مفهوم‌شناسی تسبیحات حضرت زهرا (سلام الله علیها)

تسبیحات جمع «تسبیح» است و تسبیح از ماده «سبح»؛ به معنای عبور سریع در آب و هوا است.[1] معنای عام تسبیح، همه عبادات –چه قولی و چه فعلی و چه نیتی- را در بر می‌گیرد[2] و بعضی از مصادیق آن ذکر و نماز است،[3] ولی در اصطلاح؛ به معنای مبرّا و منزه دانستن خداوند از شریک و از صفات نقص و صفات مخلوقات است.[4] هم‌چنان که وقتی از امام صادق (علیه السلام) در مورد معنای «سبحان الله» سؤال شد، فرمودند: یعنی تنزیه خدا.[5] تسبیح، تنزیه و تقدیس خداوند، خود مراتبی دارد که عالی‌ترین مرتبه آن، مبرا ساختن خداوند از تمامی صفات ممکنات و لوازم آنها است، حتی کمالات ممکنات و از هر چیزی که می‌توان توهم و تعقل نمود.[6]

در آداب اسلامی، معنای رایج تسبیح، بیش‌تر ناظر به ذکر «سبحان‌الله» است. سبحان در اصل، مصدر است؛ مانند غفران و گاه به‌عنوان یکی از اسماء الاهی نیز استعمال شده، هم‌چنان‌که سبّوح و قدّوس هم از اسماء الاهی است. در جمله سبحان‌الله، کلمه سبحان، مفعول مطلقى است كه قائم‌مقام و جانشين فعل شده، بنابراين، معنای «سبحان‌اللَّه» در واقع «سبَّحتُ ‌اللَّه تسبيحاً» است؛ يعنى خداى را تنزيه مى‏كنم، تنزيه‌كردنی مخصوص و آن تنزيه و مبرا ساختن او است از هر چيزی كه لايق ساحت قدسش نباشد.[7]

پس به طور ساده، معنای سبحان الله این است که: تنزیه می‌کنم خدای را از هرچیزی که لایق به ساحت قدس او نیست. [8]

[1]. راغب اصفهانى، حسين بن محمد، مفردات ألفاظ القرآن‏، ج 1، ص 392‏.

[2]. همان.

[3]. فيومى، أحمد بن محمد، المصباح المنير في غريب الشرح الكبير للرافعى، ج 1، ص 262.

[4]. «التسبیح: هو التنزیه عن الشریک و العجز و النقص‏….». ابن عربی، ابو عبدالله محيى الدين محمد، تفسیر ابن عربی، تحقيق: سمير مصطفى ربا، ج 1، ص 26؛ فراهيدى، خليل بن احمد، كتاب العين‏، ج 3، ص 151.

[5]. «سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ سُبْحانَ اللَّهِ مَا یَعْنِی بِهِ قَالَ تَنْزِیهَهُ». کلینى، محمد بن يعقوب، الکافی، محقق/ مصحح: غفارى، على اكبر و آخوندى، محمد، ج 1، ص 118، ح 11.

[6]. «التسبیح تنزیه الله عن الشریک و عن صفات النقص کالعجز و أمثاله، فی حین أن التقدیس تنزیه الله عما سبق و عن کل صفات الممکنات و لوازمها- حتى کمالاتها- و عن کل ما یتوهم و یتعقل فی حقه تعالى من الأحکام الموجبة للتحدید و التقیید» ابن عربی، ابو عبدالله محيى الدين محمد، فصوص الحکم، ص 4.

[7]. طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان في تفسیر القرآن، ترجمه: موسوی همدانی، محمدباقر، ج 13، ص 5‏.

[8]. سایت اسلام‌کوئست، نمایه «حمد و تسبیح».