رابطه عقل “حسابگر”، با ايمان و عشق

“عقل” نيرويى است كه در نفس انسانى به وديعه نهاده شده است و از سنخ كشش و گرايش نيست. عقل چراغى است كه روشن گرى مى‏كند و حسابگرى است كه كارها را مورد سنجش قرار مى‏دهد، و محاسبه مى‏كند كه كار مورد نظر چه تأثيرى نسبت به آينده و سرنوشت و آخرت ما دارد. از جمله گرايش‏هايى كه در نفس وجود دارد دسته‏اى مورد تصديق و توافق روشن گرى و سنجش عقل مى‏باشد و دسته‏اى ديگر ارضاى خود را به هر طريق ممكن مى‏طلبد و لو اين كه با هدايت‏ها و روشن گرى عقل تطبيق نكند.[1] به هر حال عقل دو گونه محصول دارد: گاهى در حوزۀ‏ هست و نيست به قضاوت مى‏پردازد و گاهى در حوزه‏ بايد و نبايد؛ از اولى به “عقل نظرى” و از دومى به “عقل عملى” تعبير مى‏شود. عقل نظرى در جهاد علمى مرز وهم و خيال را مشخص مى‏نمايد، تا انسان در مسائل علمى و نظرى در ورطه‏ مغالطه سقوط نكند و عقل عملى تعديل خصلت‏هاى اخلاقى را بر عهده دارد و به منظور تنظيم خواسته‏ها و گرايش‏ها و ميل‏ها وارد عمل مى‏شود و به تناسب نوع عملكردى كه دارد به آن “عقل حسابگر” هم اطلاق مى‏گردد[2].

انسان در فعاليت‏هاى تدبيرى خود، خواه ناخواه نيازمند به طرح و برنامه و روش و انتخاب وسيله، براى وصول به مقصد مى‏باشد؛ چون فعاليت‏هاى تدبيرى بر محور يک سلسله غايات و اهداف دور دست، گردش مى‏كنند. اين فعاليت‏ها نبايد با گرايش‏هاى عالى انسانيت در تضاد باشند وگرنه از فعاليت‏هاى التذاذى حيوانى بسى خطرناک تر است.

عقل مسلماً نمى‏تواند در دايره‏ وسيع و كلى، طرح و برنامه‏ ای جامع بريزد كه سعادت همه جانبه‏ انسان را تأمين كند؛ زيرا كه بر مجموع مصالح زندگى احاطه ندارد.

بدين سبب نياز به ايدئولوژى (مكتب) ضرورت پيدا مى‏كند و اين افق وحى است كه خطوط اصلى شاه راه سعادت را مشخص مى‏كند و كار عقل و علم حركت در درون اين خطوط اصلى است. پيوستن فرد به ايدئولوژى آن گاه واقعى مى‏شود كه شكل ايمان به خود بگيرد. ايدئولوژى كارآمد از طرفى بايد بر نوعى جهان بينى تكيه داشته باشد تا بتواند انديشه و عقل را اقناع و تغذيه نمايد و از طرف ديگر بايد بتواند به صورت منطقی از جهان بينى خود هدف‏هايى را استنتاج كند كه كشش و جذبه داشته باشد، در اين هنگام “عشق” و “اقناع” كه دو عنصر اساسى ايمان هستند دست به دست يک ديگر داده و جهان را مى‏سازند؛[3] از اين روى در تعريف ايمان مى‏توان گفت، “ايمان” عبارت است از: عملی که از قلب سر می زند و در شمار افعال قلبی و اختیاری و تصديق و اذعان قلبى است كه نوعى صفت و حالت نفسانى نسبت به يک امر است و با صرف شناخت و معرفت تفاوت دارد،[4] همچنین ايمان، پذيرش و التزام عملى به يک حقيقت است و از مقوله فهميدن و دانستن نيست.

در مورد عشق باید گفت؛ در كتب لغت، “عشق” به معناى “دوستى شديد” آمده[5] و گفته شده كه از “عَشَقه” مشتق شده است، عشق همان گياه پيچک است كه درخت را احاطه و در نهايت راه تنفس را بر او مى‏بندد و درخت زرد مى‏گردد.[6]

درباره كسانى كه عاشق عبادت و… مى‏باشند مى‏توان گفت كه؛ آنها را پيچک عبادت احاطه كرده و در اثر همين، زرد و لاغر شده اند.[7] به هر حال، عشق يكى از صفات و حالات درونى انسان است و از نوع كشش و گرايش مى‏باشد، و احساسى است باطنى كه به “قلب و دل” نسبت داده مى‏شود.[8]

برخی معتقدند؛ اساس عالم بر مبناى عشق است؛ يعنى از طرفى عشق علت ايجاد عالم است. ذات حضرت حق، آن شاهد حجله‏ غيب كه پيش از آفرينش جهان، خود، هم معشوق بود و هم عاشق، خواست تا جمال خويش را آشكار کند، آفرينش را آيينه‏ جمال خود قرار داد.[9]

از طرف ديگر هر موجودى طالب كمال خويش است و كمال وجودى هر معلولى همان مرتبه‏ وجودى علت او است، پس هر معلولى عاشق علت خويش است و چون بالاترين مرتبه‏ هستى، ذات حضرت حق است، پس معشوق حقيقى سلسله‏ هستى، ذات مقدس حضرت حق است؛[10] از اين رو است كه عشق به غير خدا عشق مجازى تلقى مى‏گردد. با استناد به آيه‏ كريمه  “يُحِبّهم و يُحبّونه”[11] مى‏توان نتيجه گرفت عشق دو سویه است و در مبدأ و معاد و نزول و صعود، جايگاهى بس بلند دارد.

در پایان، نتیجه مطالبی را که گذشت،می توان در قالب یک مثال این گونه نگاشت که؛ رابطه‏ عقل، عشق و ايمان چنین است: عقل در مسير زندگى مانند چراغ اتومبيل است و افزون بر وظيفه‏ پرتوافكنى، همانند ترمز، احساسات تند و سركش را نيز مهار مى‏كند و آنها را از طغيان باز مى‏دارد.[12] و عشق همانند موتورى است كه اتومبيل را به حركت در مى‏آورد و از اين رو مى‏توان گفت موتور بى چراغ، عشقى كور، خطرناک، رسوا كننده و مرگبار است و چراغ بى موتور، بى اثر و بى روح، سرد و بى حركت مى‏باشد، پس اين دو رقيب هم نمى‏باشند آن گونه كه عده‏اى از صوفيه ادعا كرده‏اند.[13] عشق و عقل هم دو عنصر اساسى ايمان مى‏باشند؛ از اين رو است كه عقل جزئى را كه با سود و زيان دنيايى و عالم طبيعت سر و كار دارد، “عقل حسابگر” مى‏توان ناميد. در حالی كه عقل كلى، در امان از شک و وهم و شهوت و… مى‏باشد و به دنبال آخرت و درک عالم غيب است.