نقش مسجد در تعلیم و تربیت

از آغاز اسلام، مسجد به عنوان یک پایگاه آموزشی، کاربردهای گوناگونی داشته است. مسجد، ابزارها و موقعیتی را در اختیار دارد که به کمک آن می توان به آموزش و افزایش شناخت دینی نمازگزاران پرداخت. مسجد مکانی است که مسلمانان برای برپایی فرائض الهی و مجالس مذهبی در آن حاضر می شوند و این فرصت مناسبی است تا معارف و احکام دین نشر پیدا کند. در سال های آغاز بعثت، با وجود جوّ اختناق و شرایط سختی که بر مکه حاکم بود، پیامبر اکرم (ص) در دورانی، یاران خویش را در مسجدالحرام گرد می آورد. برای آنان قرآن می خواند و واجبات و محرمات الهی را به آنان آموزش می داد. چنین جلسه هایی در مسجد، گاه به مناظره و گفت­وگوهای طولانی علمی با سران قریش می انجامید.[1]

پس از هجرت پیامبر به مدینه و ساختن مسجدالنبی، فصل نوینی در فعالیت های آموزشی مسجد آغاز شد. پیامبر اکرم (ص) بیشتر اوقات، پس از نماز صبح و عشا به سخنرانی و گفت­وگوهای علمی می پرداخت.[2] این جلسه ها با حضور مردان و زنان مسلمان برپا می شد،[3] که این از آشکارترین جلوه های آموزشی مسجد در مدینه بود. تفسیر قرآن و سخن گفتن پیرامون معانی آن، بخش درخور توجهی از سخنرانی های پیامبر اکرم (ص) را تشکیل می داد.[4] علاوه بر جلسه های سخنرانی شخص پیامبر، کلاس های آموزشی گوناگونی نیز در مسجد تشکیل می شد.[5] با این توضیحات، اهمیت جنبه های آموزشی مسجد معلوم می شود. رسول گرامی اسلام (ص) می­فرماید: هرگونه توقفی (برای افراد) در مسجد لغو و بیهوده است، مگر برای سه دسته: کسی که پس از نماز به تلاوت قرآن می پردازد، فردی که سرگرم ذکر و یاد خداست و شخصی که به مباحثات علمی اشتغال داشته باشد.[6]

از نگاه این روایت، تشکیل جلسه های علمی در مسجد (که جنبه آموزشی دارد)، نسبت به جلسه های دعا، جایگاه والاتری دارد[7] و در روایات دیگری، پاداش آن، ثواب عمره کامل یا حج کامل و جهاد در راه خدا است[8] که رحمت خدا آنان را فرا می گیرد. در این میان، طرح مباحث دینی در مسجد، فضیلت بیشتری دارد.

پس از پیامبر اکرم (ص) ، ائمه (ع) نیز، برای حفظ جنبه های آموزشی مسجد، تلاش های ارزنده ای انجام دادند. همچنین نقش امام جماعت در این میان بسیار مهم است.

بدون در نظر گرفتن تاریخ بنای مسجدها، محققان و مورخان پذیرفته اند که پیش از پیدایش مدرسه، مسجد یگانه مرکز مهم آموزشی – فرهنگی در جهان اسلام بوده است. هرچند برخی از محققان از جایگاه های آموزشی دیگری همچون مکتب های خانگی و دارالقرّا نیز یاد کرده اند،[9] ولی فعالیت های آموزشی در این مراکز چنان محدود بوده است که امروزه اطلاعات قابل توجهی درباره چگونگی آموزش در این مکان ها در اختیار نیست، حال آن که نام مسجدهای مهم اسلامی که جایگاه فعالیت های آموزشی بوده، در تاریخ ماندگار شده است. حتی نام مدرسان این مسجدها، همراه با اطلاعات قابل توجه دیگری درباره مطالبی که در مسجد تدریس می شده، در اختیار ما است.[10] پس از پیدایش مدرسه نیز تا سال ها، مدرسه در دامان مسجد بنا می شد؛ از همین رو، در بیشتر کتاب هایی که درباره مسجد به نگارش در می آمد، از مدرسه بسیار سخن گفته می شد که این به سبب ارتباط بسیار نزدیک مسجد و مدرسه است.[11]

اینک به چند نکته درباره آثار آموزشی مسجد اشاره می شود:

الف. همان گونه که بیان شد، جنبه های آموزشی مسجد، رسالت اساسی این نهاد در تمامی دوره ها و مکان ها است. مسجد با ویژگی هایی که دارد، برای همیشه آموزش­گاه مبانی دینی و معارف اسلامی است؛ از این رو مسجدی که نقش مؤثر خود را در زمینه های فرهنگی – آموزشی ایفا نکند، در حقیقت در اجرای بخش مهمی از رسالت خویش بازمانده است. بر پایه همین ارزیابی است که امیرالمؤمنین (ع)، مسجدی را که در آن خبری از هدایت، تبلیغ و ترویج دین نباشد، مسجد خراب برشمرده است.[12]

ب. بی تردید شکوفایی علمی مسجد و طرح دانش های گوناگون در آن، کمالی برای مسجد به شمار می آید، ولی پرداختن به این امور، نباید سبب شود تا رسالت اولیه مسجد، که پرداختن به دانش های دینی است، فراموش شود.

از نگاه امیرالمؤمنین (ع)، یکی از رسالت های مهم و اساسی مسجد آن است که به معنای حقیقی کلمه، کانون هدایت مسلمانان باشد.[13]

ج. در میان بحث های علمی خصوصا علوم دینی که در محیط مسجد صورت می گیرد، پرداختن به علوم قرآنی، از اهمیت ویژه ای برخوردار است؛ زیرا قرآن و مسجد، پیوند ویژه­ای با یک­دیگر دارند. پیامبر اسلام (ص) در این باره می فرماید: مساجد را برای (خواندن و فهمیدن) قرآن بنا کرده اند.[14] و در جای دیگری می فرماید: دوستدار قرآن، مسجد را نیز باید دوست داشته باشد.[15] شواهد تاریخی نشان می دهد که در مسجدالنبی جلسه های قرائت و تفسیر قرآن رونق ویژه ای داشته است. عبادة بن صامت، از سوی پیامبر مأمور بود تا قرآن را به مردم آموزش دهد.[16] گاهی جلساتی مربوط به قرآن و علوم قرآنی حتی شب ها تا دیر هنگام نیز در مسجد النبی برپا بود.[17]

د) مطالعه تاریخی مساجد از آغاز تاکنون نشان می دهد که مسجد و کتاب­خانه، همواره در کنار هم بوده اند. از همان آغاز که قرآن به صورت مکتوب درآمد، مسلمانان قرآن های نوشته شده را به مسجد هدیه و یا وقف می کردند. با افزایش شمار کتاب­ها، کتاب­خانه­های مسجدها نیز، رشد چشم‌گیری یافت. این کتاب­خانه­ها نقشی بزرگ در شکوفایی فرهنگ و تمدن اسلامی داشته اند.[18] در شرایط کنونی، نمی توان مسجدی را که بدون کتاب خانه باشد، مسجدی نمونه نامید.