علم خداوند به افعال انسان

خداوند از ازل می داند که انسان با اختیار خود اعمال را انجام می دهد. و این جمله با علم جامع و ازلی خداوند منافات ندارد؛ همان گونه که با خالقیت خداوند نیز منافات ندارد؛ چون خداوند از ازل چنین اراده کرده که این عمل بر اساس اراده و اختیار انسان تحقق پیدا کند.

عده ای معتقدند که این گفتار با علم جامع خداوند ناسازگار است و آن را نقض می کند، به این دلیل که علم خداوند چون عین ذات خدا است پس علم خداوند، علت نیز است؛ بنابراین علم غیر خدا هیچ گاه نمی تواند علت برای افعال دیگران باشد.

اما علم خداوند هر چند از آن جهت که عین ذات خدا است، علت برای  معلوم نیز است؛ ولی باید دقت داشت که علم خداوند که علت برای وقوع پدیده ها می باشد، آن علم جامع و کامل است، یعنی علم به مجموعۀ علل و شرایط تحقق یک حادثه؛ و در مورد افعال انسان چون یکی از اجزا و شرایط آن اختیاری بودن است به گونه ای که اگر از روی اختیار محقق نشود برخلاف علم ازلی الاهی خواهد بود؛ بنابراین آن علم جامع و کامل الاهی نه تنها با اختیار منافات ندارد، بلکه اختیار انسان را اثبات می کند. البته اساساً چون چیزی شبیه خدا نیست “لیس کمثله شئ”؛[1] باید در مورد هر تمثیل و مثال برای خداوند گفت:

ای برون از وهم و قال و قیل من       خاک بر فرق من و تمثیل من

[1]. شوری، 11.