جایگاه فرهنگی مسجد

فرهنگ، پایه و اساس ساختار جامعه است. از سویی در جامعه ای که مبانی دینی، رکن محسوب می شوند، ذهن به این معنا سوق می یابد که این اجتماع، فرهنگی مستحکم دارد. نکته قابل توجه دیگر در این گونه جوامع آن است که نباید رکود در آن رسوخ یابد که در این حالت، جمود و ایستایی بر آن مستولی می شود. بنابراین؛ تحول و رشد باید سرلوحه برنامه ها و عملکردها قرار گیرد و طبعا در یک جامعه با رویکرد فرهنگی، باید تحول فرهنگی (البته بر مبنا و ملاک رشد یافتگی) مورد توجه واقع شود.

یک جامعه اسلامی، یک جامعه فرهنگ محور است که در آن یک نهاد بسیار پر ظرفیت به نام مسجد وجود دارد. که نهادی با بن­مایه عبادی ولی دارای پتانسیل های متعدد فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی است. همچنین در تعالیم دین اسلام، حرکت به سوی رشد و تحول در مسیر زندگانی همواره مورد تأکید بوده است. بنابراین تحول فرهنگی نیز باید مورد عنایت قرار گیرد تا جهت حرکت به سمت تعالی و پیشرفت قرار گیرد.

به نظر می رسد مسجد با این حجم و ظرفیت بالا توانسته و در آینده هم می تواند که کانون و منشأ تحولات عظیم فرهنگی و به تبع آن، تحول در دیگر عرصه ها هم باشد. در این نوشتار سعی شده تا با الهام از رخدادهای تاریخی، جایگاه مسجد در تحول فرهنگی مورد بررسی قرار گیرد.

مسجد نه تنها می تواند پایگاه و کانونی برای تولید و اشاعه فرهنگ ناب اسلامی باشد؛ بلکه به صورت مکرر در طول تاریخ اسلام از صدر تا زمانه حاضر، قابلیت خود را برای تحول آفرینی بخصوص در عرصه فرهنگ نشان داده است.

مروری گذرا بر رویدادهای تاریخ اسلام، بیانگر این است که عمده اتفاقات مهم که منشأ یک انقلاب و تحول بزرگ به حساب می آید، یا در مسجد روی داده، یابه گونه ای با مسجد در ارتباط بوده است. این روند شاید به تأسی از سیره وسنت پیامبر و دیگر بزرگان دینی در طول تاریخ هزار و چهارصد ساله اسلام و به مناسبت­های مختلف و در برهه های گوناگون ادامه داشته است.

اماکن عبادی تا قبل از ظهور اسلام، در سایر شرایع، مانند: معبد، کلیسا، کنیسه، آتشکده و …، تنها محلی مخصوص عبادت و نیایش با خداوند بوده و هست. با پیدایش آیین اسلام، محل عبادت، مسجد نام گرفت، ولی این مکان ضمن حفظ تقدس دینی خود، محلی برای انجام امور دیگر نیز شد. مسجد تنها جای عبادت مسلمانان بشمار نمی آمد، بلکه هم محکمه عدالت بود، هم محل تدریس و تعلیم و آکادمی، هم محلی برای حل و فصل کارهای امت، و هم محلی برای اجتماع عموم مسلمانان.

گفتنی است که اولین حوزه های درسی دینی و اعتقادی در کنار کعبه در مسجد الحرام بود. در دوره های بعد اهل حدیث، حلقه های خود را در مسجد برپا می کردند. احکام شریعت در مسجد برای مسلمانان تبیین می شد. مجالس تفسیر قرآن در مسجد بود. متکلمان در این مکان در مورد مسائل اعتقادی بحث می کردند. برنامه های جمعی مثل اعتکاف هم در مسجد اجرا می شده و می شود. در ابتدا نام حوزه های علمیه مطرح نبود، بلکه  مساجد، نخستین فضاهای تدریس و مقر تشکیل  حوزه ها بود و بعدها حوزه ها و مدارس به تبعیت مساجد، به منظور پاسخگویی به نیازهای معرفتی و آموزشی شکل گرفتند. در حقیقت مسجد، محل عرضه اولین تشکل­های آموزشی عمومی بود. هنوز هم جلسات و حلقه های درس و بحث طلبگی در مساجد دایر است.[1]

با توجه به نکاتی که بیان شد، این مطلب مشخص می شود که استفاده های مسلمانان و در رأس آنان پیامبر و ائمه معصومین (ع) از مسجد، که تنها جنبه عبادی نبوده، خود یک تحول دینی و فرهنگی بشمار می آید که با گذشت سال­های متمادی و پیدایش امکانات وسیع هنوز هم این روند ادامه دارد.

با نگاهی به ساختار فیزیکی و معماری مساجد از زمان پیامبر (ص) تا عصر صفویه به این موضوع می شود پی برد که ساخت مسجد بر بقایای معابد و آتشکده ها، تا ساخت آن در محلی مستقل و همچنین شکل مسجد از ساده؛ شامل حیاط و ساختمان مسقف ساده، تا حیاط های قائم الزوایای متضمن ساختمانی با بام مسطح و قرار گرفته بر چند ستون، تا چهار طاق با گنبد و چهار ستون، تا مسجد های کوشکی باطاق ها و گنبد ها و مساجد ایوان دار و…،[2]  خود حکایت از تحولی فرهنگی دارد که با محوریت مسجد به عنوان یک نماد و مظهر دینی رخ می نمایاند و جالب این­که حتی مسجد الحرام و مسجد النبی هم با آن قداست از این تحول مستثنا نبوده اند و این موضوع  در متون تاریخی  ثبت شده است.[3]

هرچه فاصله از صدر اسلام بیشتر می شود، مشاهده می شود که رفته رفته با گسترش مرزهای تمدن اسلامی  و تعدد قومیت ها و ملیت هایی که در حوزه این تمدن واقع شدند، عناصر فرهنگی  و تمدنی آنها نیز با فرهنگ اسلامی آمیخته شد و حتی در عرصه ای مانند معماری اسلامی مساجد، ظهور و بروز یافت[4] و در تحول معماری اسلامی، که خود نوعی تحول فرهنگی محسوب می شد، تأثیر بخشید.

در ادامه به بعضی از تحولات فرهنگی رخ داده در عصر رسول مکرم اسلام (ص) که با محوریت مسجد بوده است، اشاره می شود: مبحث بسیار مهمی همچون معراج پیامبر[5] که دارای وجوه تاریخی، عرفانی و کلامی است، با دو مسجد والا مقام؛ یعنی مسجد الحرام و مسجد الاقصی گره خورده است و در این­که معراج رسول الله (ص) سرآغاز حجم وسیعی از تحولات فرهنگی در قالب مباحث عقیدتی و سیر و سلوکی بوده است، تردیدی وجود ندارد.

هجرت پیامبر اکرم (ص) از مکه به مدینه که به تحولی همچون تأسیس حکومت اسلامی انجامید، با ساخت مسجد در میانه راه در منطقه قبا مواجه است و این اولین مسجدی است که در اسلام بنا شد.[6] در بدو ورود به شهر یثرب نیز از اولین اقداماتی که صورت گرفت، ساخت مسجدی بود که امروزه همان مسجد النبی با شکوه است و به واقع این یک تحول عظیم فرهنگی است.[7]

موضوع دیگر، تغییر قبله است. تا مدتی مسلمانان برای نماز به سوی مسجد الاقصی می ایستادند، تا این­که قبله آنان به سمت مسجد الحرام و کعبه تغییر یافت.[8]

بحث شکستن بت­ها نیز از درون خانه خدا در مسجد الحرام آغاز شد که با مدیریت فرهنگی قوی پیامبر به تحولی سترگ در تاریخ اسلام انجامید.

پیامبر پس از فتح مکه، در وسط مسجد الحرام هم اصول اعتقادی ناب اسلامی را بیان کرد و هم اصول اجتماعی را تبیین فرمود، که در حقیقت ترسیم راه آینده جامعه اسلامی بود. ایشان خطاب به قریش فرمود: خداوند نخوت جاهلیت را از شما زدود، انسان­ها از آدمند و آدم از خاک.[9] و این یک تحول فرهنگی بزرگ بود که با مسجد گره خورده است.

جایی که توسط  پیامبر مکرم اسلام (ص) برای اولین بار نماز جمعه اقامه شد، (منطقه ای در میانه راه مکه و مدینه و در نزدیکی قبابود)، بعدا تبدیل به مسجدی به نام مسجد جمعه یا عاتکه یا وادی شد[10] و از آن­جایی که کیفیت نماز جمعه متفاوت از سایر نمازها بود، خود یک تحول محسوب می شد.

بنای مسجد گوهر شاد در جوار حرم امام رضا (ع) به دستور گوهرشاد، همسر شاهرخ میرزا و کتیبه نویسی با خط خوش بایسنقر فرزند وی،[11] نشان از تحول فرهنگی درون نظام حاکمیت دارد.

ساخت مسجد و مرکز اسلامی هامبورگ، که در این مرکز علاوه بر انجام فرایض دینی و عبادی، به منظور نشر اندیشه اسلامی و فراهم کردن امکان جهت تبادل آراء میان مسلمانان با خود و حتی با غیر مسلمانان در زمینه های دینی و فرهنگی و اجتماعی برنامه های مختلفی مانند دوره آموزشی و سمینار و … برگزار می شود.[12]

با نگاهی گذرا از صدر اسلام تا عصر حاضر ملاحظه می شود که با هدایت و نظارت و مدیریت پیامبر اکرم (ص) و امامان معصوم (ع) و بزرگان و عالمان دینی، مسجد که پایگاه یکتاپرستی بود، علاوه بر این کارکرد، پایگاه جهاد و نهضت، قضاوت، امورحسبه، رفع مشکلات، آموزش و مرجع جست­وجوگران حقیقت بوده است. از ساخت بنای فیزیکی مسجد تا هویت مناره و گنبد و محراب تا نوع آموزش­های رایج در مساجد و ده­ها مورد که در این مقاله بدانها اشاره شد، همگی عاملی برای تحول فرهنگی در اسلام شد.