شیوه و روش تحصيل در حوزه‏هاى علميه ایران

شیوه تحصیل در حوزه های علمیه ایران بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و تشکیل نظام جمهوری اسلامی و افزایش چشم گیر شمار داوطلبان تحصیل در حوزه ها و مدارس دینی به این نحو است که دانش‏آموزان پس از تكميل دوره اول يا دوم متوسطه (دیپلم) به حوزه ملحق مى‏گردند.

با ورود به حوزه علميه در دوران تحصيل خود، مراحل دروس مقدماتى، سطح، خارج، دروس تخصصى و دروس جنبى را پشت‏سر مى‏گذارد. ابتدا، اين مراحل را به طور اجمال بیان می کنیم:

1) دروس مقدماتى:

شامل صرف و نحو زبان عربى، معانى و بيان و منطق است كه هدف اصلى از اين درس‏ها، تسلط طلاب به «زبان قرآن‏» مى‏باشد و اين مرحله در حكم كليد فهم معارف اسلام است، چرا كه احاديث و سنت پيامبر اكرم (ص) و ائمه اطهار (ع) به همين زبان است.اين دوره بين سه تا چهار سال به طول مى‏انجامد.

2) دروس سطح:

شامل علم اصول و فقه است. در اصول معمولاً كتاب‏هاى معالم، اصول الفقه، رسائل و كفايه و در فقه كتاب‏هاى لمعه و مكاسب مورد توجه قرار گرفته است.

البته در بعضى از حوزه‏ها كتاب‏هاى ديگرى نيز براى تدريس استفاده مى‏شود. هدف عمده در اين مرحله، آشنايى طلبه با فقه و اصول و متون مربوط به آنها است كه با مطالعه متون فقهى و اصولى علماى پيشين، اوّلاً: از نظرها و ابتكارهاى آنان و شيوه استدالال فقهى و اصولى و مبانى ايشان اطلاع مى‏يابد، ثانياً: خود را براى استنباط از احاديث و آيات در درس خارج آماده مى‏كند. اين دوره معمولاً 5 تا 7 سال طول مى‏كشد.

3) درس خارج فقه و اصول:

در اين مرحله، استاد و شاگرد براى منظم شدن سير بحث، يك متن فقهى مثل شرايع، تحرير الوسيله، عروة الوثقى يا يك متن اصولى مثل كفاية الاصول را انتخاب مى‏كنند و بر اساس آن، بحث را ادامه و نظرات و اقوال صاحب نظران در آن علم را به دقت مورد نقد و بررسی قرار می دهند و استاد با بررسى دلايل و شواهد هر مطلب، نظر نهايى خود را ارائه مى‏كند و شاگردان در پذيرش يا ردّ نظر استاد، مختار هستند.

هدف اصلى در اين مرحله، تمرين و پرورش قوه استنباط و اجتهاد طلاب است، تا آنان در علم فقه، صاحب نظر شوند و بتوانند هر مسئله جديد فقهى را با توجه به منابع چهارگانه احكام: كتاب، سنت، عقل و اجماع حلّ كنند و به اصطلاح، رد فروع بر اصول و اجتهاد نمایند. در اين دوره دروس فقه و اصول در حد عالى تدريس مى‏گردد و از آن جا که در این دوره استاد هنگام تدريس به متن یک كتاب خاص بسنده نمی کند و نظریات خود را با استفاده از مجموعه ادله ای که گاه در کتب و منابع مختلف و متعدّد پراکنده اند اثبات می کند به درس خارج شهرت يافته است. شاگرد در اين مرحله برای تکمیل دروس سطح و عالى و بسته به طرز تفكر خود، قسمت‏هاى خارج فلسفه و عرفان و ديگر دروس را بحث و تحقيق و بعضى اوقات تأليف و تدريس مى‏نمايد. و شاگردان ممتاز تقريرات استاد را با مراجعه به منابع و تحقيق كافى به رشته تحرير در آورده و تأييد استاد را از نوشته‏هاى خود به دست مى‏آورند. و بعضى از شاگردان در حلقات درس اساتيد مختلف حاضر مى‏گردند. و در اين مرحله است كه طلاب با استعداد و فاضل حوزه‏ها به درجه اجتهاد كه آخرين مراحل تكامل علوم حوزوى است دست‏ می يابند.

طلاب دينى معمولاً بيش از يك دوره به درس خارج حاضر مى‏گردند و بر حسب كوشش و هوشمندى خود بعضاً به مقام شامخ اجتهاد نائل مى‏گردند.

4) دروس تخصصى:

هدف از اين دروس – كه تحت عنوان رشته‏هاى تفسير، كلام، تبليغ، تاریخ و … شروع شده است – پرورش متخصص، در رشته‏هاى خاص مورد نياز حوزه و جامعه است. اين كار پر ارزش باعث مى‏شود كه شخص علاوه بر اجتهاد در فقه و اصول، در يكى از رشته‏هاى علوم اسلامى متبحر شود، تا بتواند منشا خدمات مفيدى در حوزه و جامعه شود.

5) دروس جنبى يا عمومى:

در حوزه علميه قم و در بعضى شهرستان ها، هم زمان با دوره مقدمات و سطح، درس هايى تحت عنوان عقايد، تفسير، اقتصاد، ملل و نحل، علوم قرآن، اخلاق، زبان های خارجی و مبانی کامپیوتر و… تعليم داده مى‏شود كه در رشد فكرى طلاب، استفاده از منبع و گسترش اطلاعات علمى آنها مؤثر است. اين درس‏ها هر چند لازم است، ولى مرحله مستقلى در درس‏هاى حوزه محسوب نمى‏شود و معمولاً در کنار یکی از دیگر مراحل درسی تدریس می شود.[1]