تبویب فقه شیعه در رساله‌های توضیح المسائل

رساله‌های توضیح المسائل، نوعی از کتب فقهی غیر استدلالی هستند که از سوی مراجع تقلید برای عموم مقلدانشان تهیه می شوند. تاریخ تدوین نخستین رساله توضیح المسائل فارسی به شکل کنونی آن به زمان مرجعیت آیة الله بروجردی برمی گردد که جمعی از فضلای حوزه با ذوق و سلیقه خاصی، فتاوای ایشان را جمع‌آوری کردند و به زبان فارسی سلیس در ضمن مسائل مختلف گنجاندند و این، کاری گرانقدر و کوششی ستودنی بود. از آن زمان تاکنون رساله‌های مراجع همان ساختار را حفظ کرده و کمتر تغییر اساسی در آنها مشاهده می شود.[1]

در رساله‌های فارسی، هیچ توضیحی در خصوص تقسیم‌بندی احکام و ترتیب ابواب فقهی، در آغاز آنها دیده نمی شود. اگر برای نمونه، رساله توضیح المسائل امام خمینی (رحمة الله علیه) را موردنظر قرار دهیم، می بینیم که در تبویب و ترتیب مباحث، چند نکته لحاظ شده است:

1. پیش از مبحث طهارت، مبحث احکام تقلید آورده شده است. در زمان ما بحث اجتهاد و تقلید و فروعات آن، بحثی مهم و جدی است که بر حجم کتاب‌های فقهی استدلالی و غیر استدلالی افزوده است.[2]

2. برخی مباحث که محل ابتلای عموم نیست، حذف شده است؛ مانند مباحث مربوط به حدود، تعزیرات، دیات، قصاص، قضا و شهادت که مربوط به حاکم اسلامی است و یا مباحث ظهار و لعان و ایلاء که به ندرت واقع می شود. نیز تفصیل مباحث حج که فقط به حجاج بیت الله الحرام مربوط می شود، در کتابچه ای مجزا به نام «مناسک حج» آورده می شود و در رساله‌ها، تنها مختصری درباره وجوب حج و برخی فروعات استطاعت بحث می شود.[3]

3. برخی مباحث که در زمان ما موضوع آنها منتفی است؛ مانند عتق، تدبیر، کتابت و استیلاد، حذف شده است. سبق و رمایه نیز به شکل سابق قابل طرح نیست.[4]

4. برخی مباحث مستحدثه که به دلیل نداشتن موضوع، از قدیم در رساله ها جایگاهی نداشتند، تحت عنوان ملحقات، افزوده شده است؛ مانند بحث از بیمه، تشریح و پیوند اعضاء، تلقیح مصنوعی، تغییر جنسیت، معاملات بانکی، سرقفلی، بخت آزمایی، رادیو تلویزیون و … .[5]

شایسته است این مسائل در رساله‌ها از حد پاسخ به استفتائات متفرقه بیرون آید و مانند بقیه مباحث، در قالب مسائلی چند مدوّن گردد. همچنین شایسته است، احکام مربوط به گناهان؛ مانند دروغ، غیبت، غنا، رقص، رشوه، مجسمه‌سازی، سحر، شعبده، قمار، اشاعه فحشاء، اسراف و تبذیر، فحش، ظلم، قطع رحم، مکر و نفاق، در رساله‌ها مطرح گردد.

در سال‌های اخیر، کوشش‌هایی برای جبران نواقص  رساله‌های توضیح المسائل صورت گرفته است و برخی از فضلای حوزه، دست به تدوین مجموعه‌هایی با عنوان احکام زنان، احکام روابط زن و مرد، احکام پزشکی و مانند آن زده‌اند و برخی دیگر با رعایت نکات آموزشی، تدوین جدیدی از محتوای رساله‌ها را آغاز کرده اند که امید است این اقدامات، زمینه یک تحول اساسی را فراهم آورد.[6]