حج در ادیان

برخى بر اين باورند که حج مراسمى است ويژه آيين اسلام و آداب مسلمانان و تنها بدان گونه عمل مى شود که در فقه اسلامى و کتاب و سنت تفصيل داده شده است. در حالى که براى يک کاوشگر که تمدن هاى باستانى و اديان آسمانى و يا ساختگى را بررسى مى کند، مبرهن مى گردد که حج يک رکن اساسى دينى است که تمدن هاى گوناگون با آن سر و کار داشته و اديان آسمانى و آيين هاى ساختگى به شکلى که بعضاً به حج اسلامى شباهت دارد، با آن مأنوس بوده اند. همچنين کشفيات جديد از آثار بر جاى مانده و پيشين و تطوّرات فرهنگى و معرفتى و شناخت ملت هاى بدوى از خلال مطالعات ميدانى، مى تواند ما را در دستيابى به اطلاعاتی از اين فريضه بزرگ جهانى يارى رساند.

بسيارى از ابنيه، معابد و مراکز دينى پراکنده در سراسر عالم به ويژه مناطق مسکونى دجله و فرات و وادى نيل و نمادهاى پرستش در بسيارى از شهرها و کشورها، در حقيقت مراکزى هستند براى حج که زائرانى براى انجام اعمال عبادى آهنگ سفر به آنها نموده و آداب و اعمال دينى ويژه اى را که براى پيروان اديان تعريف شده است، به انجام مى رسانند. آيا اين چيزى جز معناى حج است که تشکل هاى خاص به قصد عبادت در زمان معين به اين مراکز بار سفر مى بندند؟

حج، هر چند در ميان تمدن ها و آيين ها يکسان نبوده است، اما نمونه بارز آن، همانا حجى است که خداى متعال بر بندگان خود واجب ساخته است.

نمونه بارز حج و مرجع حقيقى انواع حج در تاريخ حيات بشر، همانا حج پيامبران و حج ابراهيم خليل(ع) است که مردم را براى زيارت نخستين خانه مقدس در کره خاکی فراخواند، نخستين خانه از بيوت خداوند که براى هدايت بشر و آمرزش گناهان بنا شده، بيت الله العتيق در مکه مکرمه است، همان گونه که فرمود:

نخستين خانه‏اى كه براى مردم بنا شد همان است كه در مكه، مايه بركت و هدايت جهانيان است [1].

پيام آيه اين است که اين خانه را خداوند، از آغاز، حقيقتا براى همه مردم و تمامى اديان قرار داده و تا قيامت با همين عنوان پا بر جا خواهد ماند و به گروهی خاص و آيينی خاص، اختصاص ندارد؛ زيرا مبدأ و منبع دعوت به دين خداى يگانه است و جز او چيزى وجود ندارد. آفريدگار جهان و انسان يکى است و دعوت به هدايت در همه اديان آسمانى توحيدى نيز يکى بيش نيست و امکان ندارد که آفريدگار ميان بندگان خود فرق بگذارد که براى گروهى از آنها خانه اى مبارک و کانون رحمت و خير و برکت را قرار دهد و براى ديگران قرار ندهد. تعبير آيه کريمه با عبارت: «وُضِعَ لِلنَّاسِ» و «وَ هُدىً لِلْعَالَمِينَ» همين مفهوم را افاده می کند؛ يعنى کعبه براى مردم نهاده شده و هدايتگر جهانيان است.

ليکن در گذرگاه حيات انسان، اديان الهى و تعاليم آسمانى و کتاب هاى فرود آمده از سوى خداوند، مانند: صحف ابراهيم، تورات موسى، انجيل عيسى و زبور داود، دستخوش تحريف گرديده و هواهاى نفسانى و اميال بشرى در آن دخالت کرده و آنها را به بازى گرفته است چنانکه آيه کريمه بيان مى کند: دينشان را بازيچه و سرگرمى گرفتند و زندگى دنيا آنان را فريفت[2] و به کلّى از دين منحرف شدند جز آنان که از هدايت و دستگيرى خداوند بهره مند گرديدند؛ ما در ميان هر امت پيام آورى فرستاديم تا آنان را به بندگى خدا و اجتناب از طاغوت فرا خواند، برخى از آنان را خداوند هدايت فرمود و برخى مستوجب ضلالت و گمراهى شدند[3] و آنگاه که بيشتر مردم از آيين حنيف و دين خدا دور افتادند، به پرستش بتان روآوردند و خدايان متعدد گرفتند؛ خداى آفتاب، خداى ماه، خداى خير و خداى شرّ… .

مردم، برخى ظواهر طبيعت، همچون درختان، جنگل ها، کوه ها، نهرها، ستاره ها و افلاک را تقديس و پرستش کرده و برخى قبور مردگان و حيوانات مخصوص را مورد ستايش قرار می دادند و براى آنها اماکن و مراکزى می ساختند و در اوقات معيّن و غالباً اعياد، به زيارت آنها می آمدند و به صورت دسته جمعى آهنگ آن اماکن می نمودند و از اين جا حج اديان پديد آمد![4]