جابر بن حیّان

او اهل خراسان و پدرش دارای شغل دارو فروشی بود و چون از مخالفان حکومت بنی امیه بوده با ابومسلم و سایر مخالفان اموی به طور سرّی همکاری می‌نمود و بالاخره هم طرفداران بنی‌امیه او را در خراسان به قتل رساندند.

جابر پس از کشته شدن پدر از خراسان بیرون آمد و به مدینه رفت و خدمت امام محمد باقر (علیه السلام) مشرّف شد؛ اما پس از مدت کوتاهی امام پنجم (علیه السلام) به شهادت رسید و او در ردیف شاگردان امام صادق (علیه السلام) قرار گرفت و چون بعدها درکوفه ساکن شده بود معروف به کوفی شد.

جابر یکی از مردان با نبوغ روزگار بود که نظیرش در تاریخ بسیار کم دیده شده است. او در تمام علوم و فنون مخصوصاً در علم شیمی تألیفات زیادی دارد و به اعتراف خود، همه را از امام صادق (علیه السلام) آموخته است. در اکثر آثار و رساله‌هایش این مطلب را این‌گونه بیان می کند: «قال لی جعفر علیه‌السّلام، القی عليّ ‌جعفر (علیه‌‌السّلام)، حدّثنی مولای جعفر (علیه‌السّلام)، اخذت هذا العلم من جعفر بن‌ محمّد سید أهل زمانه (علیهما السّلام)».

جابر علاوه بر فرضیه‌ها و تئوری‌های علمی که از خویش اظهار کرده شخصاً آزمایشگاهی متناسب با وسایل آن روز به وجود آورد و تئوری‌های خود را به صورت عمل در می‌آورد. از مخترعات او اسید آزتیک (تیزاب معمولی) و تیزاب سلطانی می‌باشد که مرکب از اسید ازتیک و اسید کلرید ریک است. همچنین بنا بر نقلی الکل از مخترعات او است و او بود که چندین فلز و شبه فلز را کشف کرد.

جابر یکی از مفاخر علمی اسلامی در قرن دوم هجری است و ترقّی علوم طبیعی مخصوصاً شیمی در اثر کاوش‌های او بوده و دانشمندان بعد از وی مانند محمد زکریّای رازی، ابو علی سینا، ابو علی مسکویه از آثار او استفاده‌های گوناگون علمی نموده‌اند.

در دوران رنسانس اروپا در حدود سیصد رساله از جابر بن‌ حیّان به زبان آلمانی چاپ شده که در کتابخانه‌های برلین و پاریس موجود است. از مجموع آرا و عقایدی که درباره‌ی جابر اظهار گردیده این نکته مسلّم است که جابر شاگرد اختصاصی امام صادق (علیه السلام) بوده و در تألیفات خود از آن حضرت الهام گرفته همان‌طور که خود اعتراف نموده است و توانسته پانصد رساله با نظر امام (علیه السلام) تکمیل نماید. اغلب این رسالات در رشته‌های تخصّصی مانند هیأت و نجوم و طبیعیّات و پزشکی و غیره تدوین یافته است.[1]

فرید وجدی در دائره المعارف خود می‌نویسد:

ابو‌عبدالله جعفر الصادق (علیه السلام) یکی از ائمه اثنی‌عشر در مذهب امامیه است و از سادات و بزرگان خاندان نبوت است و به واسطه صداقت در گفتار به صادق لقب یافته است. حضرتش ازفاضل‌ترین انسان‌ها و دارای مقالاتی در علم کیمیاست. شاگرد او ابو‌موسی جابر بن ‌حیّان کتابی تألیف نموده مشتمل بر هزار ورق و متضمّن رسائل حضرت صادق (علیه السلام) که در پانصد رساله تدوین شده‌ است.[2]

بعضی از کتاب‌هایی که از جابر به زبان‌های خارجی ترجمه شده عبارت است از: کتاب‌ السّموم، در گیاه شناسی و جانور‌شناسی و از سموم آنها که در طب مورد استفاده است بحث می‌کند.

کتاب الخواص: از خواص داروها و طرز ترکیب آنها گفت‌وگو می‌کند و کتاب طبّی است و نسخه آن در لندن موجود است.

کتاب البیان: این کتاب در هندسه نوشته شده که در سال 1891 میلادی به زبان لاتین ترجمه شده است.

کتاب الزّیبق: این کتاب را «برتلو» شیمی‌دان معروف فرانسوی ترجمه و چاپ نموده و در کتابخانه «لیون» موجود است.