کپی شد
نماز جمعه
فهرست
اهمیت نماز جمعه
نماز جمعه عبادتى است، مانند نمازهاى ديگر كه در ظهر روز جمعه با شرايطى خاصّ انجام مىشود. در فضيلت اين نماز همين بس كه سورهاى در قرآن به اين نام آمده و در آن‌جا صريحاً مؤمنان را به حضور در نماز جمعه دعوت فرموده‌‌است و در آن این آيه آمده‌است: «هنگامى كه صداى مؤذن بلند شد و دعوت به نماز شدى، معامله و تجارت را رها ساز و براى انجام اين فريضۀ الهى حاضر شو، كه از همه چيز براى شما بهتر است».[1] مراد از ذكر در آيه، به اتفاق مفسران نمازجمعه است. نيز در روايت آمده‌است: نماز جمعه باعث حرام شدن آتش جهنم است بر بدن و موجب تخفيف هول‌هاى قيامت و كشيده شدن قلم عفو بر جرائم اعمال گذشته است[2] و ثواب شركت در نمازجمعه براى غير مستطيع، معادل با حج است[3] و در روايات ديگر تاركين آن را سخت نكوهش كرده تا آن جا كه مىخوانيم: كسى كه سه هفته آن را ترک كند منافق است.[4]
در زمان غيبت امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، نماز جمعه، واجب تخييرى و افضل از ظهر است. كسى كه نمازجمعه را به جا آورده، واجب نيست نماز ظهر را هم بخواند، ولى احتياط مستحب آن است كه آن‌را نيز به‌جا آورد.
چگونگی خواندن نماز جمعه
نماز جمعه دارای دو خطبه و دو رکعت نماز است. در خطبه اول واجب است حمد الهى، گرچه به هر لفظى كه حمد الهى محسوب شود جايز است، ولى احتياط مستحب آن است كه به لفظ جلاله «اللَّه» باشد و احتياط واجب آن است كه پس از آن به ثناى الهى بپردازد و سپس به پيغمبر اسلام (صلی الله علیه و آله) درود فرستد و واجب است مردم را به تقوا سفارش كند و يک سوره كوچک از قرآن را بخواند. و در خطبه دوم نيز حمد و ثناى الهى به صورتى كه ذكر شد و درود بر پيغمبر اسلام (صلی الله علیه و آله) واجب است. و احتياط واجب آن است كه در اين خطبه نيز به تقوا سفارش كند و سوره كوچكى از قرآن تلاوت نمايد. و احتياط مستحب و مؤكد آن است كه در خطبه دوم پس از درود بر پيغمبر (صلی الله علیه و آله) به ائمه معصومين (علیهم السلام) نيز درود بفرستد و براى مؤمنان استغفار كند. و بهتر است از خطبههاى منسوب به امير المؤمنين (علیه السلام) يا آن‌چه از ائمه معصومين (علیهم السلام) وارد شده انتخاب كند.
بعد از تمام شدن خطبه، نماز جمعه خوانده می‌شود. نماز جمعه مانند صبح دو ركعت است، ولى با نماز صبح چند فرق دارد كه ذيلًا بيان مىشود:
احتياط آن است كه قرائت حمد و سوره در نماز جمعه به جهر يعنى بلند خوانده شود.
مستحبّ است در ركعت اوّل بعد از حمد سوره جمعه و در ركعت دوّم بعد از حمد سوره منافقين خوانده شود.
در نماز جمعه دو قنوت مستحبّ است يكى در ركعت اوّل پيش از ركوع و دوّم در ركعت دوّم بعد از ركوع، و در هر قنوت دعاهايى كه در قنوت نمازها خوانده مىشود مىتوان خواند، و بهتر و افضل در دو قنوت نماز جمعه، بلكه در قنوت نمازهاى ديگر خواندن كلمات فرج است. از حضرت صادق (علیه السلام) روایت شده است كه فرمود: در قنوت ركعت اوّل نماز جمعه بعد از قرائت مىگويى: لا اله الا اللَّه الحليم الكريم … .[5]
شرایط نماز جمعه
شرط اوّل: آن‌كه به جماعت باشد و فرادى صحيح نيست.
شرط دوّم: عدد است، به اين معنا كه حداقلّ نمازگزاران كه امام هم يكى از آنها است بايد پنج نفر باشند و به كمتر از آن منعقد نمىشود.
شرط سوّم: آن‌كه مسافت بين دو نماز جمعه كمتر از يک فرسخ نباشد. [6]
معیار فاصلۀ بین دو نمازجمعه
اگر در جايى نمازجمعه برگزار شد نبايد در فاصلهاى كمتر از يک فرسخى آن نمازجمعه ديگرى منعقد شود.[7] پس در این‌که در هر شهری باید یک نمازجمعه اقامه شود یا بیشتر، از نظر شرع ملاک، مقدار فاصلۀ بین دو نمازجمعه است.
بر این اساس؛ اگر با فاصلۀ يک فرسخ دو نماز جمعه اقامه شود، هر دو صحيح است.
لازم به تذكر است كه ميزان در مسافت، محل نماز جمعه است نه شهرى كه نماز جمعه در آن تشكيل شده است؛ بنابراين، در شهرهاى بزرگى كه طول آن چند فرسخ است مىتوان چند نماز جمعه اقامه کرد.[8]
اگر در شهری دو نماز جمعه برگزار شود و فاصلۀ بین آن دو کمتر از یک فرسخ باشد، هرکدام که دیرتر شروع کرده باشند نماز آنان باطل است. اگر هر دو مقارن هم در یک لحظه تکبیرةالاحرام بگویند هر دو نماز باطل است.[9]
البته طبق نظر حضرت امام خمینی (ره)، امام جمعه باید منصوب از طرف ولی فقیه باشد. بنابراین، اگر در شهری یک امام جمعه منصوب از طرف ولی فقیه است و دیگری غیر منصوب، بدیهی است که نماز دومی باطل است.[10]
ضمناً از آن‌جا که شهرها معمولاً آن قدر بزرگ نیستند که از هر طرف یک فرسخ (6 کیلومتر) محدوده داشته باشند، برای هر شهری یک امام جمعه نصب می‌شود.
در این باره دیدگاه‌های مراجع عظام تقلید را مرور می‌کنیم:
دفتر حضرت آیت الله العظمی خامنه ای (مدظله العالی):
اگر بين محل برگزارى نماز جمعه يک فرسخ شرعى فاصله باشد، مانع ندارد.
دفتر حضرت آیت الله العظمی فاضل لنکرانی (ره):
کمترين فاصله بين دو نمازجمعه بايد يک فرسخ باشد و يک نمازجمعه در يک شهر بخوانند کافی است و نمازجمعه و جماعت براي اجتماع مردم است و اگر کاري موجب تفرقه شود جايز نيست.
دفتر حضرت آیت الله العظمی سیستانی (مدظله العالی):
ج: بايد بين اقامه دو نماز جمعه حداقل يک فرسخ فاصله باشد.
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدظله العالی):
فاصله دو نماز جمعه بايد كمتر از يک فرسخ نباشد كه اگر در كمتر از يک فرسخ دو نماز جمعه خوانده شود نماز اوّلى صحيح و دومى باطل است.
وجوب تخییری نماز جمعه
نمازجمعه یکی از عبادات اجتماعی اسلام است که در قرآن نیز به آن اشاره شده‌است و مردم نیز در عمل به آن امر شده‌اند.[11] این عبادت به اجماع فریقین از واجبات است[12]
از نگاه شیعه امامیه، نماز جمعه در زمان حضور معصوم (علیه السلام) باید اقامه شود. در زمان غیبت اگر چه برخی از فقها قائل به وجوب عینی و تعیینی نماز جمعه شده‌اند[13] ولی اکثر آنان نظریۀ وجوب تخییری[14] نمازجمعه را پذیرفته‌اند از جمله این فقها ؛ شیخ طوسی در کتاب نهایه‌اش است که می‌توان این نظریه را به او نسبت داد و در تبعیت از ایشان، عدۀ زیادی از فقها وجود دارند که نظریۀ شیخ طوسی را قبول کردند[15] به طوری‌که برخی بر این مطلب ادعای اجماع کرده‌اند؛ مثلا شهید شیخ زین الدین و عالم محقق شیخ علی در شرح ” قواعد” و برخی دیگر را می‌توان از جمله این افراد نام برد.[16]
اما فقها متأخر به روشنی این نظریه را اعلام کرده‌اند که به ذکر عبارات آنان بسنده می‌شود.
محقق کرکی: علمای امامیه از زمان امامان معصوم (علیهم السلام) تا زمان ما اجماع داشته و دارند که در زمان غیبت نمازجمعه وجوب عینی ندارد، بلکه وجوب آن تخییری است.[17]
آیت الله وحید بهبهانی: از آن‌چه ذکر کردیم مشخص می‌شود که قول به وجوب تخییری نمازجمعه با افضلیت نماز جمعه اقوا است.[18]
سید حسین مجتهد کرکی(م 1001): ایشان کتابی دارد به نام ” اللمعة فى عدم عينية صلاة الجمعة” که در آن اثبات وجوب تخییری نماز جمعه است.[19]
محمد بن حسن فرزند شهید ثانی: ایشان وجوب تخییری نماز جمعه را ثابت می‌داند.[20]
صاحب جواهر: وجوبی که در نماز جمعه ثابت شده‌است وجوب تخییری است.[21]
سید کاظم یزدی صاحب عروة الوثقی: ایشان می‌گوید: “نمازجمعه در زمان غيبت امام (عليه و على آبائه الكرام أفضل الصلاة و السلام) واجب تخييرى است بنا بر اقوى.”[22]
آیت الله خویی: بر حسب اخبار و روایات، وجوب نماز جمعه، وجوب تخییری است.[23]
امام خمینی: در روز جمعه انسان مىتواند به جاى نماز ظهر دو ركعت نماز جمعه بخواند.[25]
آیت الله بهجت: در روز جمعه انسان مىتواند بنا بر أظهر به جاى نماز ظهر دو ركعت نماز جمعه بخواند و در عصر غيبت وجوب آن تخييرى است يعنى نمازجمعه كفايت از نماز ظهر مىكند.[26]
آیت الله خامنه‌ای: نمازجمعه در عصر غیبت واجب تخییری است.[27]
آیت الله سیستانی: مسأله نمازجمعه واجب تخييرى است.[28]
آیت الله فاضل لنکرانی و آیت الله مکارم شیرازی: نماز جمعه در زمان غيبت كبرى واجب تخييرى مىباشد؛ يعنى ميان نمازجمعه و نمازظهر مخيّر است، ولى در زمانى كه حكومت عدل اسلامى مىباشد و نمازجمعه اقامه شود، بهتر آن است كه نمازجمعه خوانده شود.[29]
وقت خواندن نماز جمعه
امام خمینی (ره) پیرامون وقت خواندن نماز جمعه فرموده‌اند:
وقت نمازجمعه با زوال خورشيد شروع مىشود و تا وقتى‌كه سايه شخص به اندازه دو قدم «پا» متعارف برسد امتداد دارد، ولى احتياط واجب آن است كه از اوائل عرفى زوال ظهر تأخير نيندازند و اگر تأخير افتاد احتياط مستحب آن است كه نماز ظهر را بخوانند.
جائز است دو خطبه نماز جمعه قبل از ظهر شرعى ايراد شود به‌طورى كه پايان خطبهها با ظهر شرعى مصادف باشد، ولى احتياط مستحب آن است كه آنها را در وقت ظهر بخواند.
اگر امام خطبهها را قبلًا شروع كرده و هنگام زوال به پايان برساند و نماز جمعه را شروع كند صحيح است. [32]
مستحبّات نماز جمعه
براى امام جمعه چند چيز مستحبّ است:
1. در حال خطبه خواندن امام رو به مردم بايستد.
2. بليغ و توانا در سخن گفتن و موقع‌شناس باشد.
3. مواظب بر نمازهاى خود در وقتشان باشد.
4. بر انجام اوامر الهى حتّى مستحبّات حريص باشد.
5. نواهى الهى حتّى مكروهات را ترک نمايد.
6. از شبهات اجتناب نمايد.
7. از سخنان بيهوده خوددارى كند تا مواعظ او در نفوس افراد تأثير بيشترى داشته باشد.
8. در حال نماز در زمستان و تابستان عمّامه بگذارد.
9. در حال نماز رداء بر دوش داشته باشد چه عبا باشد چه بُرد يمانى يا غير اينها.
10. هنگام ايراد خطبه تكيه بر عصا يا شمشير يا غير آن بنمايد.
11. هنگام روبرو شدن با مأمومين سلام بنمايد.
12. قبل از خواندن خطبهها مادامى كه مؤذّن مشغول اذان است امام بنشيند.[33]
مكروهات نماز جمعه
آن‌چه بر امام و مأمومين هنگام ايراد خطبه كراهت دارد:
1. آن كه خطيب در حال خطبه به غير از خطبه سخن ديگر بگويد، و أحوط ترک آن است.
2. آن‌كه مأمومين هنگام ايراد خطبهها حرف بزنند، بنابر احیاط آنها نیز حرف نزنند. و أحوط بر مأمومين آن است كه خطبهها را به دقّت گوش كنند و توجّه به مواعظ خطيب بنمايند.[34]
[1] جمعه، 9.
[2] صدوق، محمد بن علی، امالی، ص 366 – 367، اعلمی، چاپ پنجم، بیروت، 1400ق.
[3] راوندی کاشانی، فضل الله بن علی، النوادر، محقق، مصحح، صادقی اردستانی، احمد، ص 277، دار الکتاب، چاپ اول، قم، بی‌تا.
[4] امالى، ص 485.
[5]. کافی، محمد بن یعقوب، كافي، غفارى على اكبر و آخوندى، محمد، ج 3، ص 426، دار الكتب الإسلامية، چاپ چهارم، تهران، 1407 ق.
[6] برای آگاهی از دیدگاه مراجع در این باره، نک: توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج1، ص 843- 880.
[7] مراجع عظام می‌گویند: کم‌ترین فاصلۀ بین دو نماز جمعه، یک فرسخ است.
[8] توضیح المسائل مراجع، ج1، احکام نماز جمعه، ص 856.
[9] اجوبة الاستفتائات، آیت الله العظمی خامنه ای، ص133، س 623؛ توضیح المسائل مراجع، ج1، احکام نماز جمعه، ص 844.
[10] استفتائات حضرت امام خمینی، ص 268، س 440.
[11] جمعه،9.
[12] طباطبایی بروجردی، حسین، البدر الزاهر فی صلاة الجمعة و المسافر،ص 11، قم، 1416.
[13] این نسبت در رسالۀ نماز جمعه شهید ثانی مشهود است ولی مرحوم وحيد بهبهانی نسبت این رساله و این قول را به شهید ثانی به شدت رد می‌کند . نک : وحید بهبهانی،محمد باقر، مصابیح الظلام،ج1، ص 401،موسسه العلامة الوحید البهبهانی، قم، 1424.
[14] واجب تخييرى به اين معنى كه مكلّف در روز جمعه مخيّر است كه نماز جمعه را بخواند در صورتى كه شرائطش موجود باشد، يا نماز ظهر به جا آورد پس اگر نماز جمعه را به جا آورد، كفايت از ظهر مىكند. نک: توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج 1، ص 405، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1424.
[15] جعفریان،رسول، دوازده رساله فقهى درباره نماز جمعه، ص 411، قم، بی‌جا، بی‌تا.
[16] دوازده رساله فقهى درباره نماز جمعه، ص 606.
[17] کرکی عاملی، علی بن حسین، رسائل محقق کرکی، ج 1، ص 147 و 148، کتابخانه آیت الله مرعشی و دفتر نشر اسلامی، قم، 1409.
[18] مصابیح الظلام، ج 1، ص 403.
[19] دوازده رساله فقهى درباره نماز جمعه، ص 86
[20] استقصاء الاعتبار في شرح الاستبصار، ج 7، ص 262
[21] نجفی، محمد حسن، جواهر الكلام في شرح شرائع الإسلام، ج 11، ص 336، دار احیاء التراث العربی، بیروت، بی تا.
[22] یزدی طباطبایی، سید محمد کاظم، سؤال و جواب (للسيد اليزدي)، متن، ص 79،مرکز النشر العلوم الاسلامی، تهران، 1415.
[23] خویی، ابوالقاسم، التنقيح في شرح العروة الوثقى، ج 6، ص 40 و 57، بی جا، بی تا.
[24] خوانساری، سید احمد، جامع المدارك في شرح مختصر النافع، ج 1، ص 523، موسسه اسماعیلیان،قم، 1405.
[25] این مطلب به معنای وجوب تخییری است نک : توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج 1، ص 405.
[26] توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج1، ص 406.
[27] خامنه ای ،سید علی، اجوبة الاستفتاءات، س 606 و 611 با استفاده از نرم افزار پرسمان.
[28] توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج 1، ص 405.
[29] توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج 1، ص 406.
[30] در دوران امر بین تعیین و تخییر براءة عقلی و نقلی بر عدم تعین و خصوصیت است.
[31] نک: التنقيح في شرح العروة الوثقى، ج 6، ص 57
[32] نک: توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج 1، ص 847، احکام نماز جمعه، مساله ی 15 و 16و 27.
[33]. توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج1، ص 843- 880.
[34]. برای آگاهی از دیدگاه مراجع در این باره، نک: توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج 1، ص 843- 880.