تألیفات و آثار علمی سید حسن مدرس

شهید آیة الله مدرس در بُعد علمی یکی از فقها، دانشمندان و صاحب نظران برجسته شیعه به شمار می آید. شهید مدرس، علاوه بر اشتغال به امر تحقیق و تدریس در بالاترین سطوح حوزه؛ یعنی «درس خارج»،[1] نویسنده و اهل قلم نیز بوده است. آن شهید فقیه به طور عمده آثار خود را به زبان عربی تألیف می کرده است که در آن روزگار، تنها زبان علمی رایج در حوزه ها بوده است. نثر عربی مدرّس از نثرهای ساده و بی تکلّف علمی است. آن مرحوم به زبان فارسی نیز کتاب هایی تألیف کرده است.

مدرس، آثار و نوشته های متعددی (به صورت دست نویس) داشته است که اغلب آنها هنگام هجوم مأمورین دستگاه شهربانی رضاخانی به یغما رفت و مفقود شد. از دست نوشته های او جز چند نسخه باقی نمانده است. برخی از آثار و تألیفات او عبارت است از:

1. کتاب زرد:

آیت الله شهید مدرس این کتاب را در بررسی و گزارش تاریخ سیاسی و اجتماعی معاصر نوشته و چنان که مشهور است حقایق زیادی را در آن ارائه و جاسوسان متعدّدی را افشا کرده است. بنا به گفته نوه آن شهید و نویسنده کتاب مدرس شهید (آقا علی مدرسی) به نقل از مرحوم رسا، مدیر روزنامه قانون، «کتاب زرد» ظاهراً در تصرف وارث مرحوم دکتر ملک زاده قرار دارد.[2]

2. حاشیه بر کتاب النکاح مسجد شاهی:

مرحوم آیت الله شیخ محمد رضا نجفی مسجد شاهی، که خود از فقها و علمای بزرگ و به نام بوده و مدتی نیز با شهید مدرس هم درس بوده و با یکدیگر مباحثه داشته اند، کتابی در مبحث نکاح فقه به نام «کتاب النکاح» به سبک استدلالی نوشته است. «مدرس» طبق سنت معمول در میان فقهای شیعه به آن کتاب «حاشیه» زده؛ یعنی فتاوای فقهی خود را در حاشیه آن ذکر کرده است. لازم به یاد آوری است که حاشیه زدن بر متون فقهی، کاری بزرگ و کاملاً تخصصی در فقه است و تنها در صلاحیت فقهای برجسته و جامع الشرایط می باشد. ظاهراً این کتاب هم اینک در قم نزد شخصی به نام «علامه فانی» نگهداری می شود.[3]

3. تعلیقه بر کفایة الاصول:

کتاب «کفایة الاصول» از مصنفات آخوند ملا محمد کاظم خراسانی، از کتب فنی و تخصصی سطح بالای علم اصول فقه می باشد و دوره سطح (متن) و خارج آن از سال ها پیش تا کنون در حوزه های علمیه تدریس می شده و می شود. بر این کتاب، (که خود یک متن اجتهادی بسیار فشرده و عمیق می باشد)، توسط مجتهدین طراز اول شیعه، تعلیقات، حواشی و شروح متعددی نوشته شده است.

از جمله کسانی که بر کفایة تعلیقه نوشته اند، مرحوم «سید حسن مدرس» می باشد و این مسئله نشانگر این حقیقت است که ایشان در اصول فقه دارای مبنای فتوایی بوده است. این کتاب (به صورت خطی) ظاهراً پیش فرزند محترم ایشان جناب دکتر عبدالباقی مدرس نگهداری می شود.[4]

4. رساله ای در ترتب، در علم اصول فقه.

5.رساله ای در شرط متأخر در علم اصول فقه.

6.رساله ای در لزوم و عدم لزوم قبض در موقوفه و غیر آن، که در یکی از مباحث مشکل و اختلاقی فقه نوشته شده است.

7. مجموعه نطق ها، مکتوبات و مقالات مدرس:

شهید مدرس در مجلس و در محافل سیاسی و مطبوعات زمان خود، نطق ها و مقالات و مصاحبات زیادی داشته و نامه ها و مکتوبات سیاسی فراوانی نوشته است. مجموع اینها را نیز می توان یک مجموعه قلمی و اثر باقی مانده از ایشان تلقی کرد. متأسفانه این موارد تا کنون در یک مجموعه مدوّن، گرد نیامده است. فقط انتشارات ابوذر، برخی از نطق ها و مکتوبات او را، همراه با اظهار نظر و بررسی، در سال 1356ش منتشر کرده است.[5]

8. شرح رسائل:

کتاب ارزشمند «فرائد الاصول یا رسائل» یکی از تصنیفات گرانقدر فقیه و اصولی بزرگ شیعه «شیخ مرتضی انصاری» (ره)، است و هم اینک نیز از متون درسی حوزه های علمیه در سطوح بالا می باشد. از زمان مرحوم شیخ تا کنون، مجتهدین بر جسته شیعه بر این کتاب تعلیقات و شروح زیادی نوشته اند. فقیه شهید، سید حسن مدرس، نیز از جمله کسانی است که بر این کتاب ارجمند، شرح نوشته است. کتاب شرح رسائل مدرس که بر مبنای تقریر دروس دو استاد بزرگوار او در اصفهان، شیخ مرتضی ریزی و میرزا محمد باقر درچه ای به رشتۀ تحریر در آمده است، نظرات شخصی او را نیز شامل می شود و در بردارنده مباحث «ظن» و «استحصاب» از رسائل می باشد. این کتاب به شیوه شرح تفکیکی و به گونه «قوله:…» نگاشته شده و کاملاً استدلالی و مفصل است. نسخه منحصر به فرد این کتاب ارزشمند نیز که از تألیفات دوران قبل از مهاجرت به نجف اشرف معظم له می باشد، نشانه اوج فقاهت و اجتهاد مدرس در مبانی احکام است.[6]

9. مجموعة الرسائل الفقهیة:

مجموعه «الرسائل الفقهیة» به ضمیمه کتاب خطی «شرح رسائل»، چهار رساله مستقل در فقه استدلالی است که از شهید مدرس به جای مانده است و هر کدام در موضوع مشخصی نوشته شده اند، لکن هیچ کدام عنوان ندارند. این چهار رساله عبارتند از:

1. رسالة فی سهو الإمام و المأموم: فقه استدلالی.

2. رسالة فی قضاء الصلوات الفائتة: فقه استدلالی.

3. رسالة فی مسائل الغصب: فقه استدلالی.

4. وجیزة فی مسائل الرجوع و العِدّة: فقه استدلالی.

این چهار رساله با این که از لحاظ کمّی کوچک و به اصطلاح «رساله» هستند، امّا از لحاظ کیفی بسیار در سطح بالا بوده و فقه کاملاً استدلالی و مجادله ای هستند. در نگارش آنها از سبک شیخ مرتضی انصاری در نگارش کتاب مکاسب بهره گیری شده است که بر قواعد و اصول فقه استوار است. از این چهار رساله، سه تای آنها نقص و افتادگی ندارند، لکن متأسفانه بخش اعظم رساله مربوط به «مسائل غصب» موجود نیست؛ فقط مسئله سوم از مقصد چهارم آن باقی مانده است که خود نشانگر آن است که این کتاب حداقل چهار مقصد داشته و هر مقصدی نیز فروعات و مسائل  جزئی زیادی را شامل می شده است. همین قسمت باقی مانده نیز که نسخه تصحیح شده آن حدود سی صفحه می باشد، دارای ارزش زیادی است؛ به ویژه از این نظر که جنبه مناظره و جدل علمی و اجتهادی میان شهید مدرس و استاد بزرگ او شیخ مرتضی ریزی یا شیخ حسین خلیلی را دارا است.[7]

10. تقریرات میرزا حسین خلیلی رازی:

از این تقریرات، اثری در دست نمی باشد. اشاراتی که در رساله «غصب» مرحوم مدرس، تحت عنوان «شیخنا» وجود دارد، احتمالاً اشاره به فتاوای همین استاد محترم ایشان بوده باشد.[8]

11. اصول تشكیلات عدلیه (با همكاری دیگران).

12. دوره تقریرات اصول میرزای شیرازی.

13. شرح روان بر نهج البلاغه.

14. زندگی نامه «خود نوشت» كه برای روزنامه اطلاعات فرستاده است.[9]

شهید مدرس در تبعید خواف نیز کتاب هایی نوشته و توانست برخی از آنها را به بیرون از تبعیدگاه بفرستد، لکن متأسفانه هیچ اثری از آنها در دست نمی باشد.[10]