تحول و تطور تاریخی اهل حدیث

جریان اهل حدیث در اصل یک جریان فقهى و اجتهادى بود. به‌طور کلى فقیهان اهل سنت از نظر روش و شیوه به دو دسته کلى تقسیم مى‌شوند: گروهى که مرکز آنان عراق بود و در یافتن حکم شرعى، افزون بر قرآن و سنت، از عقل نیز به گسترده‌ترین معناى آن استفاده مى‌کردند. آن‌ها قیاس[1] را در فقه معتبر مى‌شمردند و حتى در برخى موارد، آن‌را بر نقل مقدم مى‌داشتند. این گروه به «اصحاب رأى»، معروف شدند که در رأس آنها ابو‌حنیفه (م. 150 هـ‍ ق) قرار داشت.

گروه دیگر که مرکز آنان سرزمین حجاز بود، تنها بر ظواهر قرآن و حدیث تکیه مى‌کردند و عقل را به‌طور مطلق انکار مى‌نمودند. اینان به «اهل الحدیث» یا «اصحاب حدیث» مشهور بودند و در رأس آنها مالک بن انس (م. 179 هـ ق)، محمد بن ادریس شافعى (م. 204 ه‍ ق) و احمد بن حنبل قرار داشتند.[2]

بعد از احمد بن حنبل نيز اهل حديث، هم‌چنان به حيات خويش میان مسلمانان ادامه دادند. اگر بخواهيم دوره‏هاى حياتى اهل حديث را متمايز كنيم، باید آن را به هفت دوره تقسیم کنیم:

دوره اول: ظهور اثرگرايان در فقه و اعتقادات؛

دوره دوم: زمان قدرت گرفتن احمد بن حنبل و اصحاب حديث در زمان متوكل عباسى؛

دوره سوم: دوران بعد از احمد بن حنبل تا ظهور ابن تيميه؛

دوره چهارم: ظهور ابن تيميه؛

دوره پنجم: دوران بعد از او تا ظهور محمد بن عبدالوهاب؛

دوره ششم: زمان ظهور محمد بن عبدالوهاب و حاكميت يافتن مذهب وهابيت در برخى سرزمين‏هاى اسلامى؛

دوره هفتم: زمان بعد از او، یعنی دوره معاصر.[3]

[1]. قیاس در فقه عبارت است از سرایت دادن حکم یک موضوع به موضوع دیگر، به واسطه کشف علت حکم از طریق عقل، و وجود آن علت در هر دو موضوع. لطفا آدرسی برای این تعریف ذکر بفرمایید.

[2]. شهرستانی، عبدالکریم، الملل و النحل، تحقيق: محمد بدران، ج 1، ص 206 – 207؛ گردآوری از کتاب: آشنایی با فرق و مذاهب اسلامی، رضا برنجکار، مؤسسه فرهنگی طه، قم، 1378، ص 122؛ سایت آیت الله مکارم شیرازی.

[3]. ر.ک: الله بداشتی، علی، شناخت سلفيه (معنا شناسى، تاريخچه پيدايش و تحولات آن)، ص 115؛ برگرفته از: رضاپور، عبدالرحیم، رساله دکترا: شرک از نگاه امامیه و اهل حدیث تا ظهور ابن تیمیه، دانشگاه ادیان و مذاهب، 1397.