نماز جمعه در عصر صفویه

نمازجمعه از دوره حکومت شاه اسماعیل اول صفوی، به تدریج در جامعه شیعی ایران گسترش یافت. علت این امر از یک سو انتقاد حکومت عثمانی از شیعیان به سبب برگزار‌نکردن نمازجمعه و از سوی دیگر تلاش عالمان شیعه، به‌ویژه محقق کرکی، برای اشاعه نماز جمعه در ایران بود.[1] با وجود همراهی بسیاری از فقها؛ از جمله شماری از علمای جبل عامل با محقق کرکی و پشتیبانی حکومت صفوی از آنان، چون سنّت اقامه نمازجمعه در میان شیعیان چندان رایج نبود و در میان علما مخالفان جدّی داشت،[2] رسمیت بخشیدن به آن در جامعه شیعی ایران به تدریج صورت گرفت.[3] در عهد شاه سلیمان اول صفوی، بحث و مناقشه در باره حکم نمازجمعه در زمان غیبت امام معصوم و وجوب و حرمت آن، به جایی رسید که شاه مجلسی از فقها را با حضور وزیر اعظم خود ترتیب داد تا درباره حکم نماز جمعه به نتیجه‌ای واحد برسند.[4] به توصیه محقق کرکی، شاه طهماسب اول برای هر شهری امام جمعه انتخاب کرد.[5] در زمان شاه عباس اول رسماً منصب امامتِ جمعه ایجاد شد.[6] معمولاً شیخ‌الإسلام هر شهر این منصب را داشت، اما گاه عالمانی که شیخ الإسلام نبودند؛ مانند ملامحسن فیض کاشانی (متوفای 1091قمری)، به درخواست شاه، امامت جمعه را برعهده می‌گرفتند.[7]

نخستین نماز جمعه را در عصر صفوی، «شیخ نور‌الدین على بن عبد‌المعالی» در مسجد جامع عتیق اصفهان اقامه کرد.8] شیخ بهایی نیز از دیگر امامان جمعه مهم این دوره بود.[9] در دوره صفوی تألیف کتاب‌هایی حاوی خطبه‌های نماز جمعه متداول شد که کتاب «بساتین الخطباء»، نوشته میرزا عبدالله اصفهانی؛ معروف به افندی (متوفای 1130قمری) از مشهورترین آنها است.[10]

در شرح زندگى مرحوم محمد تقى مجلسى (متوفای 1070قمری) نوشته‌اند: «او نخستین کسى است که منصب امامت جمعه را در دو مسجد بزرگ، بعد از دو امام اقدم؛ سید داماد و شیخ بهایى عهده‌دار شد. این، پس از زمانى بود که سال‌ها وضع برگزارى نماز جمعه نامنظم بوده، گاه صاحب ذخیره – محقق سبزوارى- و در برخى اوقات، شیخ لطف الله اصفهانى آن‌را اقامه می‌کردند… پس از وى، فرزندش علامه محمد باقر مجلسى عهده‌دار آن گردید».[11]

خلاصه این‌که منابع موجود حکایت از آن دارند که در دوره صفویه، نماز جمعه در جامعه تازه شیعى شده ایران، به آرامى اهمیت یافته است. پیش از صفویان، اقلیت‌هاى شیعى فراوانى در سراسر ایران بودند، اما بعد از ظهور صفویه، بیشتر شهرهاى مرکزى ایران به تشیع گرویدند. با آمدن فقیهان عرب و سپس عجم به صحنه سیاست، زمزمه اقامه جمعه در شهرهاى مختلف مطرح شد و محقق کرکى نخستین فقیهى بود که به جدّ به این امر توجه کرد.[12] [13]

[1]. جعفریان، رسول، نماز جمعه: زمینه‌های تاریخی و آگاهی‌های کتابشناسی، ص 26 و 27.

[2]. از جمله شیخ ابراهیم قطیفی (متوفای 950ق): ر.ک: آقا بزرگ طهرانی، محمدمحسن، طبقات اعلام الشیعه، ج 7، ص 267.

[3]. جابری، کاظم، صلاة الجمعه: تاریخیاً و فقهیاً، ص 50 – 54؛ نماز جمعه: زمینه‌های تاریخی، ص 28.

[4]. قزوینی، عبدالنبی بن محمدتقی، تتمیم امل الآمل، ص 172 و 173.

[5]. طبقات اعلام الشیعه، ج 7، ص 208؛ صلاة الجمعه: تاریخیاً و فقهیاً، ص50 و 51.

[6]. آقا بزرگ طهرانی، محمدمحسن، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج 25، ص 28.

[7]. جعفریان، رسول، صفویه در عرصه دین فرهنگ و سیاست ، ج 1، ص 237.

[8]. مجلسى، محمدتقى،‏ لوامع صاحبقرانى مشهور به شرح فقیه، ج ‏4، ص 513 و 514.

[9]. ر.ک: همان، ص 514.

[10]. تبریزى، على بن موسى،‏ مرآة الکتب، ج ‏4، ص 200؛ الذریعة إلى تصانیف الشیعة، ج ‏3، ص 104.

[11]. خوانسارى، محمد باقر بن زین العابدین‏، روضات الجنات فی أحوال العلماء و السادات، ج ‏2، ص 122 و 123.

[12]. صفویه در عرصه دین فرهنگ و سیاست، ج ‏1، ص 262.

[13]. برگرفته از: سایت اسلام‌کوئست، نمایه «برقراری نماز جمعه توسط شیعیان».