خبر متواتر

احاديث از نظر “تعداد راويان” در هر طبقه، به “متواتر” و “واحد” تقسيم می گردد. واژۀ متواتر از ریشه “وتر” به معنای واحد است و “تواتر” به معنای پی در پی یا يكی پس از ديگری است. چنان چه در آیۀ شریفۀ “ثُمَّ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا تَتْرَا”؛[1] سپس رسولان خود را یکی پس از دیگری فرستادیم، “تترا” به همین معنا است.[2]

روايت متواتر در اصطلاح، “خبری است كه سلسلۀ راويان آن در هر طبقه به اندازه ای باشند كه به‌ طور عادی، امكان توافق آنان بر دروغ محال باشد و خبر آنها موجب علم شود”.[3]

روايات متواتر گرچه كم هستند، امّا غالبا بيان گر محتوا و خبر مهمی ‌اند؛ مانند: روايت غدير كه تنها در طبقۀ صحابه بيش از 100 نفر آن را روايت نموده اند.

در بارۀ تعداد راویان خبر متواتر، علمای شیعه عدد معینی را ذکر نکرده اند، بلکه معیار تواتر نزد آنان افادۀ علم است و  خبری را متواتر می دانند كه تعداد راویان هر طبقه از سلسله سند آن به حدی است كه مفید علم و یقین به صدور آن خبر از امام (ع) باشد و از طرف دیگر توافق آنها بر كذب و دروغ محال باشد. و از این نظر هیچ فرقی بین متواتر لفظی، معنوی و یا اجمالی قائل نشده اند.

اما علمای عامه در حصول خبر متواتر،‌ تعداد روایان را شرط دانسته و در این باره اقوال مختلفی دارند:

1. نظر قاضی ابی بكر باقلانی این است که حداقل راویان باید 4 نفر باشد.

2. دیدگاه اصطخری این است که حداقل راویان باید 10 نفر باشد.

3. نظر عده ای از علمای عامه این است که حداقل راویان باید 12 نفر باشد. (به تعداد نقباء بنی اسرائیل).

4. نظر ابو هذیل علاف این است که حداقل راویان باید 20 نفر باشد.

5. نظریه دیگری حداقل راویان را 40 نفر دانسته است.

6. گروه دیگری نیز حداقل راویان را 70 نفر می دانند.

7. آخرین نظریه این است كه حداقل راویان باید 313 نفر به تعداد اصحاب بدر باشد.[4]

اقسام خبر متواتر

متواتر از يك نظر به “متواتر لفظی و معنوی” تقسيم می ‌شود.

متواتر لفظی آن است كه “همۀ راويان، مضمون آن را با الفاظ واحدی نقل كنند”.[5] مثل حديث “من كذب عليّ متعمّدا فليتبوّء مقعده من النار”.[6] كه جمع كثيری از صحابه اين حديث را نقل كرده اند و شمار آنان را از چهل تا حدود شصت نفر دانسته‌اند.[7]

متواتر معنوی آن است كه “همۀ راويان، مضمون واحدی را با عبارات مختلف نقل كنند كه تطابق در آن معنا با دلالت تضمنی يا التزامی دانسته ‌شود”.[8]‌

برای حديث متواتر تقسيم ديگري نيز وجود دارد، و آن “تواتر تفصيلی و اجمالی” است. “تواتر تفصيلی” شامل “تواتر لفظی و معنوی” می باشد، اما “تواتر اجمالی” در صورتی است كه چند روايت در يك موضوع وارد شود و از نظر دلالت همسان نباشند، ولی آن روایات از قدر مشترك برخوردار باشند كه از مجموع آنها به صدور يكی از آنها قطع حاصل ‌شود، مانند اخبار روايت شده در مورد حجيت خبر واحد.[9]