است.[33]

فاطمه معصومه (سلام الله علیها) را امروزه «کریمه اهل‌بیت» هم می‌خوانند.[34] می‌گویند: این لقب به خوابی مستند است که سید محمود مرعشی نجفی، پدر آیت‌الله مرعشی نجفی دیده و در آن یکی از ائمه (علیهم السلام) حضرت معصومه (سلام الله علیها) را کریمه اهل‌بیت خوانده است.[35]

 

خانواده فاطمه معصومه (سلام الله علیها)

خانواده یکی از مهم‌ترین کانون‌هایی است که در تربیت، شکل‌گیری شخصیت و سرنوشت افراد نقش اساسی دارد.

برادر آن‌حضرت امام رضا (علیه السلام) امام هشتم شیعیان اثنا عشری است.

 

امام رضا (علیه السلام) برادر فاطمه معصومه

فاطمه معصومه (سلام الله علیها)؛ دختر امام موسی کاظم (علیه السلام) و خواهر (پدری و مادری) امام رضا (علیه السلام) است. به‌گفته محمد بن جریر طبری، مادر وی، مادر امام رضا (علیه السلام) نیز هست[36] و با توجه به این‌که مادر امام رضا (علیه السلام) تکتم نام دارد[37]؛ از این‌رو مادر حضرت معصومه، نیز تکتم می‌باشد.

 

فاطمه معصومه (سلام الله علیها) عمّه امام جواد (علیه السلام)

با توجه به این که فاطمه معصومه (سلام الله علیها) با امام رضا (علیه السلام) از یک پدر و مادر و با هم برادر و خواهر هستند[38]؛ از این رو حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیها)، عمّه امام جواد – امام نهم شیعیان -؛ فرزند امام رضا (علیهما السلام) می‌باشد.

 

ازدواج فاطمه معصومه (سلام الله علیها)

به‌طور دقیق معلوم نیست که حضرت معصومه (سلام الله علیها) ازدواج کرده است یا نه، و فرزند داشته است یا خیر،[39] امّا مشهور است که آن‌حضرت هرگز ازدواج نکرده‌است[40] و دلایلی هم برای ازدواج ‌نکردن وی ذکر شده است؛ که به سه دلیل اشاره و پس از آن مورد بررسی و برخی نیز مورد نقد قرار خواهد گرفت.

1. او به این جهت، ازدواج نکرد که همتایی برایش پیدا نشد.[41] این نظریه نمی‌تواند قابل تأیید باشد؛ زیرا اولاً سیرة ائمه اطهار این نبوده که دختران خود را به جهت پیدا نشدن همسنگ در خانه نگه دارند و مانع ازدواج آنان شوند، بلکه آنان، هم در قول، و هم در عمل خود، مؤمن و مؤمنه را کفو یک‌دیگر می‌دانستند. از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نقل شده است که آن حضرت فرمود: هر گاه کسی به خواستگاری دختر شما آمد که دینداری و امانتداری او را می‌پسندید (هر چند در حد دختر شما نباشد) شوهر دهید و اگر شوهر ندهید، در زمین فتنه و فساد بزرگ برپا می‌شود.[42]

ثانیاً، در عصر امام کاظم (علیه السلام) جوانان شایسته‌ای از تبار امام حسن و امام حسین (علیهما السلام) و نیز در میان شیعیان افرادی وجود داشتند که می‌توانستند همسران مناسب برای آنان باشند

2. یعقوبی نوشته است: امام کاظم (علیه السلام) وصیت کرده بود که هیچ‌یک از دخترانش ازدواج نکنند،[43] اما به این سخن اشکال کرده‌اند که چنین سفارشی در وصیت‌نامه‌ای که کلینی در کافی از امام کاظم (علیه السلام) نقل کرده،[44] نیامده است.[45].
3. احتمال و نظریه سوم آن است که اختناق هارون الرشید و وجود خفقان در آن دوران، چنان شدید بود که حتی کسی جرأت نداشت برای پرسیدن مسائل شرعی به در خانه موسی بن جعفر (علیهما السلام) مراجعه کند، تا چه رسد به این‌که به عنوان داماد آن حضرت رفت و آمد دائمی با خانواده موسی بن جعفر (علیهما السلام) داشته باشد؛ چرا که همین ارتباط نسبی زمینه‌ای را فراهم می‌ساخت تا هارون به اذیت و آزار او بپردازد. البته با این‌که هارون در مواردی تظاهر به دینداری می‌کرد، ولی ستم‌گری بی رحم بود. یکی از مورّخان می‌گوید: هارون هنگام شنیدن وعظ از همه بیشتر اشک می‌ریخت و در هنگام خشم و تندی از همه ظالم‌تر بود.[46] و همین شخص دو هزار کنیز داشت که سی‌صد نفر آنان مخصوص آواز خوانی و رقص و نوازندگی بودند.[47]

شیعیان در عصر خلافت هارون در تنگنا و فشار قرار داشتند و کسانی چون علی بن یقطین در تقیه به سر می‌بردند و کوچک‌‍ترین حرکاتشان زیر نظر بود. نمونه بارز آن داستان لباسی است که هارون به علی بن یقطین داد. این لباس ویژه خلفا بود و علی بن یقطین آن را به موسی بن جعفر (علیهما السلام) اهدا کرد. حضرت آن را قبول نکرد و فرمود: این لباس را نگه‌دار و از دست مده؛ زیرا در حادثه ای که برایت پیش می‌آید، به کار می‌آید.

چندی بعد یکی از خدمتگزاران علی بن یقطین، نزد هارون شکایت کرد و گفت: علی بن یقطین لباس مخصوص را به موسی بن جعفر اهدا کرده است. هارون بلافاصله او را احضار کرد و از لباس پرسید. او گفت: آن را در بقچه‌ای نگه داشته‌ام. هارون دستور دارد تا فوراً آن را بیاورد. وقتی که نگاهش به لباس افتاد، گفت: بعد از این هرگز سخن سعایت کننده‌ای را درباره تو باور نخواهم‌کرد.[48]

این گونه قضایا نشان می‌دهد که ارتباط موسی بن جعفر (علیهما السلام) کنترل می‌شد و از طرفی زندانی شدن امام نیز، انگیزه خواستگاری از دختران آن حضرت را کاهش می‌داد. بعد از شهات امام وحشت بیشتری بر مردم حاکم شد و حضرت رضا (علیه السلام) نیز تحت نظر قرار گرفت. در زمان مأمون آن حضرت به خراسان احضار شد و بعد از یک سال، حضرت معصومه (سلام الله علیها) و جمعی از برادران او به سوی خراسان حرکت کردند، اما در بین راه، حضرت معصومه (سلام الله علیها) پیش از دیدن برادر، دار فانی را وداع کرد و امر ازدواج او هم تحقق نیافت.

بنابراین راز عدم ازدواج حضرت معصومه و خواهران او را نه در وصیت پدر باید جست‌وجو کرد و نه در نبود همسر مناسب و کفو، بلکه علت آن، وجود اختناق شدید هارونی و مأمونی بود که باعث شد احدی جرأت نکند به راحتی به خانه موسی بن جعفر (علیهما السلام) و بعد از او به خانه فرزندش امام رضا (علیه السلام) رفت و آمد داشته باشد و داماد آن خانواده گردد. از طرف دیگر، زندانی شدن حضرت موسی بن جعفر (علیهما السلام) و سرانجام شهادت او و احضار شدن حضرت رضا (علیه السلام) به خراسان و دورافتادن از خواهران، مزید بر این علت بود.[49]

 

فرازهای زندگی فاطمه معصومه (سلام الله علیها)

فاطمه معصومه (سلام الله علیها) با عمر کمی که در دنیا داشتند، به دلیل سخت‌گیری‌ها و حساسیت‌هایی که حاکمان زمانشان نسبت به پدر و برادر بزرگوارشان داشتند، زندگیشان همراه با فراز و نشیب‌هایی بود. در ادامه به بعضی از آن موارد اشاره می‌شود.

 

فاطمه معصومه (سلام الله علیها) و مسافرت به ایران

در سال ۲۰۰ (هـ. ق) زمانی که امام رضا (علیه السلام)؛ یگانه برادر[50] حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) به اجبار مأمون عباسی مجبور به هجرت به خراسان شد، حضرت معصومه (سلام الله علیها) حدود یک سال به دور از برادر خود در مدینه زندگی کرد. مأمون عباسی در سال ۲۰۱ (هـ. ق) حضرت امام رضا (علیه‌السلام) را به عنوان ولی‌عهد خود تعیین نمود. در این هنگام آن حضرت برای بستگان خود در مدینه و به‌خصوص برای حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) نامه‌ای نوشت و آنها را به خراسان دعوت نمود. حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) به مجرد خواندن نامه امام (علیه‌السلام) برای دیدار برادر[51] با گروه بسیاری از امام‌‌زادگان و بستگان به سوی خراسان حرکت نمودند.[52]

جعفر مرتضی عاملی می‌نویسد: «حضرت معصومه در رأس یک قافله ۲۲ نفری، متشکل از علویان و برادران امام رضا (علیه‌السّلام) برای دیدار با آن امام همام رهسپار ایران گردید».[53]

برخی از پژوهشگران نیز تعداد افراد این کاروان را حدود ۴۰۰ نفر نوشته‌اند و قائلند ۲۳ نفر از آنان در ساوه کشته شدند.[54]

برپایه کتاب تاریخ قم، حضرت معصومه (سلام الله علیها) در سال ۲۰۱ قمری برای دیدار برادرش امام رضا (علیه السلام) که در آن زمان، ولی‌عهد مأمون خلیفه عباسی بود و در خراسان سکونت داشت، از مدینه راهی ایران شد اما در میان راه بیمار شد و درگذشت.[55] به باور سید جعفر مرتضی عاملی، حضرت معصومه (سلام الله علیها) در ساوه مسموم و شهید شده است.[56]

در خصوص علت رفتن آن حضرت به قم، دو گزارش وجود دارد: طبق گزارش نخست، وی در ساوه بیمار شد و از همراهانش خواست او را به قم ببرند.[57] بنابر گزارش دوم که نویسنده تاریخ قم آن را درست‌تر دانسته، خود قمی‌ها از ایشان  خواستند به قم برود.[58]

 

ورود فاطمه معصومه (سلام الله علیها) به قم

وقتى مأمون در سال دويست هجرى حضرت رضا را براى ولايت‌عهدی به مرو خواست، در سال دويست و يک فاطمه خواهرش به قصد ديدار برادرش خارج شد همين كه به ساوه رسید مريض شد پرسيد از ساوه تا قم چقدر راه است؟ گفتند: ده فرسخ فرمود: مرا به قم ببريد آن‌حضرت را به قم بردند و در منزل موسى بن خزرج بن سعد اشعرى وارد شد. وقتى خبرش به قم رسيد بزرگان قم به استقبال او رفتند پيشاپيش آنها موسى بن خزرج بود وقتى خدمت بى‏بى معصومه رسيد مهار ناقه‏اش را گرفته به منزل خود رسيد و در خانه او هفده روز بود آنگاه از دنيا رفت.[59]

محل زندگی و عبادت حضرت معصومه (سلام الله علیها) در مدرسه ستیه به نام «بیت النور» بود که هم اكنون محل زیارت ارادت‌مندان آن حضرت است.

 

رحلت فاطمه معصومه (سلام الله علیها)

در سال دويست و يک فاطمه خواهرش به قصد ديدار برادرش خارج شد زمانی که در ساوه مریض شد فرمود: مرا به قم ببريد آن‌حضرت را به قم بردند و در منزل موسى بن خزرج بن سعد اشعرى وارد شد. و در خانه او هفده روز بود آنگاه از دنيا رفت.

موسى دستور داد او را غسل داده كفن كردند و نماز بر او خوانده دفن كردند در زمينى كه متعلق به موسى بود و اكنون مزار مقدس اوست بر فراز قبرش سقفى از بوريا ساختند تا بالاخره زينب كه دختر حضرت جواد (عليه السّلام) بود بر فراز قبر او قبه‏اى ساخت.

بر اساس گزارشی وقتى فاطمه معصومه (عليها السّلام) از دنيا رفت، او را غسل داده كفن كردند بدن آن بى‏بى را به قبرستان بابلان‏ بردند و او را در سردابى گذاشتند كه برايش حفر شده بود. قبيله سعد اختلاف كردند از اين‌كه چه كسى او را داخل سرداب گذارد. سپس همه قبول كردند كه خادم پيرمردى از اين قبيله به نام قادر مباشر اين كار شود همين كه از پى او فرستادند ديدند دو سوار از طرف بيابان مى‏آيند هر دو نقاب دارند نزديک جنازه كه رسيدند نماز خواندند بر او و وارد سرداب شدند و جنازه را در سرداب گذاشته دفن كردند بعد از سرداب خارج شده بدون اين‌كه با كسى صحبت كنند سوار شده رفتند هيچ كس نفهميد آنها كه بودند.[60]

برخی از محققان معتقدند که حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) در ساوه، مسموم شد و سپس با حالت بیماری وارد قم شد و پس از مدت کوتاهی به شهادت رسید.[61] در ساوه غذای حضرت توسط یک زن نابکار زهرآلود گشت. به این ترتیب آن بانوی گرامی مسموم و بیمار شد.[62]

برخی دیگر بیماری حضرت را در اثر غم و اندوه دانسته‌اند: «وقتی حضرت معصومه بدن‌های پاره‌پاره برادران و برادرزادگان خویش را که ۲۳ نفر بودند، دید، به شدت غمگین گشت و در اثر آن بیمار شد».[63]

سر انجام پس از آن‌که حضرت معصومه در قم در خانه شخصی به نام موسی بن خزرج اشعری ساکن شد، پس از ۱۷ روز درگذشت.[64] جنازه او را در قبرستانی به نام بابلان (حرم کنونی) دفن کردند.[65]

محل دفن آن‌حضرت «باغ بابلان» معروف بود که هم اکنون مزار آن حضرت، محل زیارت ارادت‌مندان ایشان است.

 

رحلت فاطمه معصومه (سلام الله علیها) پیش از شهادت امام رضا (علیه السلام) یا پس از آن

برخی از محققان گفته‌اند: اطلاعات چندانی درباره زندگی حضرت معصومه (سلام الله علیها) در دست نیست؛ از جمله تاریخ تولد و وفات، میزان عمر، این‌که چه زمانی از مدینه حرکت کرده و آیا پیش از شهادت امام رضا (علیه السلام) وفات کرده است یا پس از آن، در تاریخ ثبت نشده است.[66]

البته در زیارت‌نامه‌ای که مرحوم مجلسی در روایتی از امام رضا (علیه السلام) گزارش می‌کند در این روایت صراحت دارد که حضرت معصومه (سلام الله علیها) پیش از شهادت برادرش امام رضا (علیه السلام) رحلت نمودند.

مرحوم مجلسی می‌فرماید: در برخی از کتب زیارات دیدم که علی بن ابراهیم، از پدرش، از سعد، از علی، از امام علی بن موسی الرضا (علیهما السلام) گزارش کرده است که آن حضرت فرمود: ای سعد، ما پیش شما یک قبری داریم. عرض کردم: فدایت بشوم منظورتان فاطمه بنت موسی (علیهما السلام) است؟ فرمود: بله، کسی که آگاه به حقش است او را زیارت کند سزاوار بهشت است … .[67]

 

مرقد فاطمه معصومه (سلام الله علیها) و سير تاريخی بناهای حرم آن

پس از دفن حضرت معصومه (سلام الله علیها) در محل فعلی آن، موسى بن خزرج سایبانى از بوریا بر فراز قبر شریفش قرار داد تا این كه حضرت زینب؛ فرزند امام جواد (علیه السلام) در سال ٢٥٦ هجرى قمرى، اولین گنبد را بر فراز قبر شریف عمه بزرگوارش بنا كرد.[68] پس از آن در طول سالیان دراز تا امروز مرقد مطهر ایشان همواره مورد توجه و احترام شیعیان و ارادت‌مندان بوده و بارها تجدید بنا شده و توسعه و تکمیل یافته است. این مدفن به‌تدریج به‌اندازه‌ای گسترش یافت که امروزه بعد از آستان قدس رضوی (علیه السلام)، باشکوه‌ترین و مشهورترین آرامگاه ایران است.[69] آستانه فاطمه معصومه (سلام الله علیها)، از حرم حضرت معصومه، ساختمان‌ها، موقوفات و تشکیلات اداری وابسته به آن تشکیل شده است که بیشترشان در شهر قم قرار گرفته‌اند.[70] . امروزه حرم مطهر دارای ضریح، گنبد، رواق‌ها، ایوان‌ها ،صحن‌ها، گلدسته‌ها و… زیبایی است که در ذیل به برخی از آن‌ها می‌پردازیم:

مرقد مطهر:

در سال 605 هجرى به دستور «امیر مظفر احمد بن اسماعیل»؛ بزرگ خاندان آل مظفر، بزرگ‌ترین استاد كاشى‌ساز آن زمان؛ یعنی محمد بن ابى طاهر كاشى قمى، كار ساخت و پرداخت كاشى‌هاى متنوع مرقد را شروع کرد و بعد از هشت سال، در سال 613 كاشى‌هاى آن آماده گردید و كار گذاشته شد. اخیراً در سال 1377 شمسى مرقد مطهر به شكل جدید كه آمیخته‌اى از كاشى و سنگ است، تجدید بنا شد و همچنین دیواره‌هاى داخلى با سنگ مرمر سبز آراسته گردید.

ضریح:

در سال 965 هجرى، شاه طهماسب صفوى، در چهار طرف مرقد ضریحى آجرى آراسته به كاشی‌هاى هفت‌رنگ و كتیبه‌هاى معرّق بنا نمود و در اطراف آن منافذى باز بود تا هم مرقد دیده شود و هم زائران، نذورات خود را داخل ضریح بریزند. در سال 1230 هجرى قمرى، فتحعلى شاه همان ضریح را نقره‌پوش كرد كه این ضریح به مرور زمان فرسوده شد و در سال 1280، ضریحى كه از نقره ضریح سابق و نقره‌هاى موجود در خزانه ساخته شده بود به جاى آن نصب گردید. این ضریح چندین مرتبه تجدید بنا و اصلاح شد و سال‌هاى متمادى روى مرقد حضرت باقى بود، تا این كه در سال 1368 هجرى شمسى به دستور تولیت آن زمان، شكل ضریح را تغییر دادند و ضریحى را با ظرایف و شاه‌كارهاى هنرى ویژه‌اى به جاى آن نصب نمودند كه آن ضریح همچنان برفراز تربت نورانى حضرت برقرار است و در اسفند ماه 1380 شمسى اصلاحات و تعمیرات جدید صورت گرفت.

رواق‌ها:

محدوده‌هاى نزدیک‌تر به ضریح مطهر را رواق می‌گویند. حرم مطهر دارای چهار رواق است:

1. رواق بالاسر که محوطه بین مسجد بالاسر تا ضریح مطهر است و با آیینه‌كارى و گچ‌كارى‌هاى بسیار زیبا آراسته شده است.
2. رواق دار الحفاظ که محوطه بین ایوان طلا و ضریح مطهر است.
3. رواق آینه (شهید بهشتى) كه در بخش زنانه و پایین پاى حضرت (سلام الله علیها) واقع است.
4. رواق پیشرو که محوطه بین مسجد طباطبایى تا ضریح مطهر است.

صحن‌ها:

حرم مطهر دارای سه صحن است:

1. صحن نو (اتابكى):

این صحن زیبا داراى چهار ایوان شمالى، جنوبى و شرقى و غربى است: ایوان شمالى آن ورودى از میدان آستانه، و ایوان جنوبى ورودى از طرف قبله، و ایوان شرقى ورودى از خیابان ارم، و ایوان غربى همان ایوان آینه است. در هر كدام از این ایوان‌هاى یاد شده ظرایف،  آثار هنرى، و معمارى خاصى به كار رفته است. این صحن آز آثار میزرا على اصغر خان صدر اعظم است كه از سال 1295 هجرى قمرى تا سال 1303 بناى آن طول كشیده است.

2. صحن عتیق (قدیم):

صحن عتیق (واقع در شمال روضه مباركه)، اولین صحنى است كه در این بارگاه مباركه بنا شده، این صحن را چهار ایوان زیبا فرا گرفته است. ایوانى با عظمت در جنوب كه همان ایوان طلا (ورودى صحن به روضه مطهره) مى‌باشد، و ایوانى در شمال كه ورودى مدرسه فیضیه به صحن را تشكیل مى‌دهد كه ساختمان نقاره‌خانه روى آن بنا شده است، و ایوانى در غرب كه ورودى مسجد اعظم به صحن است و در شرق، ایوان ورودى صحن عتیق به صحن نو واقع است. این صحن و ایوان‌هاى اطراف آن را «شاه بیگى»؛ همسر شاه اسماعیل صفوى در سال 925 هجرى قمرى بنا نمود. از سال 1377 نیز تعمیرات اساسى در این صحن و مقابر اطراف شروع شده است.

3. صحن صاحب الزمان (علیه السلام):

این صحن با بیوتات متعلق به آن در مساحتی حدود 8 هزار متر مربع با چهار جهت ورودی، در سال 1381 شروع و در سال 1384 افتتاح گردید. ورودی شرقی «شبستان امام خمینی»، ورودی غربی «پل آهنچی» ، ورودی شمالی «بست مسجد اعظم»، ورودی جنوبی «خیابان جدیدالاحداث». دیواره‌های اطراف این صحن منقوش به کتیبه‌های قرآنی با خطوط بنائی و کوفی در ساختار و طرح جدید با ترکیبی از سیمان سفید و آجر است.

گلدسته‌ها:

1. گلدسته‌های ایوان طلا:

در دو طرف این ایوان در صحن عتیق، گلدسته‌هایی پوشیده از کاشی گرهی به صورت مارپیچ (به بلندی 40/17 متر از سطح بام و قطر 50/1متر) ساخته شده است که بین پیچ ها، اسامی مبارک: «الله»، «محمد»، و «على» به خط کوفی نوشته شده است که در بالای آنها زیر مقرنس[71]، کتیبه‌ای قرار دارد، که سقف آن منقوش به آیه شریفه «ان الله و ملائکته یصلون …[72]» است. این مأذنه‌ها به دستور «محمد حسین خان شاهسون شهاب الملك»[73]، در سال 1285 هجرى قمرى، طلا كارى شد. در سال 1385 هجری شمسی، تعمیرات دیگری بر روی این گلدسته‌ها صورت گرفت و سر گلدسته‌ها طلاکاری شد.

2. گلدسته‌هاى ایوان آینه:

بر فراز پایه‌هاى دو طرف ایوان، دو مأذنه است كه از بلندترین بناهاى آستانه مى‌باشد. ارتفاع آنها از سطح بام 28 متر و از سطح صحن 80/42 متر و محیط آن 30/3 متر می‌باشد. در بالاى مأذنه‌ها، كتیبه‌اى با پهناى حدود یک متر دیده مى‌شود كه متن آن در یكى از مأذنه‌ها «لا حول ولا قوة الّا بالله العلىّ العظیم» و در دیگرى «سبحان الله و الحمدلله و لا اله الا الله و الله اكبر» است. پوشش هر دو مأذنه از بالا تا پایین سرتاسر كاشى گرهى است كه در میان آن‌ها نام‌هاى پروردگار متعال خوانده مى‌شود. بانی آنها، «امین السلطان»[74] و معمار، استاد حسن معمار قمی می‌باشد و کاشی‌کاری گلدسته‌های مذکور، بعد از پیروزی انقلاب اسلامی تعویض شده است.

3. گلدسته‌های صحن بزرگ:

این گلدسته‌ها در صحن بزرگ (نو یا اتابک) روبروی ایوان آیینه قرار دارند. پوشش آنها، کاشی گرهی هشت ضلعی متساوی است. روی چهار ضلع این گلدسته‌ها، نام‌های مبارک «الله»، «محمد»، و «على» از بالا به پایین، چهار مرتبه نوشته شده است. [75]

 

زیارت‌نامه فاطمه معصومه (سلام الله علیها)

یکی از شواهد عظمت فوق‌العاده حضرت فاطمه معصومه (سلام‌الله‌علیها) زیارت‌نامه‌ی خاصی است که امام‌رضا (علیه‌السّلام) در شأن او صادر فرموده است؛ زیرا بعد از فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها) تنها زیارتی که از امام معصوم برای یک زن نقل شده، زیارت حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) است و هیچ‌یک از بانوان خاندان عصمت و طهارت، زیارت مخصوص از امام ندارد.[76]

علامه مجلسی در کتاب‌های زادالمعاد، بحارالأنوار و تحفةالزائر، زیارت‌نامه‌ای به نقل از امام رضا (علیه السلام) برای فاطمه معصومه (سلام الله علیها) آورده است.[77] البته او در تحفة الزائر پس از ذکر زیارت‌نامه، احتمال داده است که متن آن ادامه حدیث امام رضا (علیه السلام) نباشد و علما آن را افزوده باشند.[78]

 

ثواب زیارت فاطمه معصومه (سلام الله علیها)

برای زیارت حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیها) در قم، ثواب‌های متعدی از معصومان (علیهم السلام) روایت شده که در ذیل به بعضی از آنها اشاره می‌شود:

امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «خدا داراى حرمى است که آن مکّه است، و پيامبرش هم حرمى دارد که مدينه است، و اميرمؤمنان هم حرمى دارد که کوفه است و ما هم داراى حرمى هستيم که قم است و به زودى بانويى از فرزندان من آن جا دفن مى‌شود که نامش فاطمه است. هرکسى او را زيارت کند بهشت بر او واجب مى‌شود.» امام صادق (علیه السلام) هنگامى اين جمله را فرمودند که هنوز مادر امام موسى بن جعفر (علیهما السلام) به او باردار نشده بود.[79]

امام رضا (علیه السلام) مى فرمايند: «هرکس او (حضرت فاطمه معصومه) را زيارت کند، بهشت بر او واجب مى‌گردد».[80]

امام جواد (علیه السلام) فرمودند: «کسى که آرامگاه عمّه‌ام را در قم زيارت کند، پاداش او بهشت است».[81]

 

متن زیارت‌نامه فاطمه معصومه (سلام الله علیها)

مرحوم مجلسی می‌فرماید: در برخی از کتب زیارات دیدم که علی بن ابراهیم از پدرش، و او از از سعد، و او  از امام علی بن موسی الرضا (علیهما السلام) گزارش کرده است که آن حضرت فرمود: ای سعد، ما نزد شما قبری داریم. عرض کردم: فدایت شوم، منظورتان قبر فاطمه دختر موسی (علیهما السلام) است؟ فرمود: بله، کسی که او را زیارت کند، در حالی که آگاه به حقش است، سزاوار بهشت است، پس زمانی که نزد قبر رسیدی، در قسمت سر آن حضرت، رو به قبله بایست و 34 مرتبه الله اکبر و  33 مرتبه سبحان الله و 33 مرتبه الحمد لله بگو، سپس بگو: السَّلَامُ عَلَى آدَمَ صَفْوَةِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَى نُوحٍ نَبِيِّ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَى إِبْرَاهِيمَ خَلِيلِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَى مُوسَى كَلِيمِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَى عِيسَى رُوحِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا خَيْرَ خَلْقِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا صَفِيَّ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا مُحَمَّدَ بْنَ عَبْدِ اللَّهِ خَاتَمَ النَّبِيِّينَ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِبٍ وَصِيَّ رَسُولِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَيْكِ يَا فَاطِمَةُ سَيِّدَةَ نِسَاءِ الْعَالَمِينَ السَّلَامُ عَلَيْكُمَا يَا سِبْطَيْ نَبِيِّ الرَّحْمَةِ وَ سَيِّدَيْ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا عَلِيَّ بْنَ الْحُسَيْنِ سَيِّدَ الْعَابِدِينَ وَ قُرَّةَ عَيْنِ النَّاظِرِينَ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِيٍّ بَاقِرَ الْعِلْمِ بَعْدَ النَّبِيِّ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ الصَّادِقَ الْبَارَّ الْأَمِينَ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا مُوسَى بْنَ جَعْفَرٍ الطَّاهِرَ الطُّهْرَ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا عَلِيَّ بْنَ مُوسَى الرِّضَا الْمُرْتَضَى السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِيٍّ التَّقِيَّ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا عَلِيَّ بْنَ مُحَمَّدٍ النَّقِيَّ النَّاصِحَ الْأَمِينَ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا حَسَنَ بْنَ عَلِيٍّ السَّلَامُ عَلَى الْوَصِيِّ مِنْ بَعْدِهِ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى نُورِكَ وَ سِرَاجِكَ وَ وَلِيِّ وَلِيِّكَ وَ وَصِيِّ وَصِيِّكَ وَ حُجَّتِكَ عَلَى خَلْقِكَ السَّلَامُ عَلَيْكِ يَا بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَيْكِ يَا بِنْتَ فَاطِمَةَ وَ خَدِيجَةَ السَّلَامُ عَلَيْكِ يَا بِنْتَ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ السَّلَامُ عَلَيْكِ يَا بِنْتَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ السَّلَامُ عَلَيْكِ يَا بِنْتَ وَلِيِّ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَيْكِ يَا أُخْتَ وَلِيِّ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَيْكِ يَا عَمَّةَ وَلِيِّ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَيْكِ يَا بِنْتَ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ السَّلَامُ عَلَيْكِ عَرَّفَ اللَّهُ بَيْنَنَا وَ بَيْنَكُمْ فِي الْجَنَّةِ وَ حَشَرَنَا فِي زُمْرَتِكُمْ وَ أَوْرَدَنَا حَوْضَ نَبِيِّكُمْ وَ سَقَانَا بِكَأْسِ جَدِّكُمْ مِنْ يَدِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ أَسْأَلُ اللَّهَ أَنْ يُرِيَنَا فِيكُمُ السُّرُورَ وَ الْفَرَجَ وَ أَنْ يَجْمَعَنَا وَ إِيَّاكُمْ فِي زُمْرَةِ جَدِّكُمْ مُحَمَّدٍ ص وَ أَنْ‏ لَا يَسْلُبَنَا مَعْرِفَتَكُمْ إِنَّهُ وَلِيٌّ قَدِيرٌ أَتَقَرَّبُ إِلَى اللَّهِ بِحُبِّكُمْ وَ الْبَرَاءَةِ مِنْ أَعْدَائِكُمْ وَ التَّسْلِيمِ إِلَى اللَّهِ رَاضِياً بِهِ غَيْرَ مُنْكِرٍ وَ لَا مُسْتَكْبِرٍ وَ عَلَى يَقِينِ مَا أَتَى بِهِ مُحَمَّدٌ وَ بِهِ رَاضٍ نَطْلُبُ بِذَلِكَ وَجْهَكَ يَا سَيِّدِي اللَّهُمَّ وَ رِضَاكَ وَ الدَّارَ الْآخِرَةَ يَا فَاطِمَةُ اشْفَعِي لِي فِي الْجَنَّةِ فَإِنَّ لَكِ عِنْدَ اللَّهِ شَأْناً مِنَ الشَّأْنِ اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ أَنْ تَخْتِمَ لِي بِالسَّعَادَةِ فَلَا تَسْلُبَ مِنِّي مَا أَنَا فِيهِ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِيِّ الْعَظِيمِ اللَّهُمَّ اسْتَجِبْ لَنَا وَ تَقَبَّلْهُ بِكَرَمِكَ وَ عِزَّتِكَ وَ بِرَحْمَتِكَ وَ عَافِيَتِكَ وَ صَلَّى اللَّهُ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ أَجْمَعِينَ وَ سَلَّمَ تَسْلِيماً يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ.[82]

 

ویژگی‌‌های شخصیتی فاطمه معصومه (سلام الله علیها)

علمای شیعه جایگاه والایی برای فاطمه معصومه (سلام الله علیها) قائل هستند و روایاتی در خصوص منزلت ایشان و اهمیت زیارتش نقل می‌کنند. علامه مجلسی در کتاب بحارالأنوار به حدیثی از امام صادق (علیه السلام) پرداخته که طبق آن، شیعیان با شفاعت حضرت معصومه (سلام الله علیها) به بهشت وارد می‌شوند.[83] در فرازی از زیارت‌نامه فاطمه معصومه هم، از وی درخواست شفاعت شده است.[84]

مرحوم شوشتری در قاموس الرجال نوشته است: در میان فرزندان فراوانِ امام کاظم (علیه السلام)، پس از امام رضا (علیه السلام) کسی هم‌پای معصومه نیست.[85] شیخ عباس قمی هم او را برترینِ دختران موسی بن جعفر (علیهما السلام) دانسته است.[86]

بر پایه روایاتی که از امام صادق، امام کاظم و امام جواد (علیهم السلام) نقل شده ‌است: بهشت، پاداش کسی است که فاطمه دختر امام كاظم (علیه السلام) را زیارت کند،[87] البته در برخی روایات، پاداش‌ بهشت برای کسی دانسته شده که او را با معرفت و شناخت زیارت کند.[88]

 

اخلاق و صفات فاطمه معصومه (سلام الله علیها)

پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) در تمام سجایای اخلاقی، و صفات پسندیده، سرآمد و الگویی برای تمام بشریت است و با توجه به این‌که امامان معصوم (علیهم السلام) جانشینان آن حضرت هستند، آنان نیز در کمالات اخلاقی و صفات شایسته برترین انسان‌ها هستند. پس از معصومان (علیهم السلام)، هر کس به هر اندازه  به این خاندان نزدیک شود، با وجود اراده و خواست و تلاش، می‌تواند جزو انسان‌های وارسته و اوتاد قرار بگیرد که فاطمه معصومه (سلام الله علیها) از جمله کسانی است که از این موقعیت کمال حسن استفاده را نموده و در ردیف انسان‌های نمونه‌ای قرار گرفته، تا جایی که مورد تکریم امامان معصوم (علیهم السلام) قرار گرفته و کراماتی از وی صادر شده است.

 

کرامات فاطمه معصومه (سلام الله علیها)

حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیها)، دختر امام موسای کاظم (علیه ‏السّلام)، مانند دیگر اولیاى پاک خداوند، داراى کرامت‌هاى باهره بوده و مى‏باشد و در اعصار و قرون مختلف، عموم طبقات از عالم و عامى، شاهد و ناظر بعضى از آن کرامات بوده و گواهى داده‏اند. در این بخش به چند مورد از کرامات آن بانوی بزرگ به نحو اختصار اشاره می‌شود:

1. آیة الله العظمی سید شهاب الدین نجفی مرعشی می‌فرمود: روزگاری که جوان‌تر بودم، روزی بر اثر مشکلات فراوانی که داشتم، از جمله می‌خواستم دخترم را شوهر دهم، ولی مال و ثروتی نداشتم تا برای وی جهیزیه تهیه کنم، با ناراحتی به حرم حضرت معصومه (سلام‏اللَّه‏علیها) رفتم، و با عتاب و خطاب در حالی که اشک‌هایم سرازیر بود، گفتم: «ای سیده و مولای من، چرا نسبت به امر زندگی من اهمیت نمی‌دهی؟ من چگونه با این دست خالی دخترم را شوهر دهم؟!»، سپس با دلی شکسته به خانه برگشتم. وقتی به خانه برگشتم، حالت غشوه (کشف) مرا فرا گرفت، در همان حال شنیدم در می‌زنند، رفتم در را باز کردم، شخصی را دیدم که پشت در ایستاده، وقتی مرا دید گفت: «سیده تو را می‌طلبد»، با شتاب به حرم رفتم، وقتی که وارد صحن شریف آن حضرت شدم، چند کنیز را دیدم که به تمیز کردن ایوان طلا اشتغال داشتند، از سبب آن پرسیدم، گفتند: اکنون سیده می‌آید، پس از اندکی حضرت فاطمه معصومه (سلام‏اللَّه‏علیها) آمد، در حالی که در شکل و شمایل، مانند مادرم فاطمه زهرا (سلام‏اللَّه‏علیها) بود؛ (چون جده‌ام فاطمه زهرا (سلام‏اللَّه‏علیها) را سه بار قبل از آن، در خواب دیده بودم). نزد عمه‌ام حضرت معصومه (سلام‏اللَّه‏علیها) رفتم و دستش را بوسیدم، به من فرمود: «ای شهاب! کی ما در فکر تو نبوده‌ایم، که ما را مورد عتاب قرار داده و از دست ما شاکی هستی، تو از زمانی که به قم آمدی زیر نظر ما و مورد عنایت ما بوده‌ای».

مرحوم آقای مرعشی در ادامه می‌گوید: وقتی از خواب بیدار شدم، فهمیدم که نسبت به حرم حضرت معصومه (سلام‏اللَّه‏علیها) اسائه ادب (بی احترامی) کرده‌ام، همان لحظه برای عذرخواهی به حرم شریفش رفتم، از آن پس حاجتم برآورده شد و در کارم گشایشی صورت گرفت و مشکل زندگیم حل و آسان گردید.^[89]

2. مرحوم قائم‏مقام فراهانى مى‏گوید: جناب آمیرزا آقا؛ سرکشیک حرم حضرت معصومه (سلام‏ اللَّه‏ علیها) مى‏فرمود: در سال 1300 قمری، خانمی را که فلج بود، از کاشان به قصد استشفا به قم آوردند. آن خانم به حضرت معصومه (سلام‏اللَّه‏ علیها) متوسل شد. ایشان می‌گوید: آن شب من کشیک بودم و در حالی که خانم فلج در کنار ضریح مطهر بود، درب حرم را بستند. وقتی نصف شب گذشت، خانم مذکور صدا زد: حضرت مرا شفا داد. می‌گوید: در را گشودم، دیدم همان‌طور است که مى‏گوید. جریان شفا یافتنش را سؤال نمودم، گفت: عطش بر من غلبه کرد، خجالت کشیدم آب بخواهم، با آن حالت به خواب رفتم. در عالم خواب جام آبى به من دادند و گفتند: این آب را بخور، شفا مى‏یابى. آب را خوردم و از خواب بیدار شدم. دیدم نه از عطش خبرى است و نه از فلج اثرى.

دوش وقت سحر از غصه نجاتم دادند                              و اندر آن ظلمت شب آب حیاتم دادند^[90]

همچنین آمیرزا آقا مى‏گفت: سالى نیست که دو سه نفر کور و شل از برکت توسل به آن معصومه (سلام ‏اللَّه‏ علیها) شفا نیابند.^[91]

3. از جمله داستان‌های واقعی که نقل آن به تواتر رسیده این است: پای مردی به نام میرزا اسدالله که از خدام آستانه مقدسه حضرت معصومه (سلام‏ اللَّه‏ علیها) بود، بیماری شقاقلوس (یک نوع بی‌حسی و فلجی) گرفت، به حدی که انگشت‌های پایش سیاه شده و پزشک‌های آن زمان از درمان او عاجز شده بودند و به اتفاق آراء گفته بودند که باید پای او قطع شود.

یک روز قبل از آن‌که موعد قطع پا فرا رسد، بیمار نام‌برده با خود گفت: حال که بنا است فردا پای مرا قطع کنند، خوب است امشب در حرم مطهر حضرت معصومه (سلام‏ اللَّه‏ علیها) بمانم و متوسل شوم.

شخصی به نام  مبارک او را حمل کرد و به حرم برد، اواخر شب که خدام، درهای حرم را بستند، او خود را به پای ضریح انداخت و در مورد درد و بیماری خود ناله کرد و ملتمسانه از حضرت معصومه (سلام‏ اللَّه‏ علیها) خواست که از خدا بخواهد، پای او خوب شود. او تا صبح به توسل و سوز و گداز پرداخت، هنوز هوا تاریک بود، خدام شنیدند که میرزا اسدالله، پشت در آمده فریاد می‌زند در را باز کنید، حضرت به من لطف کرد و توسط ایشان شفا یافتم. در را باز کردند، دیدند میرزا اسدالله خوشحال است و بیماریش رفع شده است. او جریان شفایش را چنین شرح داد: بانوی بزرگواری نزدم آمد و فرمود: تو را چه شده است؟ عرض کردم: بیماری پا مرا از کار انداخته، از خدا، یا شفا می‌خواهم یا مرگ! آن بانو گوشه مقنعه خود را چند بار بر روی پای من مالید و فرمود: خداوند تو را شفا داد. احساس کردم که خوب شدم و اصلاً درد پا ندارم. از آن بانو پرسیدم، شما کیستید؟ فرمود: «آیا مرا نمی شناسی و حال آن‌که تو خادم حرم من می‌باشی، من فاطمه دختر موسی بن جعفر (علیهما السّلام) هستم».^[92]

4. استاد حسن زاده آملی درباره ملاصدرا می‌نویسد:

«جناب استادم «علامه رفیعی قزوینی» در اولِ رساله‌ای که درباره حرکت جوهری نوشته، فرمود: در حاشیه «اسفارِ» خطی که به خط مرحوم «میرزا علی اکبر حِکمی یزدی» است، به نقل از ملاصدرا آمده است: «هنگامی که این مطالب را در این مقام می‌نویسم، در کهک که یکی از روستاهای قم است، می‌باشم، پس به زیارت دختر موسی بن جعفر (علیهما السلام) به قم رفتم، تا از آن بانو کمک بطلبم و این زمان، روز جمعه بود. پس با یاری خدای تعالی این موضوع برای من کشف شد».[93]

مرحوم آیة الله العظمی شهاب الدین مرعشی نجفی (رحمه الله) مکرّر می‌فرمود: هر وقت برای ملاصدرا مشکل علمی یا مطلب مبهمی پیش می‌آمد، در حرم مطهر حضرت معصومه (سلام‏اللَّه‏علیها) مکرر به بی‌بی متوسل شده، و با استمداد از آن بانوی دو عالم، مشکلش، حلّ و آسان می‌شد.^[94]

5. از آیت الله مرعشی نجفی (رحمه الله) نقل است که فرمود: شبِ زمستانی بود که من دچار بی‌خوابی شده‌بودم. خواستم به حرم بروم، دیدم بی‌موقع است؛ آمدم خوابیدم. در عالم خواب دیدم خانمی وارد اتاق شد و به من فرمود: «سید شهاب! بلند شو و به حرم برو؛ عده‌ای از زوار من در پشت دربِ حرم، دارند از سرما هلاک می‌شوند؛ برو آنها را نجات بده» من به طرف حرم به راه افتادم. وقتی پشت درب شمالی حرم رسیدم، دیدم در میدان آستانه، عده‌ای از زوار پاکستانی یا هندی، با لباس‌های مخصوص خودشان، از شدت سرما می‌لرزند. درب حرم را زدم؛ حاج آقا حبیب که جزو خدام حرم بود، با اصرار من در را باز کرد و ابتدا من، و آنها پشت سرم وارد حرم شدند».[95]

 

مقام شفاعت فاطمه معصومه (سلام الله علیها)

اعتقاد به شفاعت انبیاء و اولیاء از ضروریات مذهب شیعه است و هیچ تردیدی در آن نیست و بالاترین جایگاه شفاعت، از آنِ رسول گرامی اسلام (صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله) است که در قرآن کریم از آن به «مقام محمود» تعبیر شده است[96]. از میان بانوان دو تن از خاندان رسول مکرم (صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله) شفاعت گسترده‌ای دارند که بسیار وسیع و جهان‌شمول است.

۱. خاتون محشر، صدیقه اطهر، حضرت فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها).

۲. شفیعه روز جزا، حضرت فاطمه معصومه (سلام‌الله‌علیها)، که بعد از حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) از جهت گستردگی شفاعت، هیچ بانویی به شفیعه محشر حضرت معصومه (سلام‌الله‌علیها) نمی‌رسد. امام جعفرصادق (علیه‌السّلام) در این رابطه می‌فرماید: «تَدخل بِشفاعتها شیعتنا الجنة بأجمعهم»؛[97] با شفاعت او همه شیعیان ما وارد بهشت می‌شوند.[98]

 

مقام علمی فاطمه معصومه (سلام الله علیها)

روایاتی از حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیها) نقل شده است که از مقام علمی و جایگاه راوی بودن آن حضرت حکایت دارد؛ به عنوان نمونه به دو روایت اشاره می‌شود:

1. روايتی را آن حضرت از دختر امام صادق (علیه السلام) نقل مى كند و سلسله سندش را در نهايت به فاطمه زهرا (سلام الله علیها) مى‌رساند که دختر بزرگوار رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «…أنَسِيتُمْ قَوْلَ رَسُول ِاللّه ِصِلَّى اللّهُ عَلَيْه ِوَ سَلَّم يَوْمَ غَدير ِخُمٍّ، مَنْ كُنْتُ مَوْلاهُ فَعَلِىٌّ مَوُلاهُ وَ قَوْلُهُ صَلَّى اللّهُ عَلَيْه ِوَ آله و سَلَّم، أنْتَ مِنِّى بِمَنْزِلَة هَارُونَ مِنْ مُوسى؟؛ آيا فرمايش رسول خدا (صلی الله علیه و آله) را در روز غدير خم فراموش كرده‌ايد كه فرمود: هر كس من مولاى اويم، على مولاى اوست، و (آيا فراموش كرده‌ايد) ديگر فرمايش آن حضرت را كه فرمود: تو براى من همانند هارون براى موسى هستى؟».^[99]
2. فاطمه معصومه (سلام الله علیها)، از دختر امام صادق (علیه السلام) روايتى نقل مى‌كند كه سلسله سندش به حضرت فاطمه زهرا (سلام الله علیها) مى‌رسد كه آن حضرت مى فرمايد: حضرت رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: ألا مَنْ ماتَ عَلى حُبِّ آل ِمُحَمَّد ماتَ شَهِيداً؛ آگاه باشيد! هركس با محبّت آل محمّد بميرد، شهيد از دنيا رفته است.^[100]

این احادیث و احادیث دیگری که از آن بزرگوار گزارش شده، گویای جایگاه علمی و حدیثی آن بانوی بزرگوار است.

 

فاطمه معصومه (سلام الله علیها) و پاسخ‌گویی به پرسش‌های شیعیان

معرفت و شناخت، پایه دین و اعتقاد است و ایمانی که از روی شناخت به آن عقیده و مسلک ایجاد شود، به مراتب ارزشمندتر و پایدارتر می‌باشد. گزارش شده: روزی عده‌ای از شیعیان وارد مدینه شدند و پرسش‌هایی داشتند که می‌خواستند از محضر امام کاظم (علیه السلام) بپرسند. امام (علیه السلام) در سفر بودند، شیعیان پرسش‌های خود را نوشته به خانواده امام تقدیم نمودند، چون عزم سفر کردند برای پاسخ پرسش‌های خود به منزل امام (علیه السلام) شرفیاب شدند، ولی هنوز آن حضرت مراجعت نفرموده بودند و آنها نیز امکان توقف نداشتند؛ از این رو حضرت معصومه (سلام الله علیها) پاسخ آن پرسش‌ها را نوشتند و به آنها تسلیم نمودند. آنها با مسرت فراوان از مدینه منوره خارج شدند، در بیرون مدینه با امام کاظم (علیه السلام) مصادف شدند و داستان خود را برای آن حضرت شرح دادند. هنگامی که امام (علیه السلام) پرسش‌های آنان و پاسخ‌های حضرت معصومه (سلام الله علیها) را ملاحظه کردند، سه بار فرمودند: «فداها ابوها»؛ «پدرش به قربانش باد».

با توجه به این‌که حضرت معصومه (سلام الله علیها) هنگام دستگیری پدر بزرگوارش توسط هارون الرشید، خردسال بود، و این اتفاق نیز ظاهرا باید پیش از زندانی شدن حضرت باشد؛ از این‌رو این داستان از مقام بسیار والا و دانش بسیار گسترده آن حضرت حکایت می‌کند.[101]

 

فاطمه معصومه (سلام الله علیها) از نگاه و سیره بزرگان

سجایای اخلاقی و صفات حمیده‌ در وجود فاطمه معصومه (سلام الله علیها)، موجب شد تا آن‌حضرت از حانب بزرگان دین، اعم از معصومان (علیهم السلام) و غیر آنان مورد تمجید و تعریف قرار بگیرد.

 

فاطمه معصومه (سلام الله علیها) در کلام معصومان (علیهم السلام)

یکی از بهترین راه‌ها برای شناخت سیمای تابناک حضرت معصومه (سلام الله علیها)، شناخت ایشان در آیینه سخنان معصومان (علیهم السلام) است. در ذیل به بعضی از فرمایشات آن بزرگواران دربارۀ آن بانوی ملکوتی که پیش از این هم در برخی موارد به آن پرداخته شد، اشاره می‌شود:

مرحوم قاضی نور الله در کتاب «مجالس المؤمنين» از امام صادق (علیه السلام) نقل می‌کند که آن حضرت فرمود: «خداوند حرمی دارد که آن مکه است، آگاه باشید که رسول خدا حرمی دارد که مدینه است، آگاه باشید که امیر المؤمنین حرمی دارد و آن کوفه است. آگاه باشید که قم کوفه کوچکی است. همانا بهشت هشت در دارد که سه در آن از قم باز می‌شود. خانمی از فرزندانم که نام وی فاطمه دختر موسی  است، در آن‌جا از دنیا می‌رود که با شفاعت وی تمام شیعیانم به بهشت می‌روند».[102]

سعد بن سعد از امام رضا (علیه السلام) نقل می‌کند که فرمود: ای سعد، هر کس او (فاطمه معصومه سلام الله علیها) را زیارت کند، برای او بهشت است ».[103]

امام صادق (علیه‌السلام) این روایت را قبل از ولادت امام کاظم (علیه‌السلام) فرمود: «…به زودی در قم بانویی از فرزندان من به نام فاطمه دفن می‌شود، کسی که ]مرقد[ او را زیارت کند بهشت برای او واجب گردد».[104]

همه این بیانات و مشابه آن، حاکی از شأن، عظمت و فضیلت حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیها) می‌باشد. بی‌شک این فضایل و خصوصیات اخلاقی این بانوی بزرگ است که او را دارای چنین مقام و منزلتی نموده است؛ چون در میان فرزندان امام موسی کاظم (علیه‌السّلام) بعد از امام رضا (علیه السلام)، این بانوی مکرم،  مثل ستاره‌ای درخشان می‌درخشد و در میان آنان بعد از امام رضا (علیه‌السّلام)، هیچ‌کدام هم‌سنگ او نمی‌باشند.

 

فاطمه معصومه (سلام الله علیها) در کلام و سیره بزرگان

کمالات و فضائل دست‌پرورده‌های مکتب اهل‌بیت و معصومان (علیهم السلام)، چنان چشم‌گیر بوده که اهل فضل و دانش را به تحسین واداشته است. در ذیل به برخی از ابعاد وجودی حضرت معصومه (سلام الله علیها) در نگاه دانشمندان و بزرگان اشاره می شود:

1. مرحوم شوشتری در قاموس الرجال نوشته است: در میان فرزندان فراوانِ امام کاظم (علیه السلام)، پس از امام رضا (علیه السلام) کسی هم‌پای معصومه (سلام الله علیها) نیست.[105]
2. شیخ عباس قمی، حضرت معصومه (سلام الله علیها) را برترینِ دختران موسی بن جعفر (علیهما السلام) دانسته است.[106]
3. علامه طباطبایی:

یکی از سیره‌های زیارتی علامه طباطبایی (رحمه الله)، زیارت قبر حضرت معصومه (سلام الله علیها) بود. از شهید مطهری پرسیدند: دلیلِ این همه تجلیل شما از علامه طباطبایی چیست و چرا هر وقت اسم او را می‌آورید، می‌گویید: روحی فداه (روح من فدای او باد)؟ آن مرحوم در پاسخ فرمود: من فیلسوف و عارف، بسیار دیده‌ام و احترام من به ایشان به خاطر فیلسوف بودن ایشان نیست، بلکه از این جهت است که او عاشق و دل‌باخته اهل‌بیت (علیهم السلام) است. علامه طباطبایی در ماه رمضان، روزه خود را با بوسه بر ضریح مقدس حضرت معصومه (علیها السلام) افطار می‌کرد، ابتدا پیاده به حرم مطهر، مشرف می‌شد، ضریح مقدس را می‌بوسید، سپس به خانه می‌رفت و غذا میل می‌کرد. این ویژگی اوست که مرا به شدت شیفته ایشان نموده است.[107]

4. آیت الله جوادی آملی:

امام هشتم (علیه السلام) در تجلیل از خواهرش حضرت معصومه (سلام الله علیها) مستقیماً دخالت کرده و زیارت مأثور برای او دارد. فرمود: خواهرم را زیارت کنید. تمام این برکات 1200 ساله‌ای که از این بانو به امت اسلامی رسیده، به خاطر وجود قبر او در این شهر است و نشان‌گر آن است که حیات و ممات اینها یکسان است. به زیارت این بزرگوار بسنده کردن، حداقلِ آن است. اینها به علوم زیادی اِشراف دارند و خیلی چیزها یاد می‌دهند، خیلی مشکل هم حل می‌کنند. کرامت واقعی آنها در این نیست که چهار تا مریض را شفا می دهند، یا مشکل مالی کسی را برطرف می‌کنند، کرامت واقعی آن حضرت در این است که بیابانی خشک و غریب، به برکت وجود او می‌شود چیزی همانند حوزه کهن سال نجف.[108]

5. آیت الله بروجردی:

روزی جمعی از علما در محضر آیت الله بروجردی بودند که دو نفر از فرستادگان پادشاه عربستان به خدمت ایشان رسیدند و هدایایی به همراه داشتند که میان آنها قطعه‌ای از پرده خانه خدا بود. ایشان از میان هدایا، پرده کعبه را برداشت و به چشم کشید و فرمود: «بقیه را برگردانید.» آنان گفتند: «پادشاه عربستان، وقت ملاقات می‌خواهد». فرمود: «فعلاً وقت ملاقات ندارم». علمای اطراف به آیت الله بروجردی گفتند: «آقا! خوب بود وقت ملاقات می‌دادید. چرا که چه بسا اگر چنین اجازه‌ای بدهید، موجب شود که قبور چهار امام که غریبانه در قبرستان بقیع جای دارند، تبدیل به بارگاه شود.» آیت الله بروجردی در پاسخ فرمود: «علت نپذیرفتن من این است که از عمه‌ام حضرت معصومه (سلام الله علیها) خجالت کشیدم؛ چرا که او وقتی در این شهر به دیدنم می‌آمد، می‌بایست ابتدا به زیارت عمه‌ام فاطمه معصومه (سلام الله علیها) می‌رفت».[109]

 

فاطمه معصومه (سلام الله علیها) در اشعار شعرا

حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیها) در اشعار شعراء مورد مدح و تمجید قرار گرفته و برخی از فضائلشان بیان شده است که به برخی از آنها اشاره می‌شود:

زنده‌یاد آغاسی:

مرغ دلم راهی قم می‌شود

در حرم امن تو گم می‌شود

***

عمه سادات سلام علیک

روح عبادات سلام علیک

***

كوثر نوری به كویر قمی

آب حیات دل این مردمی

***

عمه سادات بگو كیستی؟

فاطمه یا زینب ثانیستی؟

***

از سفر كرب و بلا آمدی؟

یا كه به دنبال رضا آمدی؟

***

من چه كنم شعله داغ تو را

درد و غم شاه‌چراغ تو را

***

کاش شبی مست حضورم كنی

باخبر از وقت ظهورم كنی [110]…

شعر از آقای یوسف رحیمی

چشم دلم به سمت حرم باز می‌شود

با یک سلام صبح من آغاز می‌شود

پر می‌کشد دلم به هوای طواف تو

وقتی که لحظه لحظه‌ی پرواز می‌شود

قفل دلم شکسته کنار در حرم

از مرقدت دری به جنان باز می‌شود

فهمیده ام ز حکمت ایوان آینه

اینجا دل شکسته سبب ساز می‌شود

کو چشم روشنی که ببیند در این حرم

هر روز چند مرتبه اعجاز می‌شود

اعجاز توست این‌که دلم یاکریم توست

قلب تپنده‌ی حرم قم، حریم توست

اینجا بهشت دختر موسی بن جعفر است

از نفحه‌ی شهود و تجلی معطر است

برپا شده است مکتب قرآن و اهل‌بیت

دارالعلومِ مریم آل پیمبر است

اینجا کلید علم و فقاهت ارادت است

خاک درِ حریم تو علامه پرور است

چشم امید عالِم و عاشق به سوی توست

اینجا چقدر چشمه‌ی جوشان کوثر است

تنها پناهگاه دلم صحن آینه ست

وقتی دلم از آه زمانه مکدر است

هر شب کنار مرقد تو یک مدینه دل

دنبال قبر مخفی زهرای اطهر است

صحن تو غرق بوی گل یاس می‌شود

اینجا حضور فاطمه احساس می‌شود

با آن‌که هست هر دو جهان مال فاطمه

اینجا دمیده کوکب اقبال فاطمه^[111]

 

شعر از آقای یوسف رحیمی

خاتون شهر آینه‌هایی بزرگوار

زهرای شهر یثرب مایی بزرگوار

چشم ملک ندیده دمی سایه‌ی تو را

ناموس بارگاه خدایی بزرگوار

این قوم را به راه حقیقت کشانده‌ای

موسای بی‌عبا و عصایی بزرگوار

بر شانه‌های باد، جحاز تو حمل شد

فرمانروای ملک صبایی بزرگوار

گم کرده‌ایم کعبه‌ی حاجات و آمدیم

نزد شما که قبله‌نمایی بزرگوار

من گریه می‌کنم که نگاهی کنی مرا

آری همیشه عقده‌گشایی بزرگوار

باران رحمت ازلی سهم‌مان شده

بی‌شک دلیل فیض شمایی بزرگوار

بانوی مهربان کدامین قبیله‌ای؟

امشب بگو که اهل کجایی بزرگوار

خُلقت شبیه پیر کریم عشیره است

الحق ز نسل شیر خدایی بزرگوار

فهمیدم از شلوغی صحن و سرای‌تان

هر لحظه مأمن فقرایی بزرگوار

فرقی نمی‌کند چقدر نذر می‌کنند؟!

باب المراد شاه و گدایی بزرگوار

اینجا مریض‌ها همگی خضر می‌شوند

سرچشمه‌ی حیات و بقایی بزرگوار

از لحن گریه‌کردن زوار واضح است

در قم، بقیع اهل بکایی بزرگوار

یادت نمی‌رود چه قراری گذاشتیم؟

محشر دم بهشت بیایی بزرگوار^[112]

 

کنگره بزرگداشت فاطمه معصومه (سلام الله علیها)

در سال ۱۳۸۴ شمسی، «کنگره بزرگداشت شخصیت حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیها) و مکانت فرهنگی قم» به‌ دستور علی‌اکبر مسعودی خمینی، متولی وقت آستانه حضرت معصومه (سلام الله علیها)، برگزار شد.[113] در این کنگره که در حرم حضرت معصومه برگزار شد، مراجع تقلیدی؛ چون آیت‌الله مکارم شیرازی و آیت‌الله جوادی آملی سخنرانی کردند.[114] احمد عابدی؛ دبیر کنگره نیز از چاپ ۵۴ جلد کتاب توسط کنگره در محورهای حضرت معصومه (سلام الله علیها)، حرم وی، حوزه علمیه قم و انقلاب اسلامی در قم خبر داد.[115]

 

کتاب‌شناسی فاطمه معصومه (سلام الله علیها)

برای آشنایی بیشتر خوانندگان و پژوهش‌گران با شخصیت ملکوتی حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیها) و مطالب مرتبط با ایشان ، منابع و کتاب‌هایی معرفی می‌شود:

 

1. احوالات حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیها) از: شیخ محمدحسین بن محمدحسن قمی، متخلص به مفلس و ملقب به اردشیر، (متوفای 1367ق).
2. انوار المشعشعین، شیخ محمدعلی کاتوزیان تهرانی، 1327 قمری، 243 صفحه.
3. آئین مستان؛ ویژه ایام فاطمیه و شهادت حضرت معصومه (سلام الله علیهما) / مهدی نوری (شاعر)/ مشهور/ 1386.
4. آئینه عفاف: در مناقب کریمه اهل‌بیت عصمت حضرت معصومه (علیها السلام).
5. بارگاه حضرت معصومه (سلام الله علیها)، بیژن سعادت، چاپ 1977، فلورانس ایتالیا.
6. بارگاه حضرت معصومه (سلام الله علیها)، نشریه شهرداری قم، 73 صفحه.
7. بارگاه حضرت معصومه تجلی‌گاه فاطمه زهرا (سلام الله علیها)، سید جعفر میرعظیمی، مشهور، 232 صفحه، وزیری (شومیز)، چاپ اول سال 1383.
8. بانوی ایران حضرت فاطمه معصومه (علیها السلام) حسین دانشور، 164 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ اول سال 1390، 3000 نسخه.
9. بانوی کرامت، صادق طالبی‌ مازندرانی، بهار دل‌ها، 80 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ اول سال 1391، 5000 نسخه.
10. بانوی ملکوت: نگرشی بر حیات معنوی کریمه آل محمد، حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیها)، علی کریمی‌ جهرمی، راسخون، 200 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ اول سال 1379، 3000 نسخه.
11. بدر فروزان، عباس فیض، 1364 هجری، قم، 452 صفحه.
12. بوستان معصومه (سلام الله علیها)، مرتضی عبدالوهابی، زائر آستانه مقدسه، 160 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ اول سال 1385، 2000 نسخه.
13. پرتوی از روی دوست: کرامات حضرت معصومه (علیها السلام) در کلام علمای دین، اسماعیل کرمانشاهی، زائر، 128 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ اول سال 1384، 1000 نسخه.
14. تاریخ متولیان آستانه مقدسه حضرت معصومه (علیها السلام)، محمد علی محمدی، زائر، 1384.
15. تاریخ مشاهیر و قبور واقعه در بلده قم، افضل الملک، 1348 هجری، 72 صفحه.
16. تاریخچه قم و زندگی‌نامه حضرت معصومه (سلام الله علیها)، محمد محمدی اشتهاردی، گلستان ادب، 1382.
17. التحفة الفاطمیة الموسویة، محمد‌علی کچوئی قمی، 1320 هجری.
18. تربت پاکان، سید حسین مدرسی طباطبائی، 1355، دو جلد، 1238 صفحه.
19. تعزیه حضرت معصومه (سلام الله علیها)، صادق همایونی، مجله کاوه شماره 41 و 42، 1352، مونیخ.
20. ثواب زیارت، مقام و کرامات حضرت معصومه (علیها السلام)، عباس عزیزی، صلاه، 128 صفحه، جیبی (شومیز)، چاپ اول سال 1389، 5000 نسخه.
21. جغرافیای تاریخی هجرت حضرت معصومه (علیها السلام)، سید علی‌رضا سیدکباری، زائر آستانه مقدسه، 84 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ اول سال 1384، 3000 نسخه.
22. چشمه‌ی فیض: شرحی بر زیارتنامه‌ی حضرت معصومه (علیها ‌السلام) قدرت قاسمی، زائر، 68 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ اول سال 1389، 2000 نسخه.
23. چکامه شرح مسافرت حضرت معصومه (سلام الله علیها) از مدینه تا قم (شعر فارسی)، عباس خان افشار متخلص به پریشان، حدود سیصد بیت، قطع رقعی،23 ص، هر صفحه 14 سطر.
24. چهل حدیث قم و حضرت معصومه (علیها السلام): همراه با زیارت‌نامه، محمود شریفی، نشر معروف، 80 صفحه، جیبی (شومیز)، چاپ چهارم سال 1385، 5000 نسخه.
25. حبیب‌الله تقیان، حسنین، 40 صفحه، جیبی (شومیز)، چاپ اول سال 1384، 5300 نسخه.
26. حرم در حرم یا تاریخ حضرت معصومه (علیها ‌السلام) و شهر قم، سید نعمت‌الله حسینی، عصر انقلاب، 598 صفحه، وزیری (سلفون)، چاپ اول سال 1387، 1000 نسخه.
27. حضرت معصومه (سلام الله علیها) اور شهر مقدس قم، نثاراحمد زین پوری، انصاریان، 1386.
28. حضرت معصومه (سلام الله علیها) چشمه جوشان کوثر، محمد محمدی‌ اشتهاردی، نشر مطهر، 144 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ دوم سال 1386، 3000 نسخه.
29. حضرت معصومه (سلام الله علیها) فاطمه دوم: پیشینه قم، حوزه علمیه، زندگی حضرت معصومه (سلام الله علیها) جمکران و امام‌زادگان، محمد محمدی‌ اشتهاردی، نشر اخلاق، 304 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ دوم سال 1384، 6000 نسخه.
30. حضرت معصومه (سلام الله علیها) و شهر قم، سید محمد حکیمی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 132 صفحه، پالتویی (شومیز)، چاپ چهارم سال 1387، 2000 نسخه.
31. حضرت معصومه (سلام الله علیها) و شهر مقدس قم، نثاراحمد زین‌پوری، انصاریان، 128 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ اول سال 1386، 2000 نسخه.
32. حضرت معصومه (سلام الله علیها)، رضا علی‌نیا، حکیمه شریفی (تصویرگر)، براق، 1387.
33. حضرت معصومه (علیها السلام) از ولادت تا شهادت: شامل 42 موضوع از زندگانی سراسر برکت حضرت معصومه (علیها السلام) راشدی، سعید راشدی، پیام علمدار، صبح ‌پیروزی، 140 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ اول سال 1389، 3000 نسخه.
34. حضرت معصومه (علیها السلام): زندگانی و فضایل حضرت فاطمه معصومه (علیها السلام)، فرید مسعودی، دلیل ما، 96 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ دوم سال 1390، 3000 نسخه.
35. حیاة السیدة المعصومة (علیها السلام) و زیارتها، حسین‌احمد طریبیلی، ذوی ‌القربی، 78 صفحه، جیبی (شومیز)، چاپ اول سال 1384، 1000 نسخه.
36. حیات الست، شیخ مهدی منصوری، م 1406، چاپ 1380 هـ، قم.
37. حیات حضرت معصومه (سلام الله علیها) قم، سید حیدر مهدی حیدرآباد پاکستان،1983م، قطع جیبی، 100صفحه.
38. حیدر تهرانی، تابان، نشر کلبه، 304 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ اول سال 1378، 2000 نسخه.
39. دخترم معصومه (سلام الله علیها): نگاهی به زندگی و سیره حضرت معصومه (سلام الله علیها)، فرزانه نیکوبرش‌ راد، زیرنظر: نرگس معدنی‌پور، ویراستار: حمیده طاهری، مؤسسه نشر شهر، 96 صفحه، خشتی (شومیز)، چاپ اول سال 1393، 5000 نسخه.
40. در آستانه عصمت: ترجمه منظوم زیارت‌نامه حضرت فاطمه معصومه (علیها السلام)، شاعر: مریم پارساخو، زائر، 48 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ اول سال 1389، 5000 نسخه.
41. در حریم حضرت معصومه (سلام الله علیها)، علی اکبر مهدی‌پور، 1415، قم.
42. دعای ندبه به انضمام زیارت حضرت معصومه (سلام الله علیها)، عباس نادری (خطاط)، پاد، 1384.
43. دو سفر آسمانی «از مدینة النبی تا ایران اسلامی و بین الحرمین رضوی و فاطمی» یوسف‌علی یوسفی، کوثر غدیر، 448 صفحه، وزیری (شومیز)، چاپ اول سال 1387، 3000 نسخه.
44. راز عدم ازدواج حضرت معصومه (سلام الله علیها)، سید جواد حسینی.
45. زندگانی حضرت معصومة علیها السلام (حیات الست)، مهدی منصوری قم، کتاب‌فروشی صحفی، 1380ق، رقعی.
46. زندگانی حضرت معصومه (سلام الله علیها) و تاریخ قم، سید مهدی صحفی، قم، کتاب‌فروشی صحفی، 1384.
47. زندگانی حضرت معصومه (سلام الله علیها)، محمد شیرین کلام، چاپ قم.
48. زندگی‌نامه حضرت معصومه (سلام الله علیها)، محمد محمدی اشتهاردی، 1350، 218 صفحه.
49. زیارت‌نامه حضرت امام رضا (علیه السلام) و حضرت معصومه (علیها السلام)، محمدتقی دیباجی، مؤسسه ‌فرهنگی‌ انتشاراتی‌ ائمه‌ (علیهم السلام)، 192 صفحه، جیبی (گالینگور)، چاپ اول سال 1381، 2000 نسخه،
50. زیارت‌نامه حضرت معصومه (سلام الله علیها) به انضمام زندگی‌نامه، زهرا علی‌اکبری، قلم اول، 84 صفحه، جیبی (شومیز)، چاپ اول سال 1386، 5000 نسخه.
51. زیارت‌نامه حضرت معصومه (سلام الله علیها)، مهدی الهی قمشه ای، محمدهادی اشرفی، انفال، 1382.
52. زیارت‌نامه حضرت معصومه (سلام الله علیها)، ودیعه آل محمد فاطمه معصومه (علیهم السلام)، از: محمد صادق انصاری، قم، 1413 ق، قطع وزیری، 32 صفحه.
53. زیور هستی، علی نعیم‌الدین‌خانی، حوریه عظیمی، زهرا اردستانی، زائر آستانه مقدسه، 228 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ اول سال 1383، 1000 نسخه.
54. ساحل کوثر: سوانح حضرت فاطمه معصومه (سلام‌الله‌علیها)، الیاس محمدبیگی، مترجم: مرادرضا رضوی، زائر آستانه مقدسه، 222 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ اول سال 1380، 2500 نسخه،
55. ستایش‌گران کوثر قم: اشعار و مدایح در منقبت حضرت معصومه (علیها السلام)، منوچهر حق‌گو، زائر آستانه مقدسه، 216 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ اول سال 1384، 2000 نسخه.
56. شفیعه محشر؛ زندگی‌نامه و زیارت‌نامه حضرت معصومه (سلام الله علیها)، حبیب الله تقیان، حسنین، 1385.
57. شناخت‌نامه حضرت فاطمه معصومه (علیهاالسلام) و شهر قم، علی‌اکبر زمانی‌نژاد، زائر، 376 صفحه، وزیری (گالینگور)، چاپ اول سال 1384، 1000 نسخه.
58. شهیده قم «بررسی تاریخی و تحلیلی زندگی مهاجر و مجاهد فی سبیل الله مظلومه، مطهره، صدیقه و کریمه»، یوسف‌علی یوسفی، ویراستار: محمد نصیری، کوثر غدیر، 176 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ دوم سال 1387، 3000 نسخه.
59. شهیده ولایت، فاطمه معصومه (علیها السلام)، یوسف‌علی یوسفی، کوثر غدیر، 96 صفحه، جیبی (شومیز)، چاپ اول سال 1389، 2000 نسخه.
60. عمه سادات؛ حضرت معصومه (سلام الله علیها)، سید ابوالقاسم حمیدی، مسجد مقدس جمکران، 104 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ اول سال 1386، 5000 نسخه.
61. عنایات معصومیه (از زبان خادمین آستانه مقدسه حضرت معصومه علیها السلام)، محمدعلی زینی وند، رضا شیخ محمدی (ویراستار)، آستان مقدسه حضرت معصومه (سلام الله علیها)، 1384.
62. فاطمة بنت الإمام موسی الکاظم، محمد هادی امینی، 1405هـ، قم، 160 صفحه.
63. فاطمة بنت الإمام موسی بن جعفر، سید محمد باقر ابطحی، 1409هـ.
64. فاطمه معصومه (سلام الله علیها) مهمان هفده روزه، فرید مسعودی، دلیل ما، 96 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ دوم سال 1390، 3000 نسخه.
65. فاطمه معصومه (سلام الله علیها): طریقی در تحقق ولایت الهیه، محمد گیتی، رضیه کشت‌کاران، فجرولایت، 240 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ اول سال 1390، 3000 نسخه.
66. فاطمه معصومه (علیها السلام) و تاریخ و فرهنگ قم، علی صدرایی‌ خویی، زائر آستانه مقدسه، 240 صفحه، وزیری (گالینگور)، چاپ اول سال 1384، 1000 نسخه.
67. فروغی از کوثر: زندگی‌نامه حضرت فاطمه معصومه (علیها السلام)، الیاس محمدبیگی، زائر، 156 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ دوم سال 1379، 4000 نسخه.
68. قبسات من حیاة السیدة فاطمة المعصومة (علیها السلام) بنت الإمام موسی بن جعفر (علیهما السلام)، عبدالهادی چیوان، طوبای محبت، 152 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ اول سال 1390، 1000 نسخه.
69. کتاب‌شناسی قم و حضرت معصومه (سلام الله علیها)، این کتاب در قطع رقعی در 53 صفحه در قم توسط مؤسسه نشر و مطبوعات حاذق در 1414ق / 1374ش به چاپ رسیده است.
70. کرامات حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیها)، سیدعلی حسینی قمی، نبوغ، 1381.
71. کرامات حضرت معصومه (سلام الله علیها)، محسن آشتیانی، 32 صفحه، جیبی (گلاسه)، چاپ اول سال 1381، 5000 نسخه 1381.
72. کرامات کریمه کویر (حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام)، علی رستمی‌ چافی، گوهر ماندگار، 80 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ اول سال 1388، 3000 نسخه.
73. کرامات معصومیه: شامل 300 کرامت از کرامت‌های کریمه اهل‌بیت (علیها السلام)، علی‌اکبر مهدی‌پور، نشر حاذق، 312 صفحه، وزیری (شومیز)، چاپ دوم سال 1381، 3000 نسخه.
74. کریمة السادة النجباء (علیهم‌السلام) و مدینتها الزهرا، عبدالکریم عقیلی، دارالغدیر، 168 صفحه، وزیری (شومیز)، چاپ اول سال 1382، 2000 نسخه.
75. الکریمة: فاطمة المعصومة (علیها السلام)، محمدجواد بستانی، باقیات، 128 صفحه، جیبی (شومیز)، چاپ اول سال 1388، 2500 نسخه.
76. کوثر کویر: آشنایی با مقام رفیع کریمه اهل‌بیت (علیهم السلام) حضرت معصومه (علیها السلام) و مسجد مقدس جمکران و مشاهیر مدفون در حرم حضرت معصومه (علیها السلام)، علی‌رضا مستشاری، ویراستار: رحیم کارگر، دفتر نشر معارف، 96 صفحه، پالتویی (شومیز)، چاپ اول سال 1385، 10000 نسخه.
77. کوثر کویر، علی‌اصغر بابایی، زائر آستانه مقدسه، 384 صفحه، وزیری (شومیز)، چاپ اول سال 1386، 2000 نسخه.
78. گلدسته‌ای از کرامات حضرت معصومه (علیها السلام)، علی‌اکبر مهدی‌پور، ویراستار: فرید مسعودی، رسالت، 248 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ اول سال 1390.
79. گوهر قم: زندگی‌نامه حضرت فاطمه معصومه (علیها السلام)، محمدهادی امینی، مترجم: سید مرتضی سیفی، زائر، 152 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ اول سال 1384، 1000 نسخه.
80. لمعات عشق در مدح و منقبت حضرت معصومه (علیها السلام): به ضمیمه گوهر اشک، حیدر تهرانی، تابان، نشر کلبه، 304 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ اول سال 1378، 2000 نسخه.
81. ماه برج عصمت: ترکیب‌بندی در کرامت قم و مدح حضرت معصومه (سلام الله علیها) همراه با زندگی‌نامه و زیارت‌نامه حضرت معصومه (سلام الله علیها)، هدایت رفیعی، به‌اهتمام محمد اخگری، آوینا، 48 صفحه، پالتویی (شومیز)، چاپ اول سال 1382، 3000 نسخه.
82. ماه معصوم، سید حسین فدایی‌ حسین، سازمان تبلیغات اسلامی استان قم، حوزه هنری، 96 صفحه، پالتویی (شومیز)، چاپ اول سال 1389، 1100 نسخه.
83. مجموعه اشعار، محمود شاهرخی (جذبه)، گردآورنده: عباس مشفق‌کاشانی، سازمان حج اوقاف و امور خیریه، اسوه، 348 صفحه، وزیری (شومیز)، چاپ اول سال 1377، 3000 نسخه.
84. محدثه آل طه (شرحی کوتاه بر احادیث فاطمه معصومه علیهاالسلام)، علی‌رضا سبحانی‌نسب، ویرایش‌گر: ابراهیم احمدیان، نشر جمال، 64 صفحه، جیبی (شومیز)، چاپ اول سال 1379، 10000 نسخه.
85. مروارید کویر؛ حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیها)، مهدی وحیدی صدر، فرشته منعمی (نقاش)، براق، 1385.
86. مسند فاطمه معصومه (سلام الله علیها)، سید علی‌رضا سیدکباری، مؤلف در این کتاب با تلاش در خور تقدیر پنج حدیث را که از طریق فاطمه بنت موسی بن جعفر (علیها السلام) روایت شده نقل نموده و کاوش‌هایی پیرامون متن احادیث و روایات آنها نموده است.
87. مشکاة الأنوار: قبسات من انوار فاطمة الزهرا المعصومة العذرا (علیها السلام)، ایوب حائری، مسجد مقدس جمکران، 76 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ اول سال 1390، 2000 نسخه.
88. مشک‌فشان: اشعار آیات و علمای حوزه علمیه در مدح و منقبت حضرت فاطمه معصومه (علیها السلام)، مهدی محمدبیگی، زائر آستانه مقدسه، 136 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ اول سال 1384، 2000 نسخه.
89. مصابیح الأنوار: قبسات من انوار النبی و اهل بیته الأطهار (علیهم السلام) ایوب حائری، زائر، 654 صفحه، وزیری (سلفون)، چاپ اول سال 1392، 500 نسخه.
90. معصومه قم، سید تقی طباطبائی قمی، 1365، 48 صفحه.
91. معصومه معصومین، هادی آصفی، جمهوری، 151 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ اول سال 1385، 2000.
92. مهتاب اهل‌بیت (علیهم السلام): سیری در زندگی حضرت معصومه (سلام الله علیها)، سید حسین اسحاقی، صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، مرکز پژوهش‌های اسلامی، 246 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ اول سال 1388، 1800 نسخه. مؤلف، کتاب دیگری به نام «وسیلة الزائرین» دارد که در تبریز به چاپ رسیده است. چاپ سنگی، تهران، کاتب احمد زنجانی، ربیع المولود 1371ق، قطع رقعی، 106ص.
93. نشانی از یاس (پرتویی از زندگی و فضائل حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام)، جعفر زنگنه‌ شهرکی، قدس رضوی، 50 صفحه، جیبی (شومیز)، چاپ اول سال 1388، 5000 نسخه.
94. نگاهی به زندگانی حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیها)، غلام‌رضا حیدری ابهری، بشیر خزامی پور (مترجم)، رسول سیف (مترجم)/ زائر/ 1383.
95. نگرشی به زیارت‌نامه حضرت فاطمه معصومه (علیها السلام)، محسن رفیعی، معصومه شریفی، زائر، 144 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ اول سال 1384، 1000 نسخه.
96. نگین قم (آشنایی با شخصیت حضرت معصومه علیها السلام)، جواد محدثی، نشر معروف، 60 صفحه، پالتویی (شومیز)، چاپ سوم سال 1390، 5000 نسخه.
97. هجرت کریمه: بررسی دوران امام رضا (علیه السلام) و علل هجرت حضرت معصومه (سلام الله علیها)، فرزانه نیکوبرش، فجرولایت، 112 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ اول سال 1383، 3000 نسخه.
98. هدیه معصومیه: اجمالی از زندگانی حضرت فاطمه معصومه (سلام‌الله علیها)، صفر فلاحی، زائر، 112 صفحه، جیبی (شومیز)، چاپ اول سال 1384، 10000 نسخه.
99. وسیلة المعصومیة، میرابوطالب مشهور به سید بیوک واعظ تبریزی، 106صفحه.
100. یادگار عصمت: نگاهی به زندگی و هجرت حضرت فاطمه معصومه (علیها السلام)، صفر فلاحی، نسیم ظهور، 152 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ اول سال 1390، 2000 نسخه.[116]

 

کتاب‌نامه مقاله فاطمه معصومه (سلام الله علیها)

1. اصفهانی، ابوالفرج، الاغانی، ابوالفرج، دار احیاء التراث العربی، بیروت، ج 5، ص 241.
2. تاریخ تمدن اسلام، جرجی زیدان، ترجمه علی جواهر کلام، مؤسسه امیرکبیر، ص162.
3. الارشاد، شیخ مفید، بصیرتی قم، ص 293؛
4. شبلنجی، مؤمن بن حسن، نور الأبصار في مناقب آل بيت النبي المختار صلى الله عليه و آله و سلم‏، ناشر: رضى‏، قم‏.
5. ابن‌قولویه قمی، جعفر بن محمد؛ کامل‌ الزیارات؛ دارالمرتضویة، چاپ اول، نجف، ۱۳۵۶ ش.
6. استادی، رضا؛ ؛ نور علم، ش ۵۰ و ۵۱، تاریخ؟.
7. اصغری‌نژاد، محمد؛ فرهنگ کوثر، ش ۳۵، ۱۳۷۸ ش.
8. باشگاه خبرنگاران جوان.
9. بحرانى اصفهانى، عبد الله بن نور الله؛ عوالم العلوم و المعارف ( مستدرك حضرت زهرا تا امام جواد عليهم السلام)؛ محقق/ مصحح: موحد ابطحى اصفهانى، محمد باقر؛ مؤسسة الإمام المهدى (عجّل الله تعالى فرجه الشريف‏)، چاپ اول، قم‏، 1413 ق‏.
10. پایگاه خبری آستان مقدس حضرت معصومه (س).
11. حر عاملى، محمد بن حسن؛ وسائل الشيعة؛ مؤسسه آل البيت (علیهم السلام)لأحياء التراث، قم، 1409 هـ.
12. حسن زاده آملی، حسن؛ اتحاد عاقل به معقول؛ مؤسسه بوستان کتاب، چاپ اول، قم، 1386 ش.
13. دیوان حافظ.
14. زكريا بن محمد بن زكريا الأنصاري، زين الدين أبو يحيى السنيكي، أسنى المطالب في شرح روض الطالب، مؤسسة الإمام المهدى (عجّل الله تعالى فرجه الشريف)‏، چاپ اول‏، قم‏، 1413 ق‏.
15. سایت اسلام‌کوئست.
16. سایت تبیان.
17. پرتال جامع آستان مقدس حضرت معصومه (س)
18. سایت حوزه نت.
19. سایت دانشنامه اسلامی (ویکی اهل‌بیت).
20. سایت ویکی شیعه.
21. سجادی، سید صادق؛ «آستانه حضرت معصومه»، دایرةالمعارف بزرگ اسلامی؛ مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران، ۱۳۶۷ ش.
22. شبیری زنجانی، موسی؛ جرعه‌ای از دریا؛ مؤسسه کتاب‌شناسی شیعه، قم، ۱۳۹۴ ش.
23. شرافت، امیر حسین؛ ؛ وقف میراث جاویدان، ش 53، ۱۳۸۴ ش.
24. شریف رازی، محمد؛ گنجینه دانشمندان؛ کتاب‌فروشی اسلامیه، تهران، ۱۳۵۲ش.
25. شریف قرشی، باقر؛ حياة الإمام الرضا (علیه السلام)؛ سعيد بن جبير، چاپ دوم، قم‏، 1380 ش‏.
26. شريف قرشى، باقر؛ پژوهشى دقيق در زندگانى امام رضا (عليه السلام)؛ مترجم: صالحى، سيد محمد؛ اسلامية، چاپ اول، تهران‏، 1382 ش‏.‏
27. شريف قرشى، باقر؛ حیاة الإمام موسی بن جعفر؛ دارالبلاغة، چاپ دوم، بیروت، ۱۴۱۳ق.
28. شمس، مرادعلی؛ سیری در سیره علمی و عملی علامه طباطبایی از نگاه فرزانگان؛ اسوه، چاپ اول، قم، 1385 ش.
29. شورای مرکز تقویم مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران؛ تقویم رسمی کشور سال ۱۳۹۸ هـ ش.
30. تستری، محمد تقی؛ رسالة في تواريخ النبي و الآل‏؛ جامعه مدرسين‏، چاپ اوّل، قم‏، 1423 ق‏. ‏
31. صدوق، محمد بن علی؛ عيون أخبار الرضا (علیه السلام)؛ نشر جهان، چاپ اول، تهران، 1378 ق.
32. صدوق، محمد بن علی؛ معانی الأخبار؛ محقق/مصحح: غفاری، علی اکبر؛ انتشارات جامعه مدرسين قم، چاپ اول، قم، 1361 ش.
33. طبرسی، فضل بن حسن؛ إعلام الوری بأعلام الهدى؛ آل البيت‏، چاپ اول، قم‏، 1417 ق‏.
34. طبري،‏ محمد بن جرير بن رستم؛ دلائل الامامة؛ بعثت، چاپ اول، قم‏، 1413 ق‏.
35. عاملی، سید جعفر مرتضی؛ الحیاة السیاسیة للإمام الرضا (علیه السلام)؛ جامعه مدرسين‏، چاپ سوم، قم، 1416 ق‏.
36. قائم مقام فراهانى، ميرزا ابوالقاسم؛ اقامةالبرهان على اصول دين الإسلام؛ گردآورنده: قائم مقام فراهانى، عبدالمجید؛ وحید، زنجان، 1366 ش.
37. قمی، حسن بن محمد؛ تاریخ قم؛ ترجمه: قمی، حسن بن علی؛ توس، تهران، ۱۳۶۱ ش.
38. قمی، حسن بن محمد؛ تاریخ قم؛ تصحیح: تهرانی، جلال‌الدین؛ توس، چاپ اول، تهران، بی‌تا.
39. قمی، عباس؛ منتهی‌الآمال فی تواریخ النبی و الآل؛ جامعه مدرسین، قم، ۱۴۲۲ ق.
40. قمى، عباس؛ الفوائد الرضوية؛ کتابخانه مرکزی، تهران، ۱۳۲۷ش.
41. کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی؛ تصحیح: غفاری، علی‌اکبر و آخوندی، محمد؛ دار الکتب الإسلامیة، تهران، ۱۴۰۷ق.
42. کنگره بزرگداشت حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیها)؛ مجموعه مقالات؛ زائر، چاپ اول، قم، ۱۳۸۴ش.
43. مجلسی، محمد باقر؛ بحارالأنوار؛ محقق/مصحح: جمعی از محققان؛ دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، بیروت، ۱۴۰۳ ق.
44. مجلسی، محمد باقر؛ بحار الأنوار؛ اسلامية، چاپ دوم، تهران‏، 1363 ش‏.‏
45. مجلسی،‌ محمد باقر؛ تحفةالزائر؛‌ تحقیق و تصحیح: مؤسسه امام هادی (علیه السلام)؛ مؤسسه امام هادی (علیه السلام)، چاپ اول، قم، ۱۳۸۶ ش.
46. مجلسی، محمد باقر؛ زاد المعاد؛ تصحیح: اعلمی، علاءالدین؛ مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت، ۱۴۲۳ ق.
47. مجلسی، محمد باقر؛ زندگانى حضرت امام موسى كاظم عليه السلام (ترجمه‏: بحار الانوار)، مترجم: خسروى، موسی، اسلامية، چاپ دوم، تهران‏، 1377 ش‏.‏
48. محلاتی، ذبیح الله؛ ریاحین الشریعة؛ دار الکتب الاسلامیة، تهران، ۱۳۷۳ش.
49. محمدبیگی، الیاس؛ فروغی از کوثر زندگی‌نامه حضرت فاطمه معصومه (علیها السلام)، نشر زائر، ۱۳۷۹ ش.
50. محمدی اشتهاردی، محمد؛ حضرت معصومه (سلام الله علیها) فاطمه (سلام الله علیها) دوم؛ علامه، چاپ اول، قم، ۱۳۷۵ ش.
51. مجله اشارات،  شماره 155، تابستان سال 1393.
52. مرعشی‌نجفی، سیدمحمود، رفیعی‌علامرودشتی، علی؛ بر ستيغ نور (شرح حال آية الله نجفی مرعشی)؛ کتاب‌خانه عمومی آیة الله مرعشی نجفی، چاپ اول، 1392ش.
53. معروف حسنی، هاشم؛ الائمة الاثنی عشر (زندگانى دوازده امام عليهم السلام)؛ مترجم: مقدس، محمد؛ امير كبير، چاپ چهارم، تهران، 1382 ش‏‏. ‏
54. مفید، محمد بن محمد؛ الإرشاد في معرفة حجج الله على العباد؛ كنگره شيخ مفيد، چاپ اول، قم‏، 1413 ق‏.
55. موسوی بجنوردی، کاظم؛ دایرة المعارف بزرگ اسلامی؛ مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، ۱۳۶۷ش.
56. مهدی‌پور، علی اکبر؛ کریمه اهل بیت (سلام الله علیها)؛ نشر حاذق، چاپ اول، قم، ۱۳۷۴ش.
57. نائینی‌اردستانی، محمدعلی؛ انوار المشعشعين؛ محقق: انصاری‌قمی، محمدرضا؛ كتاب‌خانه بزرگ حضرت آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، قم، 1381 ش.
58. نورى طبرسى، ميرزا حسين؛ مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل؛ مؤسسۀ آل البيت (علیهم السلام) لاحياء التراث، چاپ اول، قم، 1408 ق.
59. یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب؛ تاریخ الیعقوبی؛ تحقیق: مهنا، عبدالامیر؛ مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، چاپ اول، بیروت، ۱۴۱۳ق.
60. یوسفی، یوسف‌علی؛ شهیده غربت؛ زائر، چاپ دوم، قم، 1389 ش.

 

[1]. طبری، محمد بن جرير بن رستم‏، دلائل‌الامامة، ص ۳۰۹.

[2].  دانشنامه اسلامی( ویکی اهل االبیت(.

[3]. بر گرفته از پایگاه اطلاع‌رسانی حج و زیارت.

[4]. طبری، محمد بن جریر بن رستم، دلائل‌الامامة، ص 348.

[5]. مفید، محمد بن محمد، الإرشاد، ج ‏2، ص 215 و 216.

[6]. صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا عليه السلام، ج 1، ص 14 و 15.

[7]. همان، ص 41.

[8]. ر.ک: شريف قرشى، باقر، پژوهشى دقيق در زندگانى امام رضا عليه السلام، مترجم: صالحى، سيد محمد، ج ‏1، ص 38.

[9]. صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا عليه السلام، ج 1، ص 14 و 15.

[10]. همان، ص 16 و 17.

[11]. همان، ص 17.

[12]. معروف حسنی، هاشم، الائمة الاثنی عشر، مترجم: مقدس، محمد، ج 2، ص 359 و 360. ‏

[13]. ر.ک: شريف قرشى، باقر، پژوهشى دقيق در زندگانى امام رضا عليه السلام، مترجم: صالحى، سيد محمد، ج ‏1، ص 38.

[14]. عیون اخبار الرضا عليه السلام، ج 1، ص 14.

[15]. طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الوری بأعلام الهدى، ج 2، ص 41.

[16]. ر.ک: عیون اخبار الرضا عليه السلام، ج 1، ص 15.

[17]. ر.ک: دانشنامه اسلامی (ویکی اهل البیت).

[18]. استادی، رضا، آشنایی با حضرت عبدالعظیم و مصادر شرح‌ حال او، نور علم، ش۵۰ و ۵۱، ص ۳۰۱.

[19]. همان، ص ۲۹۷.

[20]. همان، ص ۳۰۱.

[21]. شورای مرکز تقویم مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، تقویم رسمی کشور سال ۱۳۹۸ هجری شمسی، ص ۹.

[22]. محلاتی، ذبیح الله، ریاحین الشریعة، ج ۵، ص ۳۲.

[23]. شبیری زنجانی، سید موسی، جرعه‌ای از دریا، ج ۲، ص ۵۱۹.

[24]. آشنایی با حضرت عبدالعظیم و مصادر شرح‌ حال او، ص ۳۰۱.

[25]. ریاحین الشریعه، ج ۵، ص ۳۱ و ۳۲.

[26]. ر .ک: ویکی شیعه.

[27]. صدوق، محمد بن علی، عيون أخبارالرضا (علیه السلام) ، ج ‏2، ص 267.

[28]. ر.ک: مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، محقق/مصحح: جمعی از محققان، ج 106، ص 168.

[29]. معصوم کسی است که به لطف خدا از هرگونه آلودگی به گناه و کارهای زشت و ناشایست و پلید، و از هرگونه اشتباه و خطایی امتناع کند، آن هم نه به گونه جبری، بلکه در حالی که توان انجام آنها را داشته باشد، از آنها دوری نماید.  حضرت امام جعفر صادق (علیه السلام) در این خصوص می فرماید: «المعصوم؛ هو الممتنع بالله من جمیع المحارم و قد قال الله تبارک و تعالی: و من یعتصم بالله فقد هدی الی صراط مستقیم؛ معصوم کسی است که توسط خدا از همه گناهان امتناع می‌نماید و خداوند در این باره فرمود: هر آن که به حفظ الاهی بپیوندد، به یقین به راه راست هدایت شد. صدوق، محمد بن علی، معانی الاخبار، ص 132، برگرفته از سایت اسلام کوئست، نمایۀ «مفهوم عصمت و امکان عصمت افراد». لطفا لینک نمایید.

[30]. مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ فِي ثَوَابِ الْأَعْمَالِ وَ عُيُونِ الْأَخْبَارِ عَنْ أَبِيهِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَى بْنِ الْمُتَوَكِّلِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ سَعْدٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا (علیه السلام) عَنْ زِيَارَةِ فَاطِمَةَ بِنْتِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ (علیهم السلام)بِقُمَّ فَقَالَ مَنْ زَارَهَا فَلَهُ الْجَنَّة. حر عاملى، محمد بن حسن، وسائل‏الشيعة، ج 14، ص 576، ح 94.

[31]. مهدی‌پور، علی اکبر، کریمه اهل بیت (سلام الله علیها)، ص ۲۳ و ۴۱؛ هم‌چنین نگاه کنید به: اصغری‌نژاد، محمد، نظرى بر اسامى و القاب حضرت فاطمه معصومه (سلام الله علیها)، فرهنگ کوثر، ش ۳۵، ص ؟.

[32]. کریمه اهل بیت (سلام الله علیها)، ص ۲۹.

[33]. مجلسی، محمد باقر، زاد المعاد، تصحیح: اعلمی، علاءالدین، ص ۵۴۷.

[34]. کریمه اهل بیت (سلام الله علیها)، ص ۴۱ و ۴۲.

[35]. همان ؛ برگرفته از ویکی شیعه.

[36]. طبری، محمد بن جریر بن رستم، دلائل‌ الإمامة، ص ۳۰۹.

[37]. همان، ص 348.

[38]. طبری، محمد بن جریر بن رستم، دلائل‌ الإمامة، ص ۳۰۹.

[39]. محلاتی، ذبیح الله، ریاحین الشریعة، ج ۵، ص ۳۱.

[40]. مهدی‌پور، علی اکبر، کریمه اهل بیت (سلام الله علیها)، ص ۱۵۰.

[41]. همان، ص ۱۵۱.

[42]. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج 103، ص 237، ح 25.

[43]. یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ الیعقوبی، تحقیق: مهنا، عبدالامیر، ج ۲، ص ۳۶۱.

[44]. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح: غفاری، علی‌اکبر و آخوندی، محمد، ج ۱، ص ۳۱۷.

[45]. شریف قرشی، باقر، حیاة الإمام موسی بن جعفر، ج ۲، ص ۴۹۷؛ برگرفته از ویکی شیعه.

[46]. اصفهانی، ابوالفرج، الاغانی، ج 5، ص 241.

[47] . جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، مترجم: جواهر کلام، علی، ص 162.

[48]. مفید، محمد بن محمد، الارشاد، ص 293؛ شبلنجی، مؤمن بن حسن، نور الأبصار في مناقب آل بيت النبي المختار صلى الله عليه و آله و سلم‏، ص 304‏.

[49] . برگرفته از حوزه نت.

[50]. از طرف پدر و مادر

[51]. شریف قرشی، باقر، حياة الإمام الرضا (علیه السلام)، ج ‏2، ص 351‏.

[52]. قمی، حسن بن محمد، تاریخ قم، ، ترجمه: قمی، حسن بن علی، ص ۲۱۳.

[53]. عاملی، سید جعفر مرتضی، الحیاة السیاسیة للإمام الرضا (علیه السلام)، ص ۴۲۸.

[54]. محمدی اشتهاردی، محمد، حضرت معصومه (سلام الله علیها) فاطمه (سلام الله علیها) دوم، ص ۱۱۸.

[55]. قمی، حسن بن محمد، تاریخ قم، تصحیح: تهرانی، جلال‌الدین، ص ۲۱۳.

[56]. الحیاة السیاسیة للامام الرضا (علیه السلام)، ج ۱، ص ۴۲۸.

[57]. تاریخ قم، تصحیح: تهرانی، جلال‌الدین، ص ۲۱۳.

[58]. همان.

[59]. مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، ج ‏48، ص290؛ مجلسی، محمد باقر، زندگانى حضرت امام موسى كاظم(ع)، ترجمه بحار الانوار ، ص 260،

[60]. مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، ج ‏48، ص290؛ مجلسی، محمد باقر، زندگانى حضرت امام موسى كاظم(ع)، ترجمه بحار الانوار ، ص 260،

[61]. عاملی، جعفرمرتضی، الحیاة السیاسیة للامام الرضا (علیه السلام)، ص ۴۲۸.

[62]. قمی، عباس، منتهی الآمال، ج ۲، ص ۲۷۳.

[63]. سایت پرسمان.

[64]. همان.

[65]. برگرفته از ویکی شیعه.

[66]. محلاتی، ذبیح الله، ریاحین الشریعة، ج ۵، ص ۳۱.

[67].مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، محقق/ مصحح: جمعى از محققان‏، ج ‏99، ص 266 و 267.

[68]. مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، ج ‏48، ص290؛ مجلسی، محمد باقر، زندگانى حضرت امام موسى كاظم(ع)، ترجمه بحار الانوار ، ص 260،

[69]. آستانه حضرت معصومه، ص ۳۵۸.

[70]. همان؛ برگرفته از ویکی شیعه.

[71].  بنای بلند با سقف آراسته به نقش و نگار، فرهنگ معین

[72]. احزاب، 56.

[73]. حکمران قم در سال 1285 هـ ق، سایت نورلایب.

[74]. امین‌السلطان در زمان سلطنت سه پادشاه قاجار، ناصرالدین شاه، مظفرالدین شاه و محمدعلی شاه، صدراعظم بود، سایت پژوهه.

[75]. برگرفته از سایت حوزه نت با تلخیص و تغییرات.

[76]. مهدی‌پور، علی اکبر، کریمه اهل بیت (سلام الله علیها، ص ۱۲۶.

[77]. مجلسی، محمد باقر، زادالمعاد، تصحیح: اعلمی، علاءالدین، ص ۵۴۸ و ۵۴۷؛ مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، محقق/مصحح: جمعی از محققان، ج ۹۹، ص ۲۶۶و ۲۶۷؛ مجلسی،‌ محمد باقر، تحفةالزائر، تحقیق و تصحیح: مؤسسه امام هادی (علیه السلام)، ص ۴.

[78]. تحفة الزائر،‌ ص ۶۶۶.

[79]. قال اَبي عَبدِاللهِ (علیه السلام): «ا إِنَّ لِلَّهِ حَرَماً وَ هُوَ مَكَّةُ وَ لِرَسُولِهِ حَرَماً وَ هُوَ الْمَدِينَةُ وَ لِأَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ حَرَماً وَ هُوَ الْكُوفَةُ وَ لَنَا حَرَماً وَ هُوَ قُمُّ وَ سَتُدْفَنُ فِيهِ امْرَأَةٌ مِنْ وُلْدِي تُسَمَّى فَاطِمَةَ مَنْ زَارَهَا وَجَبَتْ لَهُ الْجَنَّةُ قَالَ ع ذَلِكَ وَ لَمْ تَحْمِلْ بِمُوسَى أُمُّهُ‏، مجلسى، محمّدباقر، بحارالأنوار، محقق/مصحح: جمعی از محققان، ج 99، باب 1، ص 267.

[80]. محمّد بنُ عَلِيٍّ بنِ الحُسَينِ فِى ثَوَابِ الأَعمَالِ وَ عُيونِ الأَخبَارِ عَن أَبِيهِ وَ محمّد بنِ مُوسَى بنِ المُتَوَکِّلِ عَن عَلِيٍّ بنِ إِبرَاهِيمَ عَن أَبِيهِ عَن سَعدِ بنِ سَعدٍ قَالَ: سَأَلتُ أَبَا الحَسَنِ الرِّضَا (علیه السلام)عَن زِيارَةِ فَاطِمَةَ بِنتِ مُوسَى بنِ جَعفَرٍ (علیه السلام)بِقُمَّ فَقَالَ (علیه السلام): «مَن زَارَهَا فله الجَنَّةَ». حر عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشيعة، ج 14، باب 94، ص 576.

[81]. عَن ابنِ الرِّضا (علیه السلام) قَالَ: «مَن زارَ قَبرَ عَمَّتى بِقمَّ فَلَهُ الجَنَّةُ». بحارالأنوار، ج 99، باب 1، ص 265.

[82]. مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، محقق/ مصحح: جمعى از محققان‏، ج ‏99، ص 266 و 267.

[83]. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، تحقیق و تصحیح: جمعی از محققان، ج ۹۹، ص ۲۶۷.

[84]. همان ؛ مجلسی، محمد باقر، زادالمعاد، تصحیح: اعلمی، علاءالدین، ص ۵۴۸ و ۵۴۷.

[85]. شوشتری، محمد تقی، تواریخ النبی و الآل، ص 103.

[86]. قمی، عباس، منتهی‌الآمال، ج ۲، ص ۳۷۸.

[87]. ابن‌قولویه قمی، جعفر بن محمد، کامل‌الزیارات، ص۵۳۶.

[88]. بحارالانوار، ج ۹۹، ص ۲۶۶؛ برگرفته از ویکی شیعه.

[89]. مرعشی‌نجفی، سیدمحمود، رفیعی‌علامرودشتی، علی، بر ستيغ نور (شرح حال آية الله نجفي مرعشي)، ص 79.

[90]. دیوان حافظ.

[91]. قائم مقام فراهانى، ميرزا ابو القاسم، اقامةالبرهان على اصول دين الاسلام، گردآورنده: قائم مقام فراهانى، عبدالمجید، ص 289 .

[92]. نائینی‌اردستانی، محمدعلی، انوار المشعشعين، محقق: انصاری‌قمی، محمدرضا، ج 1، ص 216؛ سایت تبیان.

[93]. حسن زاده آملی، حسن. اتحاد عاقل به معقول، ص 117 و 118.

[94]. شریف رازی، محمد، گنجينه دانشمندان، ج 1، ص 39.

[95]. محمدبیگی، الیاس، فروغی از کوثر زندگينامه حضرت فاطمه معصومه (علیها السلام)، ص 58 و 59.

[96] . اسراء، 79.

[97]. مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، محقق/مصحح: جمعی از محققان، ج ۶۰، ص ۲۲۸.

[98]. بحرانى اصفهانى، عبد الله بن نور الله، عوالم العلوم و المعارف ( مستدرك حضرت زهرا تا امام جواد عليهم السلام)، محقق/ مصحح: موحد ابطحى اصفهانى، محمد باقر، ج ‏21، ص 330.

[99]. بحرانى اصفهانى، عبد الله بن نور الله‏، عوالم العلوم و المعارف (مستدرك حضرت زهرا تا امام جواد عليهم السلام)، ج ٢١، ص ٣٥٣، به نقل از اسنى المطالب، ص ٤٩ – ٥١ ‏.

[100]. همان، ص 355.

[101]. مهدی‌پور، علی اکبر، کریمه‌ی اهل بیت (سلام الله علیها)، ص 170؛ محمدی اشتهاردي، محمد، حضرت معصومه (سلام الله علیها) فاطمه (سلام الله علیها) دوم، ص 133؛ سایت حوزه نت.

[102]. مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، محقق/ مصحح: جمعى از محققان، ج ‏57، ص 228.

[103]. همان.

[104]. همان، ص 216 و 217.

[105]. شوشتری، محمد تقی، تواریخ النبی و الآل، ص  103.

[106]. قمی، عباس، منتهی‌الآمال، ج ۲، ص ۳۷۸.

[107]. شمس، مرادعلی. سیری در سیره علمی و عملی علامه طباطبایی از نگاه فرزانگان، ص  613.

[108]. یوسفی، یوسف علی، شهیده غربت، ص 142.

[109]. سایت حوزه نت، به نقل از: حضرت معصومه علیها السلام در سخن و سیره بزرگان و عالمان، مجله  اشارات،  شماره 155.

 

[110]. مرحوم زنده یاد آغاسی، «مرغ دلم راهی قم می‌شود»، سایت تبیان.

[111]. رحیمی، یوسف، «شعر ولادت حضرت معصومه (سلام الله علیها)» ، باشگاه خبرنگاران جوان.

[112]. رحیمی، یوسف، «شعر ولادت حضرت معصومه (سلام الله علیها)»،  باشگاه خبرنگاران جوان.

[113]. کنگره بزرگداشت حضرت فاطمه معصومه، مجموعه مقالات، ج ۱، ص ۲.

[114]. شرافت، امیر حسین، «کنگره بزرگداشت حضرت فاطمه معصومه (س) و مکانت فرهنگی قم»، وقف میراث جاویدان، ش 53، ص ۱۳۹و ۱۴۵.

[115]. همان، ص 142؛ سایت ویکی شیعه.

[116]. برگرفته از: سایت سازمان تبلیغات اسلامی، «کتاب‌شناسی حضرت معصومه (علیها السلام)».