احکام روزه

مفهوم و تعریف روزه

روزه آن است كه انسان براى تذلّل و كرنش در پيشگاه خداوند عالم و انجام فرمان او از اذان صبح تا مغرب از نُه چيزى كه روزه را باطل مى‏كند خوددارى نمايد و در هر سال واجب است همه افراد مكلّف، ماه مبارك رمضان را روزه بدارند.

روزه از عبادات است و لازم است با نيّت به جا آورده شو د اما لازم نيست انسان نيت روزه را به زبان آورد يا از قلب خود بگذراند؛ مثلًا بگويد: فردا را روزه مى‏گيرم، بلكه همين قدر كه براى انجام فرمان خداوند عالم از اذان صبح تا مغرب كارى كه روزه را باطل مى‏كند انجام ندهد كافى است و براى آن كه يقين كند تمام اين مدت را روزه بوده، بايد مقدارى پيش از اذان صبح و مقدارى هم بعد از مغرب از انجام كارى كه روزه را باطل مى‏كند خوددارى نمايد.[1]

روزه زنی که حامله است و یا بچه شیر می دهد

خانمی که حامله ( باردار) است و زاييدن او نزديك است و روزه براى او یا حملش ضرر داشته باشد، روزه گرفتن بر او واجب نيست. چنین زنی بايد براى هر روز يك مد طعام؛ يعنى گندم يا جو و مانند اينها به فقير بدهد و روزه‏هايى را كه نگرفته است در سال های بعد قضا نمايد.[2]

همچنین زنی که بچه شیر می دهد اگر روزه گرفتن او باعث کم شدن شیر او یا ضرر به او یا طفل شیر خواره داشته باشد روزه گرفتن بر او واجب نیست. و بايد براى هر روز يك مد طعام يعنى گندم يا جو و مانند اينها به فقير بدهد و نيز اگر براى خودش ضرر دارد، روزه بر او واجب نيست، و بنابر احتياط واجب بايد براى هر روز يك مد طعام به فقير بدهد. و در هر صورت روزه‏هايى را كه نگرفته بايد قضا نمايد.[3]

ضعف بدن و روزه گرفتن

ضعف در بدن و نرسیدن به انجام کارهای روزانه؛ مانند درس خواندن نمی تواند بهانه ای برای روزه نگرفتن باشد.

حضرت امام خمینی (ره) فرموده اند: باید روزه بگیرد و تا در حرج واقع نشده است نمی تواند افطار کند. بلی می تواند مسافرت نماید و در مسافرت افطار نماید و بعد از برگشتن در آن روز لازم نیست امساک کند.[4]

روزه و مصرف دارو

مصرف دارو (خوردن قرص، کپسول، شربت، قطره ) روزه را باطل می کند.[5] و اگر طبق دستور پزشک مصرف دارو در روز برای او لازم باشد نباید روزه بگیرد.

بر طبق فتوای مراجع تقلید و علمای اسلام، روزه گرفتن بر مریضی که روزه برای او ضرر قابل توجهى‏ دارد واجب نیست.[6]

قرآن در این باره می فرماید: “هر كس از شما بيمار يا مسافر باشد تعدادى از روزهاى ديگر را (روزه بدارد)” [7].[8]

اما باید توجه داشت که اگر مرض انسان چند سال طول بكشد، بعد از آن كه خوب شد اگر تا رمضان آينده به مقدار قضا وقت داشته باشد بايد قضاى رمضان آخر را بگيرد و براى هر روز از سال هاى پيش يك مد كه تقريباً ده سير است، طعام؛ يعنى گندم يا جو و مانند اينها به فقير بدهد.[9]

 

دیدگاه شیعه و اهل سنت در مورد روزه در سفر

مسئلۀ روزه در مسافرت يكی از موضوعات فقهی است.

آیا مسافر باید روزه را افطار کند و بعداً قضا نماید، یا مخیر است كه روزه بگیرد، یا افطار کند و در صورت افطار، بعداً قضا نماید؟ به عبارت دیگر ؛ آیا افطار برای مسافر عزیمت (وجوب) است یا رخصت (جواز)؟

شیعه بر این باور است كه روزۀ شخص مسافر و مريض صحیح نيست؛ زيرا خداوند به مجرد سفر و مرض، قضاى روزه را واجب كرده است.[10] گذشته از این؛ قصر نماز و افطار روزه با هم پیوند ناگسستنی دارند؛ از این رو کسی که باید روزه اش را بخورد نمازش را نیز باید قصر بخواند و کسی که نمازش را باید تمام بخواند روزه اش را باید بگیرد.[11]

پس اگر روزه گرفتن بر هر مسلمانی واجب است، همچنین واجب است روزه در روزهای ماه مبارک رمضان واقع شود[12]؛ یعنی اگر به سبب مانع و عذری؛ مانند مریضی و سفر، حکم وجوب روزه در ماه رمضان برداشته شد، باید به همان تعداد روزهای مریضی و سفر، در وقت دیگر قضای آن را بجا آورد.[13]

امام رضا (ع) در نامه ای که در موضوع اسلام خالص و احكام آن براى مأمون فرستادند، می نویسند: “و هنگامی که مسافرت می كنى و نماز را شكسته می خوانى‏ باید روزه‏ات را افطار كنى، و هر كس مسافرتش شرعى بود و (با اين حال) روزه گرفت و افطار نكرد، روزه‏اش باطل است و بايد آن را در وطن خود قضا كند؛ زيرا روزه در سفر باطل است”.[14]

اما اهل سنت: برخی از آنان بر این باورند: کسی که مریض یا مسافر بود و روزه اش را خورد باید در روزهای دیگر آن را قضا نماید؛ یعنی در صورتی قضای روزه در سفر بر او واجب است که روزه اش را خورده باشد، اما اگر در سفر روزه اش را گرفته باشد قضا بر او واجب نیست.[15] برخی نیز می گویند: مستحب است که مسافر روزه اش را افطار نماید اعم از این که سفر با مشقت همراه باشد یا بدون مشقت.[16]

تحلیل آیۀ مورد بحث:

قرآن می فرماید: “فَمَنْ كانَ مِنْكُمْ مَريضاً أَوْ عَلى‏ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ وَ عَلَى الَّذينَ يُطيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْكينٍ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ وَ أَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُون”.‏[17]

در این آیه کسی که مریض و یا مسافر باشد برای او روزهایی دیگر جهت گرفتن روزه تعیین شده است. فروض و صوری در بارۀ این آیه محتمل است:

1. بر مسافر واجب است روزه اش را قضا نماید، چه روزه اش را در سفر گرفته باشد و یا نگرفته باشد.
2. اگر مسافر روزه اش را بخورد واجب است آن را قضا نماید، اما اگر روزه اش را بگیرد واجب نیست قضا نماید و مریض و مسافر بین افطار و روزه مخیر هستند.[18]

3.بر مسافر واجب است روزه اش را در سفر بخورد و بعداً قضا نماید.

برای رسیدن به پاسخی مناسب، موارد مذکور را به ترتیبی که بیان شد، بررسی می نماییم.

اول. فرض اول خلاف اجماع مسلمانان است؛ چرا که از مسلّمات دین اسلام این است که بر هر مسلمان مکلّفی (به طور طبیعی) واجب است یک ماه رمضان را روزه بگیرد و اگر نگرفت قضا نماید.

دوم. فرض دوم که لازمه اش جواز گرفتن روزه در سفر است، بر خلاف ظاهر قرآن و بعضی از روایات از اهل سنت و روایات اهل بیت (ع) است. اگر بخواهیم آیه را بر این فرض حمل کنیم لازم است کلمه “فأفطر” را بعد از “عَلى‏ سَفَرٍ” و قبل از “فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ” در تقدیر بگیریم که معنای آن چنین می شود: “چند روز معدودى را (بايد روزه بداريد!) و هر كس از شما بيمار يا مسافر باشد و روزه اش را “افطار نمود” تعدادى از روزهاى ديگر را (روزه بدارد)”. گرچه در این صورت قضای روزه، مقید به افطار می شود و این جواز روزه در سفر را می رساند، ولی همان طور که بیان شد این خلاف ظاهر است و از آن جا که شارع مقدس در مقام بیان است، در این گونه موارد برای تفهیم خلاف ظاهر کلام، باید قرینه ای بیاورد تا شنونده را از معنای ظاهری به معنای دوم راهنمایی نماید؛ چون در مسئله مورد نظر قرینه ای دال بر انصراف از معنای ظاهری بیان نفرمود؛ از این رو همان معنای ظاهری مراد است.

علاوه بر این، بر فرض كه بپذیریم كلمۀ “فافطر” در آيه حذف شده، باز هم اين كلام دلالتى بر جواز ندارد؛ زیرا كدام شنونده‏اى از عبارت” و هر كس مريض يا مسافر باشد، و افطار كرده باشد در ايامى ديگر روزه بگيرد”، مى‏فهمد روزه در سفر و مرض جايز است؟ آرى نهايت چيزى كه از عبارت” فمن كان مريضاً او على سفر فافطر”، در اين مقام استفاده مى‏شود، اين است كه افطارش گناه نبوده، چرا که افطار جايز بوده است، البته جواز به معناى اعم، جوازى است كه با وجوب و استحباب و اباحه مى‏سازد. و اما اين كه به معناى سوم؛ يعنى الزامى نبودن افطار (اباحه) باشد، به هيچ وجه لفظ آيه بر آن دلالت ندارد، بلكه باز هم بر خلاف آن دلالت مى‏كند؛ چرا که قانون گذار حكيم در مقام تشريع خود، هرگز در بيان آنچه بايد بيان كند كوتاهى نمى‏كند.[19]

عده ای در این مسئله به ذیل آیه شریفه: “و روزه داشتن براى شما بهتر است اگر بدانيد”.[20] استدلال کرده اند.

برای فهم بهتر و برداشت دقیق تر این بخش از آیه، لازم است آیه را از ابتدای آیه 183 سوره بقره که از روزه سخن می گوید مورد مطالعه قرار دهیم: “اى افرادى كه ايمان آورده‏ايد! روزه بر شما نوشته شده، همان‏گونه كه بر كسانى كه قبل از شما بودند نوشته شد تا پرهيزكار شويد”. “چند روز معدودى را (بايد روزه بداريد!) و هر كس از شما بيمار يا مسافر باشد تعدادى از روزهاى ديگر را (روزه بدارد) و بر كسانى كه روزه براى آنها طاقت‏فرسا است (همچون بيماران مزمن، و پيرمردان و پيرزنان،) لازم است كفّاره بدهند: مسكينى را اطعام كنند و كسى كه كارِ خيرى انجام دهد، براى او بهتر است و روزه داشتن براى شما بهتر است اگر بدانيد!”

با توجه به صدر و ذیل آیه شریفه معلوم می شود که این آیه مربوط به اصل روزه است، نه روزه در سفر؛ زیرا اگر بخواهیم این بخش را مقید به سفر کنیم چاره ای نداریم که آن را به مرض هم مقید کنیم که در این صورت معنایش چنین می شود: “روزه داشتن براى مریض و مسافر بهتر است اگر بدانيد” و حال آن که می دانیم مریضی که روزه برای او ضرر جدی داشته باشد و یا منجر به مرگ او شود، نه تنها روزه برای او بهتر نخواهد بود، بلکه حرام است.

شبیه به همین مسئله در سوره توبه در مورد جهاد نیز بیان شده است: (همگى به سوى ميدان جهاد) حركت كنيد سبك بار باشيد يا سنگين بار! و با اموال و جان هاى خود، در راه خدا جهاد نماييد اين براى شما بهتر است اگر بدانيد”.[21]

معلوم است که این بهتری که در آیه شریفه وجود دارد مربوط به اصل جهاد است.

سوم: در آیه شریفه می فرماید: چند روز معدودى را (بايد روزه بداريد!) و هر كس از شما بيمار يا مسافر باشد تعدادى از روزهاى ديگر را (روزه بدارد).

این آیه شریفه تصریح دارد که بر شخص روزه دار مسافر، واجب است روزه را قضا نماید.[22] و فاء تفریع در عبارت “فعدة من أیام أخر” نیز مؤید این نظریه است؛ چون قضای روزه را بدون هیچ قید و شرطی متفرع بر مسافرت نموده است. پس شخص مسافر باید در سفر روزه هایش را افطار نماید و روزه روزهایی که در مسافرت بوده و افطار کرده (که باید افطار می کرد) را باید قضا نماید. و به تعبیر علامه طباطبایی “حرف فاء در ابتدای آيه بیانگر آن است كه این آيه نتيجه و فرع آيه قبل است”.[23]

امتنانی بودن افطار در سفر

از لحن و سیاق آیه استفاده می شود که افطار در سفر یک نوع بخشش و امتنان از جانب خداوند کریم بر بندگان نیازمند است و طبیعی است که رد احسان شخص کریم خلاف ادب و از جانب او ناپسند شمرده شود و چیزی که ناپسند مولی باشد مأموربه نیست و چیزی هم که مأموربه نباشد آوردن آن به قصد عبادت ناممکن و به قصد ورود، بدعت و حرام است.

از امام صادق (ع) نقل شده است: مردى محضر رسول خدا (ص) مشرّف شد و عرض كرد: اى رسول خدا (ص) آيا در سفر روزه ماه رمضان را بگيرم؟ حضرت فرمودند: خير، عرضه داشت: يا رسول اللَّه، گرفتن روزه در سفر بر من آسان و سهل است؟ حضرت فرمودند: خداوند عزّ و جل بر مريض‏ها و مسافران در ماه رمضان صدقه داده و آن اين است كه به ايشان اجازه افطار داده است. آيا يكى از شما دوست دارد وقتى به كسى صدقه‏اى مى‏دهد آن شخص صدقه را ردّ كرده و قبول ننمايد؟[24]

يوسف بن حكم مي گويد: از عمر دربارۀ حكم روزۀ مسافر سؤال كردم؟ او جواب داد: اگر تو به كسى صدقه‏اى بدهى و او آن را به تو برگرداند آيا تو خشمگين نمى‏شوى! افطار روزه در سفر هم صدقه‏اى است كه خداوند به شما داده است.[25]

بنابر این با توجه به روایات مذکور، افطار برای مسافر عزیمت (وجوب) است نه رخصت (جواز)

نقل شده است مردى كه در سفر روزه گرفته بود، عمر به او دستور داد كه روزه‏اش را دوباره بگيرد. از این حکم عمر، معلوم می شود که روزه در سفر جایز نیست؛ زیرا در صورت جواز معنا ندارد که قضا نماید.

عبد الرحمن بن عوف از پيغمبر اكرم (ص) نقل كرده است كه حضرت فرمود: “كسى كه در سفر روزه بگيرد از نظر گناه مانند آن است كه در وطن آن را خورده باشد”. از ابن عباس نيز نقل شده است كه خوردن روزه، در سفر لازم است.

عيص بن قاسم از امام صادق (ع) روايت كرده است كه فرمود: چون مرد در ماه رمضان به سفر می رود بايد روزه اش را افطار كند، و فرمود: رسول خدا (ص) در ماه رمضان از مدينه به سوى مكه روان شد، و مردم با او بودند، تا وقتى در “كراع الغميم” (كه محلّى بين مكه و مدينه بود) نازل شد و موقع ظهر بود حضرت در آن جا آبى طلبيد و آشاميد و دستور داد ديگران هم روزه خود را افطار كنند. جمعى از آن حضرت پيروى كردند، ولى عده‏اى گفتند اكنون ظهر است ما روزه خود را به پايان مي رسانيم. رسول اكرم (ص) دسته دوم را گناهكار ناميد و تا رسول اكرم زنده بود آنان به همين نام خوانده مي شدند.[26]

روزه مستحب در سفر

امام صادق (ع) در باره روزه مستحب در سفر فرموده است: روزه در سفر از جمله اعمال برّ و مشروع نيست.[27]

حلبى از امام صادق (ع) روايت كرده است، از آن امام در باره مردى كه در حال روزه داشتن از خانه‏اش به قصد سفر خارج مى‏شود، سؤال كردند، امام فرمود: اگر پيش از آن كه روز به نيمه رسد خارج شده است، ‏بايد افطار كند، و قضاى آن روز را به جا آورد، و اگر بعد از زوال خارج شده، ‏بايد روزه‏اش را تمام كند.[28]

نتیجه:

به عقیدۀ شیعه، آنچه که از آیات قرآن، روایات و سیره پیامبر و اهل بیت (ع) استفاده می شود؛ آن است که روزۀ شخص مسافر نه تنها صحیح نیست؛ بلکه افطار آن واجب است، و قضای آن بر ذمۀ او است. این مسئله امتنانی است از جانب خدای متعال بر بندگان و اگر در سفر روزه بگیرد مانند کسی است که در وطن در ماه رمضان روزه خود را خورده باشد.

نماز و روزه دانشجو

در حکم نماز و روزه دانشجویی که سفر او از حد مسافت شرعی تجاوز کند، در بین مراجع معظم چند نظر وجود دارد. طبق نظر آیات عظام امام خمینی، فاضل لنکرانی (ره) و خامنه ای نماز شکسته است و روزه صحیح نیست.[29]

مقام معظم رهبری فرموده اند:

در سفرِ برای تحصیل علم، نماز شکسته است و روزه هم صحیح نیست. اعم از این که سفرشان هفتگی باشد یا روزانه، ولی کسی که برای کار آزاد یا اداری مسافرت می کند، اگر بین وطن یا محل سکونت و محل کارش هر ده روز حداقل یک مرتبه رفت و آمد نماید، باید از سفر دوم به بعد نماز خود را تمام بخواند و روزه او صحیح است و اگر بین دو سفری که برای کار کردن می رود ده روز در وطن یا جای دیگری بماند، در سفر اولی که بعد از اقامت ده روزه برای کار کردن می رود، نمازش شکسته است و نمی تواند روزه بگیرد.

پس نماز کسی که برای تحصیل علم به جایی مسافرت می کند، شکسته است و روزه او هم صحیح نیست، مگر قصد ده روز کند که در این صورت نمازش تمام و روزه اش نیز صحیح است، یا یک ماه متوالی دریک جا بماند که بعد از 31 روز نمازش تمام و روزه هم صحیح است.[30] (مقام معظم رهبری به دانشجویانی که مقلد ایشان هستند فرموده اند: با توجه به اينكه مسئله سفر تحصيلى مبنى بر احتياط است باید جمع بين نماز تمام و شكسته و جمع بين روزه گرفتن و قضا كردن آن بعد از ماه رمضان نمایند، یا اینکه در اين مسئله با مراعات الأعلم فالأعلم، به مجتهد جامع الشرايط ديگرى رجوع نمايند).[31]

نظر سایر مراجع معظم تقلید به شرح زیر است:

آیات عظام بهجت، صافی، اراکی، گلپایگانی: نماز تمام و روزه صحیح است.

آیات عظام مکارم[32] و صانعی[33]: محل تحصیل دانشجویان در حکم وطن است و نماز و روزه در آن جا تمام است و در بین راه شکسته است (در صورتی که مسیر رفت و برگشت به اندازه 43 کیلومتر یا بیشتر باشد).

آیت الله تبریزی: اگر مسافت 22 کیلومتر یا بیشتر باشد، بنابر احتیاط واجب در راه و محل تحصیل و خوابگاه، بین نماز شکسته و تمام جمع کند و روزه ماه رمضان را بگیرد و بعید نیست دیگر قضای روزه بر او واجب نباشد.[34]

آیت الله سیستانی: اگر دو روز کامل در آن جا باشند و قصد ماندن دو سال یا بیشتر داشته باشند، نماز آنها در آن جا تمام و روزه صحیح و در راه شکسته است و اگر دو روز کامل نیست، اگر مجموعاً مسافرت‏های آنها در ماه ده روز یا بیشتر است کثیر السفرند و نماز آنها در همه مسافرت‏ها تمام و روزه صحیح است و اگر 8 یا 9 روز در ماه است، بنابر احتیاط واجب باید هم شکسته بخوانند و هم تمام و روزه را هم بگیرند و هم قضا کنند.[35]

بنابراین، هر شخص با توجه به فتوای مرجع تقلید خود باید وظیفه خود را انجام دهد.

نماز و روزه سربازان

برای روشن شدن این موضوع آن را در قالب دو پرسش و پاسخ بیان می کنیم:

س 1: نظر (آیة الله خامنه ای) در باره نماز و روزه كسانى كه به مدت معينى بيش از يك سال در شهرى براى كار اقامت مى‏كنند و يا سربازانى كه به مدت يك يا دو سال براى انجام خدمات سربازى در شهرى مى‏مانند، چيست؟ آيا بعد از هر سفرى بايد قصد اقامت ده روز كنند تا نمازشان تمام و روزه آنها صحيح باشد؟ و اگر قصد ماندن كمتر از ده روز را داشته باشند، نماز و روزه آنها چه حكمى دارد؟

ج: اگر حداقل هر ده روز يك بار به خاطر شغلشان به محل كار سفر مى‏كنند، در غير سفر اول نمازشان تمام و روزه‏شان صحيح است، ولى در سفر اول، حكم ساير مسافرين را دارند، يعنى تا قصد اقامت ده روز را نكرده‏اند، نماز آنان شكسته است و روزه‏شان صحيح نيست.[36]

س2: دانش آموزان، دانشجويان، معلمان، سربازان و کارمنداني که به جهت تحصيل، سربازي يا شغل و کار خود هفته اي يک روز يا بيشتر به مسافت 45 کيلومتر سفر مي کنند حکم نماز و روزه آنها چيست؟

حضرت آيه الله خامنه اي:

در فرض سؤال؛ دانش آموزان و دانشجويان و سربازان در دوران آموزشي حکم مسافر را دارند اما معلمان و کارمندان و سربازان در غير دوره آموزشي که براي شغل سفر مي کنند در غير سفر اول، نمازشان تمام و روزه شان صحيح است.

حضرت آيه الله بهجت:

نماز تمام و روزه هم مي گيرند با ملاحظه مسأله 1066 رساله.

حضرت آيه الله صافي گلپايگاني:

نمازشان را بايد تمام بخوانند و روزه را بگيرند.

حضرت آيه الله تبريزي:

در فرض سؤال، نماز معلمان و کارمندان در سفر مذکور تمام و روزه شان صحيح است و دانش آموزان و دانشجويان که براي تحصيل اين سفر را انجام مي دهند در نمازشان بين قصر و تمام جمع کنند و روزه را اگر گرفتند مجزي است و قضا ندارد و سربازاني که در دوره آموزش هستند حکم دانش آموزان و دانشجويان را دارند و اگر در محل خدمت کاري به آنها واگذار شده و رفت و آمد مي کنند در هر هفته، حکم آنها حکم معلمان و کارمندان مي باشد.

حضرت آيه الله فاضل لنکراني:

در فرض سؤال نماز شکسته و روزه صحيح نيست.[37]

حضرت آيه الله سيستاني:

مجموعاً ده روز در ماه مسافر باشند براي مدت شش ماه متوالي از يک سال نمازشان در همه مسافرت ها تمام است و اگر هشت روز در ماه باشد به احتياط واجب هم شکسته بخوانند و هم تمام.

حضرت آيه الله مکارم شيرازي:

هرگاه هفته اي حداقل سه روز در مسافرت باشند نماز و روزه آنها تمام است.[38]

برای اطلاع بیشتر به سؤالات 3041 (سایت اسلام کوئست: 3291)، حکم نماز و روزه در وطن اول، 444 (سایت اسلام کوئست: 474)، وطن دوم)، 1096 (سایت اسلام کوئست: 1147)، حکم نماز کثیر السفر) و 1571 (سایت اسلام کوئست: 3118) (نماز مسافر) مراجعه کنید.

مقدار مسافت شرعی با توجه به وسایل جدید حمل و نقل

مسئله نماز و روزۀ مسافر، مسئله ای فقهی است و فتوای مراجع تقلید در آن همانند دیگر مسائل باید مستند به آیات قرآن، روایات معتبر معصومین (ع) و قواعد فقهی و اصولی باشد؛ یعنی فقیه و مجتهد باید شرایط و ضوابط سفری را که موجب شکسته شدن نماز و افطار کردن روزه می شود، از آیات و روایات به دست آورد و بر اساس آن فتوا دهد.

در این راستا بیشتر مراجع شیعه، معیار شکسته شدن نماز و افطار روزه را “پیمودن یک روز راه” می دانند که در روایات فراوانی بدان تصریح شده است، اما گروهی از آنان، یک روز راه را همان مسافت تعیین شده در برخی روایات (هشت فرسخ یا 45 کیلومتر) اعلام کرده، بی آنکه تفاوتی بین زمان قدیم و جدید و نیز وسایل نقلیۀ مورد استفاده در نظر بگیرند.

بنابر دیدگاه این دسته از فقیهان، هر شخصی که چهار فرسخ یا بیست و دو کیلومتر و نیم از وطن خود سفر کند، نمازش شکسته و روزه اش ساقط می شود.

در مقابل، گروهی از فقیهان، مسافت یاد شده در این روایات را دارای ارزش ذاتی ندانسته و با توجه به روایتی که از امام هشتم(ع) در این زمینه وجود دارد[39]و نیز دیگر روایات مشابه، آنچه در منابع اسلامی در ارتباط با هشت فرسخ اعلام شده را تنها توضیح و تبیین از مسافتی ارزیابی می کنند که توسط وسیلۀ نقلیۀ عمومی آن زمان یعنی کاروان شتر در یک روز پیموده می شد که بر اساس چنین برداشتی، اکنون که وسیلۀ نقلیۀ عمومی انسان ها اتوبوس است، باید متوسط مسافت پیموده شده توسط آن در یک روز را که حدوداً 700 کیلومتر در رفت و برگشت است، معیار شکسته شدن نماز دانست بر این اساس، کسی که به اندازۀ 350 کیلومتر از وطن خود سفر کند، نمازش شکسته و روزه اش ساقط می شود.

بنابر این دیدگاه، ممکن است مسافت مورد نظر در زمان های آینده با توجه به تغییر وسیلۀ نقلیۀ عمومی تغییر یابد.

روزه مستحبی در سفر

مراجع عظام تقلید می فرمایند: مسافر نمی تواند روزه مستحبی بگیرد و اگر نذر كند روزه بگيرد و روز آن را معين نكند، نمى‏تواند آن را در سفر به جا آورد. ولى چنانچه نذر كند كه روز معينى را در سفر روزه بگيرد بايد آن را در سفر به جا آورد.[40]

اما مسافر مى‏تواند براى خواستن حاجت‏، سه روز در مدينه طيبه روزه مستحبى بگيرد.[41] و أحوط اين است كه آن سه روز، روزهاى چهار شنبه و پنجشنبه و جمعه باشد. هر چند عده ای روزه گرفتن در سفر را مکروه می دانند و حتی در خصوص این سه روز روزه ای که برای برآورده شدن حاجت در مدینه گرفته می شود بیان می دارند که جواز روزه در اين صورت خالى از قوّت نيست‏ لیکن احوط ترک آن است.[42]

 

حضرت آیت الله مهدی هادوی تهرانی (دامت برکاته)

روزه مستحبی در سفر جایز است، هر چند احتیاط ترک آن است، مگر در برخی موارد مانند سه روز روزه مستحبی در مدینة النبی (صلی الله علیه و آله) برای برآورده شدن حاجت.

برای آگاهی بیشتر مراجعه شود به: نمایه: حكم روزه در مأموریت، سؤال شماره 3046 (سایت اسلام کوئست: 3296).

عدم آگاهی از مبطلات روزه

نظر حضرت امام خمینی (ره) و سایر مراجع معظم تقلید این است که:”اگر روزه دار به واسطه ندانستن مسئله، كارى انجام دهد كه روزه را باطل مى‏كند، چنان چه مى‏توانسته مسئله را ياد بگيرد، بنابر احتياط واجب كفاره بر او ثابت مى‏شود و اگر نمى‏توانسته مسئله را ياد بگيرد، يا اصلًا ملتفت مسئله نبوده، يا يقين داشته كه فلان چيز روزه را باطل نمى‏كند، كفاره بر او واجب نيست. تنها قضای روزهایی را که روزه اش باطل شده است بر او واجب است.[43]

بنابراین، اگر مکلّف نمى‏توانست مسئله را ياد بگيرد، فقط باید قضای آن را به جا آورد. اما اگر مکلف مى‏توانست با پرسیدن از افراد با اطلاع و یا مطالعه رساله توضيح المسائل یا … مسئله را ياد بگيرد و کوتاهی کرده و اطلاع پیدا نکرده، بنابر احتياط واجب باید كفاره هم بپردازید، اما چون تقریباً نظر مراجع معظم تقلید در این مسئله “احتياط واجب” و آیت ا… شبیری زنجانی در این مسئله فتوا داده اند که فقط قضا است و کفاره واجب نیست،[44] مکلف می تواند این احتیاط را به ایشان مراجعه کرده و در این صورت فقط قضا کافی است. و در صورتی که مقلد ایشان باشد که از ابتدا کفاره بر او واجب نشده است.

نسبت دروغ دادن در حال روزه

یکی از چیزهایی که موجب باطل شدن روزه می شود دروغ بستن به خدا و پيغمبر (صلى اللَّه عليه و آله و سلم) و جانشينان ایشان (عليهم السلام) می باشد و در توضیح المسائل چنین آمده است: “اگر روزه دار به گفتن يا به نوشتن يا به اشاره و مانند اينها به خدا و پيغمبر (صلى اللَّه عليه و آله و سلم) و جانشينان آن حضرت (عليهم السلام) عمداً نسبت دروغ بدهد اگر چه فوراً بگويد دروغ گفتم يا توبه كند، روزه او باطل است و احتياط واجب آن است كه حضرت زهرا (سلام اللَّه عليها) و ساير پيغمبران و جانشينان آنان هم در اين حكم فرقى ندارند.[45]

بنابر این اگر با قسم خوردن هم چیزی را به دروغ به خدا و پيغمبر (ص) و جانشينان آن حضرت عمداً نسبت دهد از این جهت که از مصادیق دروغ بستن به خدا و پيغمبر (ص) و جانشينان پيغمبر (ع) است موجب بطلان روزه می شود.

شستن دهان در حال روزه

برای روشن شدن حکم این که روزه دار دهان خود را شست و شو دهد به چند مسئله می پردازیم:

1. اگر بخواهد برای جلوگیری از بوی دهان در حال روزه، مسواک بزند، باید رطوبت مسواك در آب دهان به طورى از بين برود و یا کم باشد كه رطوبت خارج از دهان به آن گفته نشود، اما اگر مسواك را از دهان بيرون آورد و دوباره به دهان ببرد و رطوبت آن را فرو برد، روزه او باطل مى‏شود.[46]
2. اما اگر براى خنك شدن، يا بى‏جهت مضمضه کند؛ (آب در دهان بگرداند) و بى‏اختيار فرو رود، قضای روزه بر او واجب است، ولى اگر فراموش كند كه روزه است و آب را فرو دهد، يا براى وضو مضمضه كند و بى‏اختيار فرو رود، قضا بر او واجب نيست‏.[47]

برخی از فقها می گویند: اگر آب شست و شوی دهان بدون اراده به حلق برسد، اشكالى ندارد، ولى اگر از اوّل بداند بى‏اختيار به حلق مى‏رسد، روزه‏اش باطل است.[48]‏ و مضمضه زياد براى روزه دار مكروه است و اگر بعد از مضمضه بخواهد آب دهان را فرو برد، بهتر است سه مرتبه آب دهان را بيرون بريزد.[49]

بنابراین، با رعایت شرایط بالا، روزه دار می تواند دهان خود را جهت جلوگیری از بوی دهان بشوید؛ ولی بهتر است سه مرتبه آب دهان خود را بیرون بریزد.

استفاده از آمپول، سرم و اسپری در حال روزه

اکثر مراجع استعمال مواردی (همانند: آمپول و سرم) که به جای دوا استفاده می شوند را جایز می دانند، مگر در جایی که موارد مذکور به جای غذا استعمال شوند که در آن صورت خودداری از آنها لازم خواهد بود.[50] همچنین استفاده از اسپری كه براى تنگى نفس استعمال مى‏شود، اگر دارو را فقط وارد ريه نماید روزه را باطل نمى‏كند.[51]

نظر حضرت آیت الله مهدی هادوی تهرانی (دامت برکاته)

استعمال اسپری تنگی نفس (آسم) که وارد ریه می شود، ضرری به صحت روزه وارد نمی کند و استفاده از آن در حال روزه منعی ندارد.

آروغ زدن در هنگام روزه

اگر روزه دار آروغ بزند و چيزى در دهانش بيايد، چنانچه عمداً آن را فرو ببرد، روزه‏اش باطل است. و بايد قضاى آن را بگيرد و كفاره هم بر او واجب مى‏شود و اگر خوردن آن چيز حرام باشد؛ مثلًا موقع آروغ زدن، خون يا غذايى كه از صورت غذا بودن خارج شده، به دهان او بيايد و عمداً آن را فرو برد ، بايد قضاى آن روزه را بگيرد و بنا بر احتياط، كفاره جمع هم بر او واجب مى‏شود.[52]

روزه و کشیدن سیگار

همه مراجع تقلید می گویند: احتیاط واجب آن است كه روزه دار دود سيگار و تنباكو و مانند اينها را هم به حلق نرساند.[53] و چون هیچ یک از مراجع تقلید فتوای به جواز استعمال سیگار برای شخص روزه دار نداده اند، بنابراین، لازم است که شخص روزه دار از اذان صبح تا اذان مغرب از استعمال هر نوع دخانیات خودداری نماید. بدیهی است با استعمال سیگار روزه اش باطل و علاوه بر قضای روزه، کفاره[54] نیز بر او واجب می شود.[55]

ملاعبه با همسر در حال روزه

تا وقتی که منی از انسان خارج نشود، جنب نمی شود و غسل واجب نیست. فتوای مراجع تقلید در این زمینه چنین است: « اگر منى از جاى خود حركت كند و بيرون نيايد، يا انسان شك كند كه منى از او بيرون آمده يا نه، غسل بر او واجب نيست».[56]‏ بنا براین چون جنب نشده است، روزه او نیز صحیح است.

اما در صورتی که با بازی و ملاعبه، منی از انسان خارج شود گرچه جنب می شود، اما باطل شدن روزه او دو حالت دارد:

1. اگر عادت مرد یا زن این باشد که معمولاً در هنگام ملاعبه و بازی و بغل کردن همسر، منی از آنها خارج می شود، در صورت بیرون آمدن منی، روزه باطل است.و باید قضاء آن را به جا آورند.
2. اگر عادت مرد یا زن این نباشد که در هنگام ملاعبه و بازی و بغل کردن همسر، منی از آنها خارج شود، ولی به طور اتفاقی، منی از آنان خارج شود، روزه باطل نیست و باید برای نماز غسل جنابت کنند.[57]

احتلام در حال روزه

مبطلات روزه عبارتند از: 1. خوردن و آشاميدن، 2. جماع، 3. استمناء، (انسان با خود كارى كند كه منى از او بيرون آيد)، 4. دروغ بستن به خدا و پيغمبر (ص) و جانشينان پیغمبر (ع)، 5. رساندن غبار غليظ به حلق، 6. فرو بردن تمام سر در آب، 7. باقى ماندن بر جنابت و حيض و نفاس تا اذان صبح، 8. اماله كردن با چيزهاى روان، 9. قى كردن.[58] همه اینها و از جمله استمنا و جنابت در صورتی روزه را باطل می کند که از روی عمد و با اختیار صورت گیرد، اما اگر انسان خوابی ببیند و در اثر آن قوه جنسی او تحریک شود، ولی بعد از بیداری بی اختیار منی از او خارج شود، این جنابت اختیاری نبوده و موجب بطلان روزه او نخواهد شد،[59] و مرتکب عمل حرامی نشده است، ولی اگر کاری کند که بی اختیار منی از او بیرون آید، روزه اش باطل می شود[60]،[61] همچنین اگر روزه دار در حال بيرون آمدن منى از خواب بيدار شود، واجب نيست از بيرون آمدن آن جلوگيرى كند.[62]

روزه و خروج مذی

رطوبت هایی که از انسان خارج می شود غیر از بول و منی بر چند قسم است: اول: آبی که گاه بعد از بول بیرون می آید و کمی سفید و چسبنده است و به آن «ودی» می گویند. دوم: آبی که هنگام ملاعبه و بازی کردن با همسر بیرون می آید و به آن «مذی» می گویند. سوم: آبی که گاه بعد از بیرون آمدن منی بیرون می آید و به آن «وذی» می گویند، همه این آب ها در صورتی که مجری آلوده به بول و منی نباشد پاک است و در هر صورت وضو و غسل را هم باطل نمی کند.[63]

علایم و نشانه های تشخیص منی طبق دیدگاه های فقها چنین است:

1. همراه با شهوت باشد. 2. با جستن بیرون آید. 3. بدن سست شود. اگر هیچ یک از نشانه های سه گانه و یا یکی از آنها را نداشت، حکم به منی نمی شود؛ مگر آن که از راه دیگری یقین کند که منی است.[64]

در نتیجه باید گفت مایعی که از انسان خارج می شود اگر مشخصات منی را ندارد، ، مذی است [65] که موجب جنابت نشده و روزه را باطل نمی کند.

برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به:

نمایه: نشانه های منی و جنابت، سؤال 3115 (سایت اسلام کوئست: 3383).

غسل جنابت در حال روزه

شخصی که در ماه رمضان جنب می شود، دو حالت دارد: یا قبل از اذان صبح جنب شده و یا بعد از اذان صبح و در طول روز به طور غیر عمد جنب می شود؛ مثلاً در خواب، منی از او خارج شده باشد.

غسل جنابت قبل از اذان صبح:

حضرت امام خمینی (ره):اگر جنب عمداً تا اذان صبح غسل نكند، می تواند در آخرین لحظات باقی مانده تا اذان صبح تیمم بدل از غسل کرده و روزه بگیرد و روزه اش نیز صحیح است، اگر چه به خاطر این که عمداً غسل را ترک کرده مرتکب گناه شده است. اما اگر عمداً، غسل نکند و تیمم هم نکند، روزه اش باطل و علاوه بر قضا، کفاره هم بر او واجب است.[66] و اگر در روزه واجبى كه وقتش معيّن است (مانند روزه نذر) تا اذان صبح غسل نكند و تيمم هم ننمايد، روزه‏اش صحيح است‏.[67]

پس، اگر در ماه رمضان قبل از اذان صبح جنابت حاصل شود، باید غسل جنابت نماید.

غسل جنابت بعد از اذان صبح و در طول روز:

حضرت امام خمینی (ره): اگر روزه دار در روز محتلم شود؛ یعنی، در خواب از او منی خارج شود، واجب نيست فوراً غسل كند؛[68] اما برای خواندن نماز های واجب، واجب است غسل جنابت نماید. و هر گاه در ماه رمضان بعد از اذان صبح بيدار شود و ببيند محتلم شده، اگر چه بداند پيش از اذان محتلم شده، روزه او صحيح است‏.[69]

پس، در هنگام روزه در طول روز می توان غسل جنابت کرد.

روزه و استمناء

مرد نمی تواند به هیچ قسمت از بدن زنان نامحرم نگاه کند، و فقط به دست ها تا مچ و گردی صورت، در صورتی که با شهوت نباشد می تواند نگاه کند.[70]

بر اساس فتوای مراجع، دیدن فیلم و عکس های مستهجن چه به قصد لذت و چه بدون آن، چه به جهت آموزش مسائل زناشویی و چه بدون آن، به دلیل آن که ديدن اين گونه فيلم‏ها هميشه با نگاه شهوت انگيز همراه است، جايز نيست[71].

چنانچه فرد به قصد بیرون آمدن منی با خودش کاری کند که منی از او خارج گردد (و این امر در اثر دیدن این گونه فیلم ها یا تصاویر یا دیدن بدن زنان، محقق شود، یا به غیر از آن) ضمن آن که روزه خود را باطل نموده است[72]، علاوه بر آن مرتکب گناه کبیره استمنا[73] نیز شده است و می بایست قضای آن روز را گرفته و نیز کفاره بپردازد.

برای آگاهی بیشتر مراجعه شود به:

1. نمایه: مبطلات روزه، سؤال شماره 5859 (سایت اسلام کوئست: 6083).
2. نمایه: مبطلات روزه، سؤال شماره 6047 (سایت اسلام کوئست: 6217).
3. نمایه: افزایش میل جنسی با دیدن فیلم های مبتذل، سؤال شماره 3086 (سایت: 3339).
4. نمایه: راه درمان نگاه به فیلمهای مستهجن، سؤال شماره 2602 (سایت اسلام کوئست: 2736).
5. نمایه: آموزش زناشویی با فیلم شهوت انگیز، سؤال شماره 3743 (سایت اسلام کوئست: 3959).
6. نمایه: حکم استمناء و انواع آن، سؤال شماره 468 (سایت اسلام کوئست: 507).
7. نمایه: احکام نگاه کردن، سؤال شماره 2849 (سایت اسلام کوئست: 3111).

ترک نماز و بطلان روزه

همۀ احکام و دستورات اسلام در جهت رشد و تعالی انسان تشریع شده و در صورت عمل به آنها نفع و فایده اش نصیب خود انسان خواهد شد. گرچه همه این احکام یک مجموعه است و در صورتی به نتیجه کامل می رسد که به تمام دستورات عمل شود. در نتیجه نماز بدون روزه، یا روزه بدون نماز هیچ کدام به تنهایی نتیجه مطلوب خود را نخواهند داشت. اما از آن جا که هر کدام از این اعمال عبادت مسقل هستند که به تنهایی نیز آثار و نتایجی دارند (البته نه در حد کمال). بنابراین نخواندن نماز موجب بطلان روزه نخواهد شد، بلکه از ارزش واقعی آن می کاهد.

حکم نماز و روزه در مناطق شمالی اروپا

به علت استنباطی و غیر متعارف بودن این مسأله، برای روشن شدن این مطلب به نظر برخی از مراجع عظام می پردازیم.

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدظله العالی):

در کتب مختلف فقهی در مواردی که موضوعاتی خارج از متعارف پیدا می شود می گویند باید طبق متعارف عمل گردد مثلا صورت های غیر متعارف را در وضو به اندازه متعارف می شویند و همچنین در ابواب دیگر، بنابراین در مناطقی که روز و شب از حد متعارف خارج می شود باید طبق مناطق متعارف (مانند مناطق معتدله) رفتار کرد، اخیراً از بعضی مناطق فنلاند از ما سؤال شده بود که روزها به قدری طولانی است که توان روزه آن را نداریم، ما برای این که آنها گرفتار شک و شبهه نشوند افق تهران را انتخاب کردیم، گفتیم در این جا ساعت پنج بعد از نیمه شب امساک می کنند و ساعت هشت بعد از ظهر افطار، شما هم به وقت محلی ساعت پنج امساک کنید و ساعت هشت افطار.

لذا چنین افرادی عبادات خود را مطابق اوقات شرعی مناطق معتدله ای که تقریباً در یک خط نصف النهار با آنها قرار دارند، به جا آورند.

دفتر حضرت آیت الله العظمی خامنه ای (مدظله العالی):

مکلف باید در مورد اوقات نمازهای یومیه و روزه، همان افق محل سکونت خود را رعایت کند. ولی اگر روزه گرفتن بر اثر طولانی بودن روز، غیر مقدور یا حرجی باشد، ادای آن ساقط و قضای آن واجب است.

دفتر حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی (مدظله العالی):

به حسب روزهای کوتاه (یک یا دو ساعتی) یا بلند (بیست و دو ساعتی) به وظیفه نماز و روزه عمل نمایید. بلی، در مناطقی که شب و روز مثلاً هر یک شش ماه است ظاهراً عمل طبق اوقات نزدیک ترین بلاد کفایت می کند و چنان چه مقدورتان باشد لازم است به بلادی که معمول است مهاجرت نمایید.

پاسخ حضرت آیت الله مهدی هادوی تهرانی (دامت برکاته) به این شرح است:

در مناطقی که دارای شب و روز متعارف هستند، یعنی در طول بیست و چهار ساعت غروب و طلوع خورشید در آنها وجود دارد، باید بر طبق همان روز و شب به وظایف شرعی خود عمل کنند و اگر طول روز آنها را در روزه گرفتار حرج می کند، وجوب روزه از آنها ساقط می شود و باید آن را قضا کنند و می توانند قضای آن را در روزهای کوتاه زمستان انجام دهند.

روزه قضا

1. اگر یقین ندارد که روزه ای قضا شده یا نه، چیزی بر عهده اش نیست. اما اگر نمی تواند مقدار قضا شده را حدس بزند، فتوای مراجع عظام تقلید به شرح ذیل است:

خامنه ای، فاضل (ره)، مکارم شیرازی، بهجت: اگر در تعداد روزه هايى كه نگرفته و بايد قضا كند شك دارد، بايد به مقدارى كه يقين دارد روزه نگرفته قضا كند؛ مثلًا اگر شك كند كه پنج روزۀ قضا بر عهده او است يا هفت روزۀ قضا؟ بايد پنج روز را قضا كند.

زنجانی: بنابر احتياط واجب بايد مقدار بيشترى را كه احتمال مى‏دهد روزه نگرفته قضا نمايد.[74]

2. اگر روزه رمضان را عمداً (بدون عذر شرعی مانند مریضی و..) نگيرد، بايد قضاى آن را به جا آورد و براى هر روز دو ماه روزه بگيرد يا به شصت فقير طعام بدهد، يا يك بنده آزاد كند و چنانچه تا رمضان آينده قضاى آن روزه را بجا نياورد براى هر روز نيز دادن يك مد طعام لازم است.[75]‏

حکم نماز و روزه در حال جنابت

اعمالی که انسان در حال جنابت انجام داده است اگر عالم بوده؛ یعنی می دانسته جنابت چیست و چگونه محقق می شود و نیز می دانسته که نماز و روزه در حال جنابت باطل است شکی نیست که باید تمام نمازها و روزه ها را قضا کند، ولی اگر انسانی جاهل به حکم باشد و نداند که برای صحت این اعمال نیاز به طهارت از جنابت دارد، آیا باید اعمال عبادی خود را قضا کند یا نه؟ فقهای معاصر نسبت به این سؤال پاسخ هایی داده اند که در زیر تعدادی از آن ها را مرور می کنیم و البته هر کسی وظیفه دارد بر طبق نظر مرجع تقلید خود رفتار کند.

حضرت امام خمینی (ره)، خامنه ای، بهجت و نوری: همۀ نمازهایى را که در حال جنابت خوانده‏ است، باید قضا کند، ولى روزه‏اى را که در حال جنابت بدون علم به اصل جنابت گرفته‏، صحیح و مجزى است و قضا ندارد.[76]

سيستانى، صافى و فاضل: اگر در ياد گرفتن مسائل كوتاهى نكرده، روزه‏ها صحيح است و قضا ندارد، ولى نمازهايى را كه در حال جنابت خوانده، در هر حال بايد قضا كنيد.[77]

حضرت آیت الله مکارم در مورد زنان فرموده اند: از زمانی که زن غسل حیض انجام داده کفایت از غسل جنابت می کند و نماز و روزه هایی را که بعد از غسل حیض به جا آورده صحیح است. مقداری را که یقین دارد قبل از غسل و با حالت جنابت نماز خوانده قضا کند”.[78]

مسئله ای دیگر در باب جنابت دختران و شک در وجوب روزه:

دختر در صورتی که جنب شده باشد[79] ولی غسل نکرده باشد، و اگر احتمال دهد که در همان زمان به سنگ کلیه نیز مبتلا بوده است، این احتمال نمی تواند مانع وجوب روزه شود؛ زیرا یقین دارد که در نه سالگی روزه بر او واجب می شود و شک دارد که آیا مبتلا به سنگ کلیه بوده آن هم آیا بیماری در حدی بوده که باعث شود وجوب روزه از بین برود یا نه؟ در چنین صورتی باید قضای روزه ها را بگیرد.!

ولی اگر ظن (یقین لازم نیست) داشته باشد که در زمان به تکلیف رسیدن به سنگ کلیه مبتلا بوده و روزه برای او ضرر دارد در این صورت چون وظیفه اش روزه گرفتن نبوده قضا هم بر او واجب نیست. اما در جایی که چنین ظن و یقینی نباشد همه روز هایی را که یقین دارد به علت ترک غسل جنابت روزه اش باطل بوده است را باید در سال های بعد قضا کند.

 

قضا و کفاره روزه برای بالغِ تارک روزه

برای روشن شدن این مسئله، کسی که بعد از رسیدن به سن بلوغ، چند سال از ماه مبارک رمضان را روزه نگرفته است و بعد از چند سال با واجبات و احکام آشنا شده است و تصمیم بر گرفتن قضا آن کرده است، آیا کفاره از او ساقط می شود؟ در این باره به نظر چند تن از مراجع عظام می پردازیم:

دفتر حضرت آیت الله العظمی سیستانی (مد ظله العالی):

اگر با اطمینان به عدم وجوب روزه باشد قضا کافی است

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مد ظله العالی):

نماز ها و روزه ها را تدریجاً قضا کند و نسبت به کفاره روزه ها مطابق مسأله 1401 و 1402 توضیح المسائل ما عمل کند و هر چه توانایی ندارد از او ساقط است.

دفتر حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی (مد ظله العالی):

چنانچه می دانسته اید که روزه ماه رمضان پس از بلوغ بر شما واجب شده است و آغاز بلوغ را هم می دانسته اید کفاره واجب است.

پاسخ حضرت آیت الله مهدی هادوی تهرانی (دامت برکاته) به این شرح است:

بله،کفاره افطار عمدی، شصت روز روزه یا اطعام شصت فقیر برای هر روز است. و البته از این شصت روز روزه، باید سی و یک روز آن پی در پی باشد.

کفارۀ روزه

برای روشن شدن مسئلۀ مقدار کفارۀ کسی که ماه مبارک رمضان روزه نگرفته باشد به نظر مراجع عظام می پردازیم:

مراجع عظام تقلید می فرمایند: كسى كه كفّاره روزه رمضان بر او واجب است، بايد يك بنده آزاد كند[80] يا دو ماه روزه بگيرد (سى و يك روز آن باید پى در پى باشد) يا شصت فقير را سير كند يا به هر كدام يك مُد كه تقريباً ده سير (750 گرم) است طعام يعنى گندم يا جو و مانند اينها بدهد و چنانچه اينها برايش ممكن نباشد هر چند مد كه مى‏تواند به فقرا طعام بدهد و اگر نتواند طعام بدهد بايد استغفار كند، اگر چه مثلاً يك مرتبه بگويد «استغفر اللَّه» و احتياط واجب در فرض اخير آن است كه هر وقت بتواند، كفاره را بدهد. و در طعام نيز احتياط مستحب آن است كه تنها گندم يا آرد گندم يا نان گندم داده شود، هر چند ظاهراً هر طعامى كه بدهد، كافى است.[81]

نتیجه این که مکلف در انتخاب یک نوع از کفاره مخیر هست و معنای تخییر آن است که مکلف در انتخاب هر مورد آزاد است، بنابر این مکلف می تواند هر یک از موارد زیر را که خواست انجام دهد.

الف. دو ماه روزه بگيرد.

ب. شصت فقير را سير كند يا به هر كدام يك مُد كه تقريباً ده سير (750 گرم) است طعام يعنى گندم يا جو و مانند اينها بدهد.

ج. اگر طعام هم نتوانست بدهد، بايد استغفار كند.

البته مستحب است که در صورت امکان ترتیب مراعات شود.[82]

اگر شخصی به واسطه مرضى روزه رمضان را نگيرد و مرض او تا رمضان سال بعد طول بكشد، قضاى روزه‏هايى را كه نگرفته بر او واجب نيست و بايد براى هر روز يك مد كه تقريباً ده سير(750 گرم) است، طعام يعنى گندم يا جو و مانند اينها به فقير بدهد…، اما اگر به واسطه سفر روزه را نگیرد پس باید هر روزی را که نگرفته قضا کند و براى هر روز يك مد كه تقريباً ده سير(750 گرم) است، طعام يعنى گندم يا جو و مانند اينها به فقير بدهد…، ولی اگر عمداً روزه را نگیرد، باید هم قضا کند و هم کفاره بدهد و هم براى هر روز يك مد كه تقريباً ده سير(750 گرم) است طعام يعنى گندم يا جو و مانند اينها به فقير بدهد.[83]

کفارۀ روزه به تومان

کفارۀ روزۀ ماه مبارک رمضان بر اساس موارد با هم مختلف هستند و ما در این جا به تفکیک آن را بیان نموده سپس قیمت معادل آن به تومان را ارائه می نماییم.

أ. اگر اگر مکلّف با چیز حلالی روزه اش را باطل کند، بايد يك بنده آزاد كند يا دو ماه روزه بگيرد، يا شصت فقير را سير كند يا به هر كدام يك مُد كه تقريباً ده سير است طعام؛ يعنى گندم يا جو و مانند اينها بدهد و چنان چه اينها برايش ممكن نباشد هر چند مدّ كه مى‏تواند به فقرا طعام بدهد و اگر نتواند طعام بدهد بايد استغفار كند، اگر چه مثلًا يك مرتبه بگويد «استغفر اللَّه» و احتياط واجب در فرض اخير آن است كه هر وقت بتواند، كفاره را بدهد.[84]

ب. اما اگر با چيز حرامى روزه خود را باطل كند، چه آن چيز اصلًا حرام‏ باشد؛ مثل شراب و زنا، يا به جهتى حرام شده باشد؛ مثل نزديكى كردن با عيال خود در حال حيض، بنابر احتياط، كفارۀ جمع بر او واجب مى‏شود[85]؛ يعنى بايد يك بنده آزاد كند و دو ماه روزه بگيرد[86] و شصت فقير را سير كند، يا به هر كدام آنها يك مد كه تقريباً ده سير است گندم يا جو يا نان و مانند اينها بدهد. و چنان چه هر سه برايش ممكن نباشد، هر كدام آنها كه ممكن است بايد انجام دهد.[87]

ج. امّا کسی که روزۀ قضای ماه مبارک رمضان را در بعد از ظهر باطل کند، کفاره اش این است که ده فقیر را سیر کند و اگر نمی تواند بنابر احتیاط سه روز روزۀ پی در پی بگیرد.[88]

اگر مکلف از میان این کفارات (در فرض اول)، سیر کردن فقیر را انتخاب نماید بابت هر نفر، یک مدّ طعام باید بپردازد، اما پول جزو اقسام کفارات نیست، ولی می تواند پول را به فقیر بدهد تا از جانب او خوراک بخرد بعد خودش به عنوان کفاره نیّت کند، امّا تعیین قیمت خوراک کفاره، بستگی به نوع انتخاب خوراک دارد که گندم باشد یا برنج یا سایر خوراک ها.

با توجه به این که یک مدّ تقریباً معادل سه چهارم کیلو است بنابر این اگر مکلف خواست برنج بدهد پس برای شصت فقیر 45 کیلو باید برنج بپردازد که اگر قیمت برنج مثلاً 2000 تومان باشد مجموعاً 90000 تومان بابت کفارۀ یک روز باید بپردازد، امّا اگر بخواهد گندم بدهد پس برای شصت فقیر باید 45 کیلو گندم بپردازد که اگر قیمت گندم مثلاً 500 تومان باشد مجموعاً 22500 تومان بابت کفارۀ یک روز باید بپردازد.

همین طور هر جنسی را که انتخاب می کند بر اساس همان قیمت محاسبه می نماید.

محاسبه کفاره افطار عمدی، توسط دفتر آیت الله مهدی هادوی تهرانی:

برای اطعام هر فقیر باید یک «مدّ» طعام به او داد. هر مد تقریباً برابر 750 گرم می باشد. پس حداقل مبلغ کفاره برای یک روز روزه معادل می شود با: قیمت طعام × 75/0 ×60

در ایران که اکنون قیمت هر کیلو گرم گندم حداقل 500 تومان است باید این مبلغ را در نظر گرفت. پس کفاره افطار یک ماه رمضان سی روزه برابر است با : 30×500×75/0×60

و در نتیجه کفاره مثلاً 8 سال افطار عمدی برابر است با (تومان) 000/400/5 = 8×30×500×75/0 ×60

روزه های حرام از نگاه شیعه

روزه‏هاى حرام از نگاه شیعه عبارت اند از:

«اول» روزه‏ عيد فطر و عيد قربان

«دوم» روزه‏ ايّام تشريق و آن يازدهم و دوازدهم و سيزدهم ذى الحجه است براى كسى كه در مِنا باشد چه براى اعمال حج چه غير آن بنا بر اقوى.

«سوم» روزه‏ يوم الشك به قصد رمضان و [اما] به نيّت آخر شعبان مانعى ندارد.[89]

«چهارم» روزه‏ وفاء نذر معصيت؛ مثل آن كه نذر كرده باشد كه اگر متمكن شود از فلان حرام يا ترك فلان واجب، روزه بگيرد. يا به قصد شكر براى آن كه فلان معصيت را مرتكب شده روزه بگيرد كه حرام است به خلاف آن كه روزه بگيرد به شكرانه‏ آن كه ممنوع از فلان معصيت شود كه مانعى ندارد.[90]

«پنجم» روزه‏ صمت كه نيّت كند امساك از تكلّم را در تمام روز يا آن كه نيّت كند امساك از مفطرات و امساك از تكلّم را با هم به خلاف آن كه امساك كند از كلام بدون آن كه جزء نيّت نمايد هر چند بنا گذارد بر سكوت در روزه بدون آن كه امساك از آن را در نيّت داخل كند.

«ششم» روزه‏ وصال و آن امساك از مفطرات يك روز و يك شب تا سحر يا امساك دو روز و يك شب متّصل با قصد آن كه امساك شب هم، جزء روزه باشد. بلى، اگر بدون قصد امساك، شب افطار را تأخير بيندازد تا سحر مانعى ندارد هر چند خلاف احتياط است.

«هفتم» روزه‏ غير واجب براى زن اگر مزاحم حق زوج باشد و احوط ترك آن است بدون اذن زوج هر چند مزاحم حق او نباشد، بلكه با نهى او احتياط به ترك، ترك نشود.

«هشتم» روزه‏ غير واجب براى مملوك اگر مزاحم حق مولى باشد و احوط ترك آن است بدون اذن مولى هر چند مزاحم حق او نباشد بلكه با نهى او احتياط ترك نشود.

«نهم» روزه‏ غير واجب براى فرزند در صورتى كه موجب اذيت والدين باشد.

«دهم» روزه‏ مريض و روزه‏ كسى كه مضرّ به او باشد.

«يازدهم» روزه‏ مسافر مگر در صورى كه استثناء شده و گذشت.

«دوازدهم» روزه‏ تمام عمر حتى عيدين بنا بر آن چه در خبر وارد است و الّا محتمل است كه حرمت آن به سبب اشتمال بر روزه‏ عيدين باشد و بنا بر اين گزینۀ مستقلی نیست.

روزه های حرام از نگاه اهل سنت

روزه های حرام از نظر مذاهب فقهی حنفی، شافعی و مالکی، به شرح ذیل است:

الف. روزه های حرام از نظر حنفی عبارت اند از:

1. روزه در روز قربانی: اگر کسی در روز قربانی نذر کند که روزه بگیرد، چنین نذری به خاطر این که روزه در این روز حرام و معصیت بوده، صحیح نیست.[91]
2. روز گرفتن در روز عید فطر، عید اضحی (قربان) و سه روز بعد از عید اضحی مکروه تحریمی است، مگر در حج.[92]
3. روزه در ایام تشریق، (روزه های یازدهم، دوازدهم و سیزدهم ماه ذی حجه) مکروه تحریمی است.[93]

البته حنفی ها در بیشتر موارد تعبیر به “مکروه تحریمی” می نمایند نه تعبیر به حرمت. و مکروه تحریمی به معنای نزدیک به حرام است.[94]

ب. روزه های حرام از نظر شافعی عبارت اند از:

1. اگر از ماه شعبان سی روز هم گذشته باشد، تا رؤیت هلال ماه رمضان نشود، روزه گرفتن حرام است.[95]
2. روزه در روز عید فطر و عید اضحی (عید قربان) و سه روز بعد از عید اضحی هم در حج و هم در غیر حج حرام است.[96]
3. یک یا دو روز قبل از ماه رمضان روزه گرفتن حرام است.[97]
4. روزه گرفتن در نیمه دوم از ماه شعبان اگر به قبل از این نیمه متصل نکند و سببی مثل نذر یا عادت، كه روزه را در پی داشته باشد، نباشد، حرام است.[98]
5. در صورتی که افراد مریض و پیر و مسافر در اثر گرفتن روزه بترسند که به هلاکت نفس یا تلف عضوی از بدن بیفتند، روزه بر آنها حرام است.[99]
6. روزه مستحبی زن بدون اذن شوهر اگر منافات با حقی از حقوق او داشته باشد، به خاطر فرمانبرداری از شوهر، حرام است.[100]

ج. روزه های حرام از نظر مالکی عبارت اند از:

1. اگر از ماه شعبان سی روز هم گذشته باشد، تا رؤیت هلال ماه رمضان نشود، روزه گرفتن حرام است.[101]
2. روزه مستحبی زن بدون اذن شوهر اگر منافات با حقی از حقوق او داشته باشد، به خاطر فرمانبرداری از شوهر، حرام است.[102]
3. روزه در روز عید فطر و عید اضحی حرام است.[103]
4. روزه گرفتن در روزهای یازدهم و دوازدهم از ماه ذی حجه که بعد از عید أضحی ( عید قربان) می باشد، حرام است، مگر در حج تمتع.[104]
5. روزی که شک می شود آیا آن روز از ماه رمضان است یا خیر، (یعنی بعد از ماه شعبان) روزه گرفتن در این روز حرام است.[105]

 

جانشینی روزه های مستحبی از روزه های واجب

در مورد جایگزین شدن روزه های مستحبی از روزه های قضای ماه رمضان، بدیهی است که این روزه هنگامی جایگزین روزه قضای رمضان می شود که نیت شخص روزه دار، نیت قضای رمضان باشد و الاّ اگر روزه مستحبی نیت کند، نه تنها جایگزین قضای رمضان نمی شود، بلکه اساساً تا زمانی که انسان قضای روزه واجب بر ذمه اش باشد، نمی تواند روزه مستحبی بگیرد، بر خلاف نماز که با داشتن نماز قضا، می تواند نماز مستحبی بخواند.[106]

روزه‏هاى مكروه‏

روزه‏هاى مكروه به این شرح اند:

«اول» روزه‏ روز عاشورا. «دوم» روزه‏ روز عرفه براى كسى كه بترسد كه روزه، باعث ضعف او شود از دعايى كه افضل از روزه است و هم چنين مكروه است[107] روزه‏ آن اگر شك در هلال ذى حجه داشته باشد كه مبادا در واقع آن روز عيد قربان باشد. «سوم» روزه‏ ميهمان بدون اذن ميزبان، بلكه با نهى او احوط ترك است بلكه بدون اذن نيز احوط ترك است. «چهارم» روزه‏ فرزند بدون اذن پدر بلكه احوط ترك آن است خصوصاً با نهى او بلكه اگر روزه باعث اذيت پدر باشد حرام است و ظاهر آن است كه روزه‏ پسرِ پسر نيز به حكم روزه‏ پسر است. و بهتر مراعات اذن مادر است و اگر باعث اذيت او باشد حرام است.

استحباب روزه در روز دوشنبه و پنج شنبه

در روایات بسیاری آمده است كه آخرِ روز دوشنبه و پنج شنبه، اعمال انسان بر پیامبر اكرم (ص) و امامان (ع) عرضه می‏گردد؛ لذا مناسب است كه لحظه‏های آخر این دو روز، به حساب رسی كارها سپری گردد و توأم با استغفار باشد. سیره پیامبر (ص) این بود كه روزهای دوشنبه و پنج شنبه روزه می‏گرفت. به آن حضرت گفته شد این كار براى چیست؟ فرمود: زیرا اعمال در روز دوشنبه و پنجشنبه به آسمان بالا مى‏رود و دوست دارم كه عمل من در حالى كه روزه‏دار باشم بالا رود.[108]

[1]. توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج ‏1، ص 880.

[2]. توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج‏1، ص 957، م 1728.

.[3] همان، ص 958، م 1729.

[4]. استفتائات حضرت امام خمینی، ج 1، ص 320، س 52.

[5]. توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج‏1، ص 975، س 769

[6]. توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج ‏1، ص 966، م 1743.

[7]. بقره، 184.

[8]. برگرفته از سؤال 2613 (سایت اسلام کوئست: 2827) نمایه: روزۀ ضرری.

[9]. توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج ‏1، م 1707.

[10]. طبرسى، فضل بن حسن‏، مجمع البيان في تفسير القرآن، ستوده، رضا، ج ‏2، ص 203، چاپ اول، انتشارات فراهانى، تهران، 1360 هـ ش.

[11]. مغنيه، محمد جواد، الفقه على المذاهب الخمسة، ج ‏1، ص 142، چاپ دهم، دار التيار الجديد، دار الجواد، بيروت، لبنان، 1421 هـ ق (مگر در موارد استثناء مثل سفر گناه و شکار).

[12]. (كُتِبَ عَلَيْكُمُ…)، و نيز (أَيَّاماً مَعْدُوداتٍ).

[13] .جزیری، عبد الرحمن، غروی، سید محمد، مازح، یاسر، الفقه على المذاهب الأربعة و مذهب أهل البيت، ج ‏1، ص 745، چاپ اول، دار الثقلين، بیروت، 1419 هـ ق‏؛ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القران، موسوی، محمد باقر، ج ‏2، ص 12، چاپ پنجم، دفتر انتشارات اسلامی، قم، سال 1374 هـ ش،.

[14]. صدوق، عيون أخبار الرضا (ع) غفارى و مستفيد، ج ‏2، باب 35، ص 267، انتشارات جهان، سال 1378 هـ ق.

[15]. رشید رضا، محمد، تفسیر القران الحکیم (تفسیر المنار)، ج 2، ص 150، چاپ دوم، دار المعرفة، بیروت، لبنان؛ رازى، ابوعبدالله فخرالدين محمد بن عمر، مفاتيح الغيب، ج ‏5، ص 243، چاپ سوم، احياء التراث العربى، بيروت، سال 1420 ق؛ سیوطی، جلال الدین، الدر المنثور في تفسير المأثور، ج ‏1، ص 178، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، قم، 1404 هـ ق.

[16]. سيد بن قطب بن ابراهيم شاذلي‏، في ظلال القرآن، ج ‏1، ص 169، چاپ هفدهم، دارالشروق‏، بيروت، قاهره‏، سال 1412 هـ ق‏.

[17] .بقره، 184، چند روز معدودى را (بايد روزه بداريد!) و هر كس از شما بيمار يا مسافر باشد تعدادى از روزهاى ديگر(روزه بدارد) و بر كسانى كه روزه براى آنها طاقت‏فرسا است (همچون بيماران مزمن، و پير مردان و پير زنان،) لازم است كفّاره بدهند: مسكينى را اطعام كنند و كسى كه كارِ خيرى انجام دهد، براى او بهتر است و روزه داشتن براى شما بهتر است اگر بدانيد!.

[18].طنطاوی، سید محمد، التفسير الوسيط للقرآن الكريم، ج ‏1، ص 383 (غیر معلوم)؛ شوکانی، محمد بن علی (شیعه زیدی)، فتح القدیر، ص 28، ناشر دار ابن کثیر و دار الکلم الطیب، دمشق و بیروت، سال 1414.

[19]. سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القران، موسوی، محمد باقر، ج ‏2، ص 13.

[20]. سوره بقره، آیه 184، وَ أَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُون.

[21]. توبه، 41.

[22]. یا” فعلیه عدة من أیام أخر” اگر عدة را به رفع بخوانیم و یا اگر بنابر قرائت دیگر که به نصب است “فلیصم عدة من أیام أخر”، می باشد.

[23]. سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القران، موسوی، محمد باقر، ج ‏2، ص 12.

[24]. صدوق، علل الشرائع، ذهنى تهرانى، ج ‏2، ص 241، چاپ اول، مؤمنين‏، قم، 1380 هـ ش.

[25]. طبرسی، فضل بن حسن، ترجمه مجمع البيان في تفسير القرآن، ج ‏2، ص 203.

[26]. صدوق، من لا يحضره الفقيه، غفارى، ج ‏2، ص 482، ش 1977.

[27]. همان، ج ‏2، ص 485، ش 1981.

[28]. همان، ج ‏2، ص 485، 1982.

[29]. توضیح المسائل مراجع (المحشى للإمام الخميني)، ج 1، ص 716.

[30]. همان، ص 737، س 652؛ اجوبة الاستفتاءات، ص 132، م 652 .

[31]. بر گرفته از سایت معظم له.

[32]. مکارم، استفتاآت جدید، ج 1، س 227؛ ج 2، س 289.

[33]. صانعی، مجمع المسائل، ج 2، س 413 .

[34]. استفتائات جدید، ج 1، ص 98، س 471 .

[35]. استفتائات تلفنی از دفتر معظم له.

[36]. توضيح المسائل، (المحشى للإمام الخميني)، ج‏1، ص 735.

[37]. فاضل، جامع المسائل، ج 1، ص 137.

[38]. به آدرس زیر رجوع کنید: http://www.zahedan-tebyan.ir/main.asp?id=6362

[39]. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج 1، ص 454، ح 1318، انتشارات جامعۀ مدرسین، قم، 1413 هـ ق، “وَ إِنَّمَا وَجَبَ التَّقْصِيرُ فِي ثَمَانِيَةِ فَرَاسِخَ لَا أَقَلَّ مِنْ ذَلِكَ وَ لَا أَكْثَرَ لِأَنَّ ثَمَانِيَةَ فَرَاسِخَ مَسِيرَةُ يَوْمٍ لِلْعَامَّةِ وَ الْقَوَافِل‏”.

[40]. توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج ‏1، ص 952.

[41]. همان، ص 953، (خوئى، تبريزى، سيستانى، زنجانى).

[42]. مجمع الرسائل (المحشى لصاحب الجواهر)، ج ‏1، ص 432.

[43]. توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج ‏1، ص 928، م 1659.

[44]. همان.

[45]. توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج‏1، ص 900، م 1596.

[46]. توضیح المسائل (المحشی للامام الخمینی)، ج1، ص 892، م 1573.

[47]. همان، ص 939، م 1688.

[48]. همان، ص 895، ذیل م 1582؛مکارم، شست و شوى دهان با آب يا داروها اگر چيزى از آن فرو نرود، روزه را باطل نمى‏كند و اگر بدون اراده به حلق برسد، اشكالى ندارد، ولى اگر از اوّل بداند بى‏اختيار به حلق مى‏رسد روزه‏اش باطل است و قضا و كفّاره دارد.

[49]. همان، ص 942، م 1690.

[50] . توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج ‏1، ص 892، م 1576.

[51] . همان، ص 893، سیستانی.

[52]. توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج‏1، ص 933، البته برخی از مراجع، قائل به کفاره جمع نیستند.

[53]. توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج ‏1 ،ص 903.

[54]. توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج ‏1، ص 928، م 1660، كسى كه كفّاره روزه رمضان بر او واجب است، بايد (يك بنده آزاد كند يا) به دستورى كه در مسأله بعد گفته مى‏شود دو ماه روزه بگيرد، يا شصت فقير را سير كند يا به هر كدام يك مُد كه تقريباً ده سير است طعام يعنى گندم يا جو و مانند اينها بدهد و چنانچه اينها برايش ممكن نباشد، هر چند مد كه مى‏تواند به فقرا طعام بدهد و اگر نتواند طعام بدهد بايد استغفار كند، اگر چه مثلًا يك مرتبه بگويد «استغفر اللَّه» و احتياط واجب در فرض اخير آن است كه هر وقت بتواند، كفاره را بدهد.

[55]. برگرفته از سؤال 3032 (سایت اسلام کوئست: 3278)، نمایه: روزۀ فرد سیگاری.

[56]. توضیح المسائل (المحشی للامام الخمینی)، ج 1، ص 211، م 352.

[57]. همان، ص 899، ذیل م 1595.

.[58] توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج ‏1، ص 891 ، م 1572.

[59]. همان، م 1589.

[60] . بهجت، در صورتی که بداند یا اطمینان داشته باشد که به سبب آن کار منی بی اختیار خارج خواهد شد.

[61] . توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج ‏1، ص 897 ، م 1589.

[62]. همان، م 1591.

[63]. توضیح المسائل مراجع، ج 1، ص63، نظر حضرت آیت الله خامنه ای نیز مطابق با همین مطلب است. نک: توضیح المسائل مراجع، ج 1، ص 66، س 93.

[64]. توضیح المسائل مراجع، ج 1، م 346؛ وحید، توضیح المسائل، م 352؛ نوری، توضیح المسائل، م 347؛ خامنه ای، اجوبة الاستفتاءات، س 180؛ نک: نمایه: شرایط جنابت، سؤال 445 (سایت اسلام کوئست: 475)؛ بهجت، توضیح المسائل مراجع، ج 1، م 346؛ مکارم، تعلیقات علی العروة، غسل الجنابة، آیات عظام بهجت و مکارم: تنها دو نشانه برای منی کافی می دانند: 1. همراه با شهوت باشد. 2. با جستن بیرون آید. اگر هیچ یک از دو نشانه یا یکی از آن دو را نداشت، حکم به منی نمی شود؛ مگر آن که از راه دیگری یقین کند که منی است.

[65]. برگرفته از سؤال 1412 (سایت اسلام کوئست: 1449)، نمایه: نشانه های منی و جنابت.

[66]. توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج ‏1، ص 908، م 1619، ” اگر جنب عمداً تا اذان صبح غسل نكند، يا اگر وظيفه او تيمم است عمداً تيمم ننمايد، روزه‏اش باطل است؛ اجوبة الاستفتااءت، ج 1، ص 133.

[67]. همان، ص 909، م 1620؛ خوئى، تبريزى «اگر در روزه غير ماه رمضان و قضاى آن از روزه‏هاى واجبى كه مثل روزه ماه رمضان وقت آن معيّن است جنب عمداً تا اذان صبح غسل نكند أظهر اين است كه روزه‏اش صحيح است».

[68]. همان، ص 915، م 1632؛ فاضل «گرچه احتياط مستحب آن است كه فوراً غسل كند»؛ مكارم «هر گاه روزه دار در روز محتلم شود بهتر است فوراً غسل كند اما اگر نكند براى روزه‏اش اشكالى ندارد».

[69]. همان، م 1633؛ مكارم « روزه‏اش صحيح است، خواه بداند پيش از اذان محتلم شده يا بعد از آن، و يا شك داشته باشد».

[70]. توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج ‏2، ص 485، م 2433.

[71]. آيت‏الله خامنه‏اى، اجوبة الاستفتاءات، س 1203؛ آيت‏الله صافى، جامع‏ الاحكام، ج 2، س 1329؛ آيت‏الله نورى، استفتاءات، ج 2، س 554؛ آيت‏الله سيستانى Sistani.org)، فيلم، (س 3 دفتر آيت‏الله وحيد، آيت‏الله بهجت، امام، آيت‏الله فاضل، آيت‏الله مكارم. آيت‏الله تبريزى، صراط النجاة، ج 5، س 1129 و ج 1، س 894 و 895؛ توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج‏2، ص 974، س1200.

[72] . همان، ج‏1، ص 799-897.

[73]. «استمناء» یعنی این که انسان با خودش کاری کند که از او منی بیرون بیاید و این کار از نظر اسلام حرام است و عامل این کار مرتکب گناه شده است؛ استمناء دارای انواعی است،مثل بازی کردن با دست، گوش کردن به سخن و صدای زن و (یا مرد) نامحرم، رد و بدل کردن حرف های عاشقانه، در خیال آوردن و فکر کردن به مسائل شهوت انگیز نگاه کردن به عکس یا فیلم یا مناظر شهوت آلود و… . اگر کسی با اختیار یکی از این اعمال را به قصد خروج منی انجام دهد و منجر به خروج منی از انسان بشود استمناء و حرام است؛ صاحب جواهر الکلام (ره)، مجمع الرسائل محشی (همراه حاشیه)، ج 1، ص 447، م 1411؛ مناسک محشی، شیخ مرتضی انصاری(ره)، ص34؛ مناسک محشی، امام خمینی(ره)، ص 163، ص 334، اقتباس از سؤال 468 (سایت اسلام کوئست: 507) (حکم استمناء و انواع آن)؛ و سؤال 1544 (سایت اسلام کوئست: 1575).

[74]. همان

[75]. توضیح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج1، ص 949، م 1710.

[76]. پاسخ دفتر مراجع به استفتاء مؤسسه رواق حکمت.

[77]. آيت‏الله سيستانى، منهاج الصالحين، ج 1، بعد از م 1004 آيت‏الله فاضل، جامع‏المسائل، ج 1، س 558 دفتر آيت‏الله صافى و آيت‏الله وحيد.

[78]. همان.

[79]. برای آگاهی از نحوه جنابت زنان به نمایه: جنابت زنان، سایت اسلام کوئست،سؤال 1885 مراجعه فرمائید.

[80]. الآن بنده ای پیدا نمی شود تا آن را آزاد کرد پس این مساله موضوعا منتفی است.

[81] . توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج‏1، ص 931، م 1660و1661.

[82] .الامام الخمیني، تحرير الوسيلة، ج‏1، ص 289.

[83]. اقتباس از پاسخ 9150 (سایت اسلام کوئست: 9132).

[84]. همان، ص 928، م 1660.

[85]. آیت الله خامنه ای این احتیاط را استحبابی می داند، أجوبة الاستفتاءات في الصوم، ص 43.

[86]. مسأله 1661: كسى كه مى‏خواهد دو ماه كفاره روزه رمضان را بگيرد، بايد سى و يك روز آن را پى در پى بگيرد و اگر بقيۀ آن پى در پى نباشد اشكال ندارد.

[87]. توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج ‏1، ص 930 و 931، م 1665.

[88]. وسيلة النجاة (مع حواشي الإمام)، ص 587.

[89]. الغاية القصوى في ترجمة العروة الوثقى، ج‏2، ص 184؛ مجمع الرسائل (المحشى لصاحب الجواهر)، ج‏1، ص 468؛ ترجمه و شرح تبصرة المتعلمين في أحكام الدين، ج‏1، ص 139

[90]. الغاية القصوى في ترجمة العروة الوثقى، ج‏2، ص 185

[91]. الزيلعي الحنفي، فخر الدين، عثمان بن علي بن محجن البارعي، تبیین الحقائق و حاشیة الشلبی، کتاب الصوم، در بخش « فَصْلٌ نَذَرَ صَوْمَ يَوْمِ النَّحْرِ».

[92]. الجزيري، عبد الرحمن- الغروي، السيد محمد- ياسر مازح‏، الفقه علی المذاهب الاربعة و مذهب اهل البیت، ج 1، ص 720، چاپ اول، دار الثقلين‏، 1419ق؛ مغنية، محمد جواد، الفقه علی المذاهب الخمسة، ج 1، ص 160، چاپ دهم، دار التيار الجديد- دار الجواد، بیروت، لبنان، ، 1421ق.

[93]. الفقه علی المذاهب الخمسة، ج1، ص 161.

[94]. همان، ص 160.

[95]. العثيمين، محمد بن صالح بن محمد، مجموع فتاوى و رسائل فضيلة الشيخ محمد بن صالح العثيمين، کتاب الصیام، « صیام التطوع »، مسائل من کتاب الفروع، المسألة الاولی، القول الخامس.

[96]. الفقه علی المذاهب الاربعة و مذهب اهل البیت، ج1، ص 720؛ الفقه علی المذاهب الخمسة، ج1، ص 160.

[97]. الفقه علی المذاهب الاربعة و مذهب اهل البیت، ج1، ص 726.

[98] . همان.

[99]. همان، ص 727.

[100]. همان، ص 720-721 و ص 727؛ الفقه علی المذاهب الخمسة، ج1، ص 161.

[101]. مجموع فتاوى و رسائل الشيخ محمد بن صالح العثيمين، کتاب الصیام، «صیام التطوع»، مسائل من کتاب الفروع، المسألة الاولی، القول الخامس.

[102]. الفقه علی المذاهب الاربعة و مذهب اهل البیت، ج1، ص 720-721 و ص 727؛ الفقه علی المذاهب الخمسة، ج1، ص 161.

[103]. همان ص 720؛ همان، ص 160.

[104]. همان، ص 160- 161.

[105]. الفقه علی المذاهب الاربعة و مذهب اهل البیت، ج1، ص 720.

[106]. اجوبة الاستفتاءات فی الصوم، ص21.

[107] . الغاية القصوى في ترجمة العروة الوثقى، ج‏2، ص 184؛ ترجمه و شرح تبصرة المتعلمين في أحكام الدين، ج‏1، ص 138.

[108]. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 5، ص 329؛ سید ابن طاوس، محاسبة النفس، ص 19و 20، (ترجمه فارسی، ص 59- 60)، انتشارات مرتضوی.