کپی شد
آثار علمی علامه حلی
مرحوم علامه حلی یکی از شخصیت ها و عالمان بزرگ شیعه امامیه است که دارای تألیفات بسیار بوده و در بسیاری از موضوعات، کتاب نگاشته است.
دربارۀ تعداد کتاب، رساله و نوشته هاى علامه، دیدگاه هاى مختلفى وجود دارد. برخى 60، بعضى 95 و تعدادی نیز افزون بر 120 و حتی بالغ بر 500 جلد کتاب و رساله را به او نسبت مى دهند. اين کتاب ها در موضوعات مختلف نوشته شده اند به صورتى که مى توان گفت: هيچ علمى در علوم رسمى حوزه در آن زمان نيست؛ مگر اين که علامه در آن زمينه کتاب نوشته است. محققان، تعداد 101 جلد از اين کتاب ها را به طور يقين به او منتسَب مى دانند.
در اين جا به عمده تألیفات او در قالب چند موضوع پرداخته می شود:
الف. علم فقه:
- تبصرة المتعلمين؛ يک جلد، در تمام فقه از طهارت تا ديات است.
- منتهى المطلب في تحقيق المذهب؛ کتابى مفصل و استدلالى در فقه است.
- إرشاد الأذهان في أحکام الإيمان؛ در این کتاب فقهى مختصر، فقط به بیان فتوا اکتفا شده است.
- تحرير الأحکام الشرعية؛ در این کتاب بسیاری از فروع و جزئيات فقه ذکر شده است.
- قواعد الأحکام في مسائل الحلال و الحرام؛ علامه در این کتاب فتاواى خويش را خلاصه کرده و قواعد کلى احکام را بيان نموده است.
- مختلف الشيعة في أحکام الشريعة؛ کتاب کاملى شامل تمام ابواب فقهى تا ديات است.
- تذکرة الفقهاء؛ کتابى نيمه تمام و استدلالى در فقه که در آن اختلاف شيعه و اهل سنت بيان شده است.
- نهاية الأحکام؛ کتابى نيمه تمام در فقه استدلالى که علامه فتاواى علماى شيعه را در آن خلاصه کرده و بدون تفصيل به دلائل آنها اشاره نموده است.
- تسليک الأفهام في معرفة الأحکام؛ يک جلد در فقه است.
- تلخيص المرام في معرفة الأحکام؛ کتاب مختصرى در فقه است.
- تهذيب النفس في معرفة المذاهب الخمس؛ يک جلد در فقه است.
- غاية الأحکام في تصحيح تلخيص المرام؛ شرح کتاب تلخيص المرام مصنف است.
- مدارک الأحکام؛ کتابى فقهى است.
- المعتمد في الفقه؛ کتابى فقهى است.
- المنهاج في مناسک الحاج؛ در اين کتاب، مسائل حج به همراه مستحبات و ادعيه، به تفصيل مورد بحث قرار گرفته است.
- واجبات الحج؛ رساله اى دربارۀ واجبات حج و ارکان آن بدون ذکر ادعيه و مستحبات است.
- واجبات الوضوء و الصلاة؛ رساله مختصرى در واجبات وضو و نماز است.
ب. علم اصول فقه:
- الجامع فی اصول الفقه.
- تهذيب طريق الوصول إلى علم الأصول؛ خلاصۀ کتاب «الجامع في أصول الفقه» .
- نهج الوصول إلى علم الأصول؛ کتابی مختصر در اصول فقه است.
- نهاية الوصول إلى علم الأصول؛ کتابى جامع در علم اصول و در چهار مجلد است.
- مبادئ الوصول إلى علم الأصول؛ کتابی کوچک از متن هاى مشهور در موضوع اصول محسوب مى شود.
- شرح غاية الوصول إلى علم الأصول؛ شرحى غير مزجى بر کتاب «غاية الوصول» نوشتۀ غزالى است.
- منتهى الوصول إلى علمي الکلام و الأصول؛ يک جلد که در آن دربارۀ علم کلام و اصول بحث شده است.
- النکت البديعة في تحرير الذريعة؛ تحرير کتاب «الذريعة إلى أصول الشيعة» نوشتۀ سيد مرتضى علم الهدى است.
- غاية الوصول و إيضاح السبل في شرح مختصر منتهى السؤول و الأمل في علمي الأصول و الجدل؛ متن کتاب، نوشتۀ ابن حاجب است.
ج. علم کلام:
- کشف المراد في شرح تجريد الاعتقاد؛ اولين شرحِ «تجريد الاعتقاد»، نوشتۀ خواجه نصیر الدین طوسی است.
- کشف الفوائد في شرح قواعد العقائد، اين کتاب شرح غير مزجى کتاب «قواعد العقائد» نوشتۀ خواجه نصير الدين طوسى است.
- منهاج الکرامة أو تاج الکرامة في إثبات الإمامة؛ در اثبات امامت امیر المؤمنین (عليه السلام) و ردّ امامت ديگران است.
- نهج الحق و کشف الصدق؛ دربارۀ همه اصول دين؛ (توحيد، نبوت، امامت، عدل، و معاد) بحث شده است.
- الباب الحادي عشر في أصول الدين؛ هنگامى که علامه کتاب «مصباح المتهجد» نوشتۀ شيخ طوسى را بر ده باب تلخيص نمود، يک باب ديگر به آن افزود و آن را با نام الباب الحادی عشر، به اصول دين اختصاص داد.
- السعدية؛ رسالۀ مختصرى مشتمل بر اصول و فروع دين که به درخواست «سعد الدين محمد ساوجى» وزير غازان خان و سلطان محمد خدابنده، نوشته شده است.
- کشف اليقين في فضائل أمير المؤمنين (عليه السلام)؛ اين کتاب به «منهاج اليقين» نيز ناميده شده و به درخواست سلطان محمد خدابنده در سلطانيه نوشته شده است.
- استقصاء النظر في القضاء و القدر؛ اين کتاب «رسالۀ بطلان الجبر» نيز نام‌گذارى شده است.
- أنوار الملوک في شرح الياقوت؛ اين کتاب شرحى غير مزجى بر کتاب «ياقوت» تأليف ابراهيم بن نوبخت است.
- إيضاح مخالفة السنّة لنصّ الکتاب و السنّة؛ اين کتاب به روشى بديع، مخالفت اهل سنت با تمام آيات قرآن را بيان نموده است.[1]
- نظم البراهين في أصول الدين؛ کتابی مختصر دارای هفت باب که عبارتند از: نظر، حدوث، صانع، عدل (در این باب از حسن و قبح عقلى نیز بحث شده)، نبوت، امامت و معاد.
- معارج الفهم في شرح النظم؛ شرح کتاب خود علامه به نام «نظم البراهين في أصول الدين» است.
- الألفين الفارق بين الصدق و المين؛ علامه اين کتاب را به درخواست پسرش نوشته و در آن، هزار دليل بر امامت حضرت على (عليه السلام) و هزار دليل نيز در ردّ مخالفان آورده است.
- منهاج اليقين في أصول الدين؛ يک جلد مشتمل بر يک مقدمه و هشت منهج است.
- الخلاصة في أصول الدين؛ این کتاب تمام بحث هاى اصول دين؛ (توحيد، نبوت، عدل، امامت، معاد) را در بر دارد.
- نهاية المرام في علم الکلام؛ چهار جلد در علم کلام است.
- واجب الاعتقاد على جميع العباد؛ علامه در آن جميع مسائل اجماعى بين علماى شيعۀ اماميه را آورده است.
- نهج المسترشدين في أصول الدين؛ کتاب کلامى کوچکى که علامه به درخواست پسرش نوشته است و مباحث کلامى را در آن خلاصه نموده است.
د. علم فلسفه:
- بسط الإشارات في شرح الإشارات؛ يکى از سه شرح علامۀ حلّى بر کتاب اشارات ابن سينا است.
- الإشارات إلى معاني الإشارات؛ يکى دیگر از سه شرح علامۀ حلّى بر کتاب اشارات ابن سينا است.
- إيضاح المعضلات من شرح الإشارات؛ سومین شرح علامۀ حلى بر کتاب اشارات ابن سينا است.
- الأسرار الخفية في العلوم العقلية؛ در سه مجلد که علامه آن را به نام «هارون بن شمس الدين جوينى» نوشته و مشتمل بر منطق و طبيعيات و الهيات است.
- إيضاح المقاصد من حکمة عين القواعد؛ متن کتاب از کاتبى قزوينى از علماى معاصر خواجه نصير الدين طوسى است و علامه آن را شرح کرده است.
- تحصيل الملخّص؛ تنها يک جلد از آن موجود است.
- حل المشکلات من کتاب التلويحات؛ اين کتاب شرح کتاب «تلويحات» «شيخ شهاب الدين سهروردى» و در چند جلد است. نام ديگر اين کتاب؛ «کشف المشکلات من کتاب التلويحات» است.
- کشف الخطأ من کتاب الشفاء؛ کتابى در دو جلد؛ پيرامون اشتباهات ابن سينا در کتاب شفاء نوشته شده است.
- مراصد التدقيق و مقاصد التحقيق؛ کتابى در سه موضوع؛ منطق و طبيعيات و الهيات که نسخه‌اى از آن در دانشگاه تهران موجود است.
- المحاکمات بين شُرّاح الإشارات؛ سه جلد در داورى بين شارحان کتاب اشارات است.
- القواعد و المقاصد في المنطق و الطبيعي و الإلهي.
- تحرير الأبحاث في معرفة العلوم الثلاث؛ (منطق، طبيعيات، إلهيات).
- تنقيح الأبحاث في معرفه العلوم الثلاث.
- المباحث السنية و المعارضات النصيرية.
- إيضاح التلبيس من کلام الرئيس.
هـ. علم منطق:
- الجوهر النضيد في شرح منطق التجريد؛ کتاب «تجريد الاعتقاد» نوشتۀ «خواجه نصير الدين طوسى» داراى دو بخش منطق و فلسفه که هر کدام جداگانه به وسيلۀ علامه شرح شده و هر يک به صورت کتابى در آمده است.
- القواعد الجلية في شرح الشمسية؛ شرحى غير مزجى بر کتاب شمسيۀ کاتبى قزوينى است.
- الأسرار الخفية في العلوم العقلية؛ کتاب مفصل علامه در منطق است.
- آداب البحث؛ رسالۀ مختصرى دربارۀ چگونگى مناظره و بحث است.
- تحصيل الملخّص؛ اين کتاب، حالت شرح گونه بر کتاب «الملخّص» نوشتۀ «فخر رازى» است.
- حلّ مشکلات من کتاب التلويحات؛ اين کتاب شرح کتاب «تلويحات» «شيخ شهاب الدين سهروردى» و مشتمل بر منطق و فلسفه است.
و. علم تفسير:
- نهج الإيمان في تفسير القرآن؛ به گفته علامه، در اين کتاب خلاصۀ «تفسیر کشاف» و «تفسیر تبيان» و برخی تفاسير دیگر ذکر شده است.
- السرّ الوجيز في تفسير الکتاب العزيز؛ نام ديگر آن «القول الوجيز في تفسير الکتاب العزيز» است.
ز. علم حديث:
- استقصاء الاعتبار في تحرير معاني الأخبار؛ علامه در اين کتاب هر حديثى که به دستش رسيده ذکر کرده و در مورد هر حديثى بحث نموده که صحيح السند است يا نه؟ و متنش متشابه است يا نه؟.
- مصابيح الأنوار.
- الدر و المرجان في الأحاديث الصحاح.
- جامع الأخبار؛ اين کتاب قبل از «مختلف الشيعة» نوشته شده است.
- شرح الکلمات الخمس؛ پنج کلمه از حضرت على (عليه السلام) در جواب کميل بن زياد در اين کتاب شرح داده شده است.
- مختصر شرح نهج البلاغة؛ بعضى گفته اند: اين کتاب خلاصۀ شرح «کمال الدين بن ميثم» استاد علامه است.
- النهج الوضاح في الأحاديث الصحاح؛ اين کتاب اکنون موجود نيست.
ح. دعا:
- منهاج الصلاح في اختصار المصباح؛ اين کتاب تلخيص «مصباح المتهجد» شيخ طوسى است.
- الأدعية الفاخرة عن الأئمة الطاهرة (عليهم السلام).
ط. علم رجال:
- إيضاح الاشتباه في أسماء الرواة؛ نام دیگر اين کتاب را «إيضاح الاشتباه في ضبط تراجم الرجال» نيز گفته‌اند.
- خلاصة الأقوال في معرفة الرجال؛ يک جلد در دو فصل است.
- کشف المقال في معرفة الرجال؛ اين کتاب مفصل علامه در علم رجال محسوب مى شود؛ زيرا علامه در «خلاصه» و «إيضاح» تفصيل مطالب را به اين کتاب ارجاع داده است.
ی. علم نحو:
- بسط الکافية؛ يک جلد است که «شرح کافيه» در آن خلاصه شده است.
- کشف المکنون من کتاب القانون؛ اين کتاب خلاصۀ «شرح جزوليه در نحو» است.
- المطالب العلية في علم العربية.
- المقاصد الوافية بفوائد القانون و الکافية؛ در اين کتاب، بين کتاب «جزوليه» و «کافيه» که هر دو دربارۀ نحو هستند، جمع شده است و هر جا نياز به مثال بوده، مثال هایى اضافه شده است.
- لب الحکمة في النحو.
ک. تاريخ:
الدلائل البرهانية في تصحيح الحضرة الغروية؛ تلخيص کتاب «فرحة الغرى»، نوشتۀ «سيد عبد الکريم بن طاوس حلّى» است.
ل. اجازه ها: علامه چند اجازه براى شاگردان خود نوشته است:
- اجازۀ بنى زهره؛ مفصل ترين و مهم ترين اجازه علامه است. اين اجازه خود، همانند يک رساله است.
2 و 3. دو اجازه به سيد نجم الدين مهنّا؛ اين دو اجازه يکى مفصل و ديگرى مختصر است.[2]
[1]. کتاب ایضاح مخالفة السنة لنص الکتاب و السنة، تألیف علامه حلی است. از آن جا که مؤلف محترم در این کتاب، مبانی کلامی اهل سنت را بر قرآن عرضه کرده و وجوه مخالفت آنها را در نص قرآن بیان کرده است، دانشمندان، این کتاب را هم در زمره کتب احتجاج و هم در عداد تفاسیر به شمار آورده‌اند، نسخه‌های خطی موجود این کتاب، از آیه 212 سوره بقره آغاز و با پایان سوره آل عمران ختم می‌شود. مؤلف در این کتاب آیات را به شیوه تفاسیر ترتیبی ذکر کرده است و موارد مبهم را به صورت گذرا توضیح داده است. تفسیر وی نخستین گام مستقل در تفسیر کلامی آن هم کلام تطبیقی است که از این حیث اهمیت ویژه‌ای دارد. ر.ک: رضی بهابادی، بی بی سادات؛ بررسی روش تفسیر علامه حلی در ایضاح مخالفه السنه با تاکید بر نسخه های خطی ایضاح، مجله: علوم انسانی دانشگاه الزهرا (سلام الله علیها)، شماره 40، ص 61 تا 90.
[2]. برگرفته از نرم افزار جامع فقه اهل بیت (2)، کتابنامه کتاب «تذكرة الفقهاء» علامه حلی.