بیان پیشینه مفهوم اصطلاحی و سیر تاریخی قم

درباره قدمت تاریخی قم و بنای آن اختلاف نظر وجود دارد. برخی معتقدند که این شهر پیش از دوره اسلامی وجود داشته و بعضی هم می‎گویند که شهر قم بعد از اسلام بنا گردیده است.

نویسندگانی اسلامی مانند یاقوت حمَوی[1] و ابوالفداء[2] گفته اند: «قم شهری جدید و اسلامی است که اثری از ایرانیان در آن یافت نمی‎شود».

امّا در مقابل این‎ها، نویسندگان دیگری پیشینه تاریخی قم را مربوط به قبل از اسلام می ‎دانند و دلایلی هم در دست است که ادعای آن‎ها را ثابت می ‎کند. اینک به بعضی از آن‎ها اشاره می شود:

1. بلاذری از نویسندگان اسلامی در قرن سوّم، می ‎نویسد: «صحیح ‎ترین خبرها این است که ابو موسی اشعری در سال 23 ق قم و کاشان را فتح کرد».[3] بنابراین شهر قمی وجود داشته که ابوموسی آن را فتح کرده است.

2. یعقوبی از نویسندگان بزرگ قرن سوّم، قم را از جمله شهرهای عصر ساسانی نام برده‌است.[4]

3. ثعالبی می نویسد: خسرو پرویز از رَیدَک پرسید: مرا از بوی بهشت خبر ده، رَیدَک از چند چیز خوشبو از جمله، زعفران قم نام برد.[5]

4. دینوری می‎ گوید: انوشیروان، کشور را چهار قسمت کرد و شهر قم، از جمله‌ شهرهای قسمت دوّم بود.[6]

5. همچنین گفته شده وقتی که اشعریان در اواخر قرن اوّل هجری به قم آمدند، آتشکده قم را خراب کردند و به جای آن مسجدی بنا کردند. ‌پس نتیجه گرفته می شود که قبل از اسلام در این سرزمین کسانی بودند که به آتشکده می ‎رفتند.[7]

باستان شناسانی مانند «گریشمن» کناره‎ های غربی ایران (قم، کاشان، ساوه) را از نخستین و قدیمی ‎ترین مناطقی می‎ دانند که جماعات اولیه انسانی در آن استقرار یافته و تمدن‎های اولیه را پی‎ ریزی کرده‎ اند. در این صورت قدمت قم و نواحی پیرامون آن به چند هزار سال پیش می‎ رسد.[8]