معاد

مفهوم شناسی معاد

برای معاد تعریف های گوناگونی شده است که در این جا چند مورد از آن را بیان می کنیم:

1. رجوع و بازگشت به موطن اصلى[1]

2. مرگ بعد از زندگى و زندگى بعد از مرگ[2]

3. ايجاد عالم ديگرى همانند دنيا و اجتماع انسان ها از اولين تا آخرين[3]

4. بازگشت نفس به سوى مبدأ[4]

5. انتقال روح از عالم شهادت به عالم غيب[5]

6. جمع نفوس جزئى به سوى نفس كلى[6]

يكى از نتايج حاصل از موارد فوق، اين است كه شرط اساسى در مسئلۀ معاد، انتقال به عالم ديگر است؛ لذا مباحث پيرامون مرگ، بقاى نفس، جاودانگى و… خارج از بحث يا به تعبيرى از مباحث مقدماتى است.

مراد از معاد این است که انسان ها بعد از مرگ، در جهان دیگری زنده و محشور شده و برای دیدن نتیجۀ اعمال دنیوی خود به محکمۀ عدل الاهی برای محاسبۀ اعمال فرا خوانده می شوند.

اعتقاد به معاد و قیامت، بعد از اعتقاد به توحید، مهم ترین مسئلۀ دینی و اسلامی است. پیامبران آمده اند برای این که مردم را به دو حقیقت یکی به خدا و مبدأ و دیگری به قیامت و معاد آشنا و معتقد کنند.

اهمیت و ضرورت معاد

یکی از مسائل مهم که از دیر باز مورد توجه ادیان و متکلمان و فلاسفه قرار گرفته، مسئلۀ معاد و زندگی بعد از مرگ است. پیروان ادیان همگی معتقد به زندگی بعد از مرگ بوده و آن را یکی از اساسی ترین مسائل مذهبی به حساب می آورند. معاد در اسلام به معنای بر انگیخته شدن انسان بعد از مرگ است که انسان مجدداً زنده شده و در حیاتی جدید به حساب اعمال وی رسیدگی خواهد شد و در نهایت نیکوکاران در بهشت به نعمت های اخروی نائل شده و بدکاران در جهنم به کیفر اعمال زشت خود خواهند رسید. این عقیده به طور کلی و صرف نظر از جزئیات آن مورد اتفاق همۀ متکلمان و فلاسفۀ الاهی بوده و هر مسلمانی طبق قرآن نسبت به آن اعتقاد دارد.

معاد امری ضروری و حقیقتی لازم و غیر منفک از خلقت است؛ چرا که حرکت در عالم هستی، همچنین حرکت ارادی انسان در مسیر تکاملی اش نمی تواند بدون غایت باشد، لذا زندگی موقت انسان باید هدفی در مسیر کمال داشته باشد، نه این که به یک باره متوقف شده و به پوچی و نابودی منجر شود. همین مطلب را در مورد کل آفرینش نیز می توان بیان کرد و از این لحاظ، تنها انسان نیست که رستاخیز دارد، بلکه این امر شامل مجموع جهان هستی است؛ همچنان که قرآن کریم می فرماید: «و ما خلقنا السماءَ و الارضَ و ما بَینَهما باطلاً ذلک ظنُّ الذینَ کفروا فَویلٌ للذینَ کفروا مِن النّار»؛[7] ما آسمان و زمین و آن چه را که در میان آنها قرار دارد، بیهوده (بی آن که هدفی باشد) نیافریدیم. چنین اندیشه ای مربوط به کسانی است که کفر ورزیده اند. پس وای بر گروه کافران از آتش.

همچنین یکی از مهم ترین دلایل برای ضرورت معاد اقتضای عدل الاهی است؛ چرا که اگر بعد از مرگ، روز حساب و پاداش و کیفری در کار نباشد، لازمه اش مساوات بین مطیع و عاصی خواهد بود و ساحت الاهی از آن پیراسته است و عدل الاهی ایجاب می کند که نیکوکاران به پاداش اخروی و بدکاران به سرانجام بدی های خود برسند.

لازم به ذکر است که علاوه بر این موارد، یکی از موضوعات مهمّی که ارتباط تنگاتنگی با مسئله معاد دارد، اثبات روح برای انسان و همچنین اثبات حیات برزخی می باشد؛ چرا که لازمه وجود روح مجرد برای انسان این است که بعد از مرگ حرکت او متوقف نشده و در نظامی اخروی به حیاتی متناسب با اعمال گذشته خود ادامه دهد.

 

امكان و وقوع معاد

از آن جا كه انسان موجودى مركب از جسم و نفس است، چگونگى بازگشت او به عالمى ديگر، از دو جنبۀ جسمانى و نفسانى مورد بحث قرار مى‏گيرد. به طور كلى هر بحثى پيرامون معاد به دو بخش اصلى قابل تقسيم است: تحقق و ضرورت معاد، و چگونگى وقوع آن به صورت جسمانى (جسمانی نفسانی) يا نفسانى.

فلاسفه، معمولاً يا توجه چندانى به بخش اوّل نداشته و يا به نحوۀ وقوع معاد، به ويژه از بعد جسمانى اهميت بيشترى داده اند، هر چند قايل به هر دو نحوه بوده باشند؛ چرا كه معاد جسمانى بحث انگيزتر بوده است.

تا وقتى امكان يك چيز ثابت نشود، بحث از آن بى فايده است كه اثبات آن، يا از وجود مماثل ثابت مى شود يا چيزى كه پيدايش آن نياز به نيروى بيشترى داشته باشد. ايجاد عالم ديگر، يا نظير اين عالم است، يا آسان تر از آن. وجود فعلى دنيا حاكى از امكان دنيا و در نتيجه، امكان مماثل آن؛ يعنى آخرت است.[8] آن گاه مى توان به بحث در وقوع عالم آخرت و معاد پرداخت.

به گفتۀ ملاصدرا (ره)، بسيارى از حكما و مشايخ عرفا و علماى اماميّه و گروهى از متكلمان به هر دو معاد جسمانى و روحانى معتقدند، مبنى بر اين كه نفس مجرد به سوى بدن باز مى گردد.[9] خود ايشان نيز مذهب خود را “بازگشت بدن به عينه و به همراه نفس” معرفى و آن را مطابق عقل و شرع مى داند كه مخالفت با آن را كفر و انكار نصوص قرآنى اعلام مى نمايد.[10]

مُعاد در معاد، بدن انسان مشخصى است كه وفات نموده، با اجزاى بدن خودش، كه اگر كسى او را ببيند مى گويد فلانى است كه در دنيا بود.[11]

بنابر مبانى ملاصدرا انسان در عين وحدت، داراى سه عالم حسى و خيال و عقل است. ابتدا مادى و دنيايى است، با حركت خود، انسان نفسانى و برزخى و با ادامۀ آن، وجود عقلى و اخروى مى شود. هر سه بدن، مراتب يك بدن هستند كه شدت و ضعف دارند؛ مثل تغييرات عوارض مادى از كودكى تا پيرى. چون تشخص دهندۀ بدن نفس است و نفس، واحد است. به اين ترتيب، بدن اخروى هر شخصى، همان بدن دنيوى به تكامل رسيدۀ او است.[12]

اما به نظر متكلمان، بازگشت جسم با جمع اجزاى مادى و پراكندۀ هر بدن صورت مى گيرد.[13] اين اجزا به خاطر برخوردارى از نفسى خاص ويژگی هاى خاص دارند. لذا هر بدنى از اجزاى خودش بازسازى مى شود كه آنها را خدا مى شناسد. بعد از اين مرحله، بدن به روح مى پيوندد و همان انسان دنيايى ايجاد مى شود.[14]

با وجود بررسی هاى انجام شده در آثار ابن سينا، مطلبى در اثبات عقلى معاد به دست نيامد، هرچند كه ايشان تنها راه اثبات را طريق شرعى و تصديق خبر نبوت مى داند و نيازى هم به اثبات عقلى معاد نمى بيند. البته در ساير زمينه هاى مربوط به عالم آخرت اظهار نظر نموده است. در مورد نظر متكلمان و عرفا نيز به نقل قول مختصرى از آنان اكتفا گرديد.

ابن سينا با وجود اعتقاد به معاد روحانى و جسمانى، خود را از استدلال عقلى بر معاد جسمانى عاجز دانسته، عقيدۀ خود را از شرع مى گيرد و معاد روحانى را قابل اثبات با برهان معرفى مى كند.[15]

شيخ اشراق به حشر جسمانى، به معناى برانگيخته شدن بدن مادى همراه نفس را قبول ندارد، بلكه به بدن برزخى قايل است[16] و اين كه نفس به خاطر عشق به مبدأ خود و با رهايى از پراكندگى‏ها به عالم نور باز مى گردد.[17]

 

دلیل عقلی و برهان بر امکان اثبات معاد

نخست به برخى از دلايل عقلى که برگفته از مفاهیم آیات قرآن است،بر امکان اثبات معاد اشاره می کنیم:

“خدا حق است و كار باطل نمى كند. جهان بى هدف، باطل است. پس عالم متحرك هدفى دارد تا در آن جا آرام گيرد و آن عالم قيامت است.خداى حكيم كارى بر خلاف حكمت و عدل نمى كند و چون دنيا شايستگى ايفاى حق مؤمن از مفسد را ندارد، بايد روزى باشد كه همه به جزاى اعمال خود برسند.لازمۀ رحمت خدا اين است كه بشر را به كمال برساند. بايد قيامتى باشد تا بشر فراوردۀ كار خود را بيابد و به كمال برسد”.[18]

“خدايى كه بار اوّل انسان و مادۀ انسان را خلق كرد، قادر است تا انسان اوّل را دوباره بيافريند. وقتى بذر در زمين قرار مى گيرد و آب و خاك آن را احاطه مى كند، از نظر عقل بايد بپوسد، اما بر عكس به دو بخش تقسيم مى شود: از بالاى آن جوانه مى زند و از پايين آن ريشه در زمين نفوذ مى كند. اين نشان دهندۀ قدرت و حكمت فراگير خداست كه بر معاد نيز توانايى دارد”.[19]

براهین عقلی در اثبات معاد

از ادلۀ عقلی اثبات قیامت، می توان برهان حکمت و برهان عدالت را نام برد. البته این دو برهان متوقف بر پذیرش اصل توحید بوده و مادامی که مسئلۀ توحید اثبات نشود، مسئله قیامت قابل اثبات نخواهد بود.

1. برهان حکمت: این برهان به دو صورت تقریر شده است. خلاصه تقریر اول این برهان این است که آفرینش الاهی بی هدف نبوده، بلکه عشق به خیر و کمال که عین ذات الاهی است هدف خلقت بوده، از این رو خدای متعال جهان را به گونه ای آفرید که بیشترین خیر و کمال ممکن بر آن مترتّب شود و مخلوقات به غایت و کمال لایق خود برسند. و از آن جایی که انسان دارای روح جاودان بوده و می تواند واجد کمالات ابدی و جاودانی شود، کمالاتی که از نظر مرتبه و ارزش وجودی، با کمالات مادی قابل مقایسه نیست، اگر حیات انسان منحصر به همین حیات دنیوی باشد با حکمت الاهی سازگار نخواهد بود؛ چرا که مقتضای حکمت الاهی این است که تمام موجودات به کمالات ذاتی خود برسند و اگر حیات دیگری به نام قیامت در کار نباشد لازمه اش این است که مانعی برای رسیدن شیء به کمالات ذاتی ایجاد شود که این بر خلاف حکمت الاهی است.^[20]

خلاصه تقریر دوم این برهان نیز چنین است: “یکی از غرایز اصیل انسان، حبّ به بقا و جاودانگی است که دست آفرینش الاهی در فطرت او به ودیعت نهاده و حکم نیروی محرّکی را دارد که او را به سوی ابدیّت، سوق می دهد و همواره بر شتاب حرکتش می افزاید، اکنون اگر فرض شود که سرنوشت چنین متحرکی این است که در اوج شتاب حرکت، به صخره ای برخورد کند و متلاشی شود، آیا ایجاد آن نیروی محرک با چنین عنایت و سرنوشتی متناسب خواهد بود؟ قطعاً چنین نیست. پس وجود چنین میل فطری، هنگامی با حکمت الاهی سازگار است که زندگی دیگری جز این زندگی محکوم به فنا و مرگ دنیوی در انتظار او باشد.^[21]

2. برهان عدالت: محتوای این برهان این است که: انسان موجودی صاحب اختیار است و همۀ انسان ها در این جهان در انتخاب و انجام کارهای خوب و بد آزادند و در این میان کسانی یافت می شوند که تمام عمر خود را صرف عبادت خدا و خدمت به بندگان او می کنند و در مقابل، تبه کارانی دیده می شوند که برای رسیدن به هوس های خودشان بدترین ستم ها را در حق خود و دیگران انجام داده و زشت ترین گناهان را مرتکب می شوند و اساساً هدف از آفرینش انسان و مجهز ساختن او به گرایش های متضاد و نیروی اراده و انتخاب و به انواع شناخت های عقلی و نقلی و فراهم کردن زمینه برای رفتارهای گوناگون و قراردادن وی بر سر دو راهی های حقیقت و باطل و خیر و شر در این جهان این است که در معرض آزمایش های فراوان قرار گرفته و مسیر تکامل خود را با اراده و اختیار برگزیند تا به نتایج اعمال اختیاری و پاداش و کیفر آنها برسد. اما می بینیم که در این جهان، نیکو کاران و تبهکاران به پاداش و کیفری که متناسب اعمالشان باشد نمی رسند و چه بسا تبه کارانی که از نعمت های بیشتری برخوردار بوده و هستند و اساساً زندگی دنیا ظرفیت پاداش و کیفر بسیاری از کارها را ندارد. آیا در این جهان می توان جنایت کاری را که هزاران انسان بی گناه را به قتل رسانیده جز یک بار قصاص کرد و قطعاً سایر جنایاتش بی کیفر می ماند. در صورتی که مقتضای عدل الاهی این است که هر کس کوچک ترین کار خوب یا بدی انجام دهد به نتیجۀ آن برسد، پس باید جهان دیگری باشد و هر فردی به آنچه از پاداش و کیفر و ظهور نتایج اعمال استحقاق دارد برسد تا عدالت الاهی تحقق عینی یابد.[22]

 

ادله اثبات معاد در قرآن

بیش از یک سوم آیات قران، با معاد و زندگی ابدی انسان ارتباط داشته و در مورد ابعاد مختلف قیامت؛ مثل لزوم ایمان به آخرت، پیامدهای انکار مسئلۀ قیامت، نعمت های ابدی، عذاب های جاودانی، رابطۀ بین اعمال نیک و بد با نتایج اخروی آنها بحث کرده و نیز با شیوه های گوناگونی امکان و ضرورت رستاخیز مورد تأکید و تبیین قرار گرفته و به شبهات منکران پاسخ داده شده، چنان که منشأ تبه کاری ها و کج روی ها فراموش کردن یا انکار قیامت و روز رستاخیز، معرفی شده است.[23]

آیات قران کریم، پیرامون اثبات معاد و احتجاج با منکران را می توان به چند دسته تقسیم کرد:

دسته اول: آیاتی است که بر این نکته تأکید می کند که برهانی بر نفی معاد وجود ندارد. این آیات به منزله خلع سلاح منکران است؛ مثل این آیه شریفه: “و کافران گفتند جز این زندگانی دنیوی حیات دیگری نداریم که می میریم و زندگی می کنیم و جز روزگار چیزی ما را نابود نمی کند، در صورتی که به این مطلب، علمی ندارند و تنها گمان می برند.[24]

دسته دوم: آیاتی که به پدیده های مشابه معاد اشاره می کند؛ مانند:

الف) آیاتی که به رویش گیاهان اشاره دارد. قرآن می فرماید: “پس به آثار رحمت الاهی بنگر که چگونه زمین را بعد از مرگش زنده می کند تحقیقاً همان زنده کننده زمین، زنده کننده مردگان هم بوده و او بر هر چیزی توانا است”.[25]

ب) آیاتی که به خواب اصحاب کهف اشاره داشته و بعد از ذکر داستان شگفت انگیز اصحاب کهف می فرماید: بدین سان مردم را بر اصحاب کهف آگاه ساختیم تا بدانند که وعده خدا راست است و قیامت خواهد آمد و جای شکّی در آن نیست.[26]

ج) زنده شدن حیوانات: در قرآن کریم به زنده شدن غیر عادی چند حیوان اشاره شده است که از جمله آنها زنده شدن چهار مرغ به دست حضرت ابراهیم[27] و زنده شدن مرکب سواری حضرت عزیر (ارمیای) پیامبر (ص) است و هنگامی که زنده شدن حیوان ممکن باشد زنده شدن انسان هم ناممکن نخواهد بود.

د) زنده شدن بعضی از انسان ها در همین جهان؛ مثل: زنده شدن یک نفر از بنی اسرائیل که در زمان حضرت موسی (ع) به قتل رسیده بود، به وسیله زدن پاره ای از پیکر گاو ذبح شده ای به او (داستان آن در سوره بقره ذکر شده است).[28]

هـ) آیاتی که اشاره به برهان عقلی بر ضرورت معاد دارد؛ مثل آیاتی که بر برهان عدالت[29] و حکمت برای اثبات معاد دلالت دارند.[30]

و) آیاتی که آفرینش نخستین جهان را دلیلی بر اثبات قیامت قرار می دهد. قرآن می فرماید: خداوندی که آفرینش را ایجاد نمود سپس آنها را بر می گرداند و باز گرداندن برای خدا آسان است.[31]

یک نفر عرب بیابانی قطعه استخوان پوسیده ای را از انسانی پیدا کرده با عجله به شهر آمده و سراغ پیغمبر اکرم (ع) آمد و فریاد زد چه کسی این استخوان های پوسیده را زنده می کند، آیه نازل شد ای پیامبر بگو زنده می کند آنها را همان خدائی که اول بار آفرید و او بر هر خلقی دانا است.[32]

 

معاد در روایات

روایات اهل بیت در مورد قیامت به مسائل و جهات متعددی توجه دارند که همگی آنها حکایت از انکار ناپذیری معاد و قیامت دارد. بعضی از موارد بیان شده در روایات عبارت اند از:

1. درخواست ایمن بودن در قیامت: امام علی (ع) می فرمایند: خدایا از تو امان می طلبم در آن روزی که نه مال و ثروت به کار آید و نه فرزندان، مگر کسی که با دلی پاک به سوی خدا بیاید.[33] که ابزار ایمن بودن در قیامت را برخورداری از دل پاک می داند.

2. بیان موجبات سرور و خوشحالی در قیامت: امام رضا (ع) یکی از موجبات سرور در قیامت را چنین بیان می کنند: کسی که عاشورا، روز مصیبت و اندوه و گریه اش باشد خداوند روز قیامت را روز شادی و سرورش می گرداند.[34] در روایت دیگری پیامبر (ص) می فرماید: هر کس کودک خردسالی از نسل خود را راضی کند تا خشنود شود خداوند در روز قیامت در پی خشنودی او باشد تا آن گاه که خشنود شود.[35]

3. بیان وسیله رفع اندوه در قیامت: امام رضا (ع) می فرماید: هر کس اندوه مؤمنی را بزداید خداوند در روز قیامت غم از دلش می زداید.[36]

4. بیان چشم های گریان در قیامت: پیامبر (ص) در روایتی به فاطمه زهرا (س) می فرماید: ای فاطمه، همه چشم ها در روز قیامت گریان است جز چشمی که بر مصیبت های حسین (ع) بگرید.[37]

5. بیان این که مرگ برای مؤمن موجب رسیدن به نعیم ابدی است: امام حسین (ع) در روز عاشورا خطاب به اصحاب باوفایش می فرماید: ای فرزندان کرامت و آقایی، اندکی صبر پیشه کنید که مرگ جز پلی نیست که از آن عبور داده می شوید و از زندگی نکبت بار و سخت این جهان و این شرایط، به سوی بهشت و نعمت های دائمی آن رهسپار می گردید.[38]

6. امام حسن مجتبی (ع) می فرماید: مرگ بزرگ ترین شادی و خوشنودی است که بر مؤمن وارد می شود هنگامی که از این خانه و زندگی سخت و مشکل به سوی یک زندگی پر نعمت ابدی پرواز می کند.[39] و … .

اینها بخشی از روایاتی است که اصل قیامت را اثبات و بسیاری از ویژگی های آن را بیان فرموده است. بر این اساس با این ادله محکم هیچ گونه شک و تردیدی در امکان و وقوع معاد باقی نمی ماند.

 

قرآن و معاد جسمانی

آیات قرآن به روشنی گواهی می دهد که معاد انسان ها در رستاخیز تنها روحانی نبوده، بلکه این بازگشت روحانی و جسمانی است، همچنین جسمی که روح به آن تعلق خواهد گرفت همان جسم عنصری دنیوی است. آیات فراوانی بر این مطلب دلالت دارد که در این جا به جهت اختصار تنها به نقل چند نمونه اکتفا می کنیم:

1. برخی از آیات در پاسخ کسانی است که زنده شدن استخوان ها را محال می پنداشتند:

الف. “قُلْ يُحْييهَا الَّذي أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ هُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَليم”‏؛[40] بگو استخوان ها را آن کس که آنها را بار نخست آفرید زنده می کند.

ب. “أَ يَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظامَهُ * بَلى‏ قادِرينَ عَلى‏ أَنْ نُسَوِّيَ بَنانَه‏”؛[41] آيا انسان مى پندارد كه هرگز استخوان هاى او را جمع نخواهيم كرد؟ آرى قادريم كه (حتّى خطوط سر) انگشتان او را موزون و مرتّب كنيم!

2. تعدادی از آیات گواهی می دهند که انسان روز قیامت از قبر برخاسته و پای محاسبه می آید، آن جا که می فرماید:

الف. “أَفَلا يَعْلَمُ إِذا بُعْثِرَ ما فِي الْقُبُور”؛[42] آيا نمى داند در آن روز كه تمام كسانى كه در قبرها هستند برانگيخته مى شوند.

ب. “وَ نُفِخَ فِي الصُّورِ فَإِذا هُمْ مِنَ الْأَجْداثِ إِلى‏ رَبِّهِمْ يَنْسِلُون‏”؛[43] … (بار ديگر) در «صور» دميده مى شود، ناگهان آنها از قبرها، شتابان به سوى (دادگاه) پروردگارشان مى روند.

3. گاه قرآن امکان معاد جسمانی را از طریق وقوع آن در دنیا روشن می کند؛

الف. “أَوْ كَالَّذي مَرَّ عَلى‏ قَرْيَةٍ وَ هِيَ خاوِيَةٌ عَلى‏ عُرُوشِها قالَ أَنَّى يُحْيي‏ هذِهِ اللَّهُ بَعْدَ مَوْتِها فَأَماتَهُ اللَّهُ مِائَةَ عامٍ ثُمَّ بَعَثَهُ قالَ كَمْ لَبِثْتَ قالَ لَبِثْتُ يَوْماً أَوْ بَعْضَ يَوْمٍ قالَ بَلْ لَبِثْتَ مِائَةَ عامٍ فَانْظُرْ إِلى‏ طَعامِكَ وَ شَرابِكَ لَمْ يَتَسَنَّهْ وَ انْظُرْ إِلى‏ حِمارِكَ وَ لِنَجْعَلَكَ آيَةً لِلنَّاسِ وَ انْظُرْ إِلَى الْعِظامِ كَيْفَ نُنْشِزُها ثُمَّ نَكْسُوها لَحْماً فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُ قالَ أَعْلَمُ أَنَّ اللَّهَ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ قَدير”[44]؛ يا [احوال‏] مانند آن كس [عزير] كه بر شهرى گذر كرد كه سقف ها و ديوارهايش فرو ريخته بود، [با خود] گفت: «خداوند چگونه [مردم‏] اين [قريه‏] را بعد از مرگشان زنده مى كند؟» آن گاه خداوند او را صد سال ميراند سپس او را برانگيخت. [آن ملك‏] گفت: «چقدر درنگ كرده اى؟» گفت: «يك روز يا بخشى از روز را درنگ كرده ام.» گفت: «بلكه صد سال درنگ كرده اى، به خوردنى و نوشيدنى خود بنگر كه تغيير نكرده است و به دراز گوش خود بنگر [كه استخوان هايش متلاشى شده است!] و ما تو را نشانه [عبرتى‏] براى مردم قرار مى دهيم و به استخوان ها بنگر كه چگونه آن ها را پيوند مى دهيم، سپس بر آن ها گوشت مى پوشانيم.» پس آن‏گاه كه [قدرت الاهى‏] براى او آشكار شد، گفت: «مى دانم كه خداوند بر هر چيزى توانا است».

ب. “وَ إِذْ قالَ إِبْراهيمُ رَبِّ أَرِني‏ كَيْفَ تُحْيِ الْمَوْتى‏ قالَ أَ وَ لَمْ تُؤْمِنْ قالَ بَلى‏ وَ لكِنْ لِيَطْمَئِنَّ قَلْبي‏ قالَ فَخُذْ أَرْبَعَةً مِنَ الطَّيْرِ فَصُرْهُنَّ إِلَيْكَ ثُمَّ اجْعَلْ عَلى‏ كُلِّ جَبَلٍ مِنْهُنَّ جُزْءاً ثُمَّ ادْعُهُنَّ يَأْتينَكَ سَعْياً وَ اعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ عَزيزٌ حَكيم‏”؛[45] [و ياد آريد] زمانى را كه ابراهيم گفت: «اى پروردگار من، به من نشان بده كه چگونه مردگان را زنده مى كنى؟» خداوند فرمود: «مگر ايمان نياورده اى؟» ابراهيم گفت: «چرا، ولى براى اين كه دلم آرامش يابد». خداوند فرمود: «پس چهار پرنده بگير و آنها را نزد خود پاره پاره كن، سپس بر هر كوهى پاره اى از آنها را بگذار، آن گاه آنها را [به سوى خود] بخوان، شتابان به سوى تو مى آيند و بدان كه خداوند تواناى حكيم است».

از این که قرآن کریم گاهی از طریق ارجاع به زندگی نخست و گاهی با ارائه نمونه هایی از احیای مردگان؛ مانند داستان عزیر یا داستان اصحاب کهف و… سخن به میان می آورد، می توان نتیجه گرفت که حیات مجدد انسان با همین بدن مادی همراه خواهد بود.

4. نعمت های فراوانی که مژدۀ استفاده از آنها در بهشت به افراد نیکوکار داده شده؛ نظیر استفاده از میوه های رنگارنگ[46] و گوشت پرندگان،[47] ازدواج با حور العین[48] و …، از مواردی هستند که تصور آنها بدون جسمانی بودن معاد، دشوار به نظر می رسد.

برای آگاهی بیشتر در این زمینه می توانید از پاسخ 125 (سایت اسلام کوئست: 2404) استفاده نمایید.

 

معاد روحانی و جسمانی نزد متکلمان شیعه

آنچه مسلم و قطعی است، این است که معاد و رستاخیز مانند خداشناسی از عقاید همگانی پیروان ادیان و مذاهب به شمار می رود؛ لذا افرادی که به مبدأ حکیمی معتقدند – گرچه از مذهب خاصی پیروی نکنند– به وسیلۀ وجدان باطنی و شعور درونی خود بدین باور عمومی (رستاخیز) اعتراف دارند، ولی در چگونگی آن اختلاف دارند. آیا معاد جسمانی است یا روحانی، در صورت جسمانی بودن آیا بدن اخروی عین همان بدن طبیعی است که انسان در این جهان با آن زندگی می کرد، یا بدن لطیف تر، که از آن به بدن مثالی و یا برزخی یاد می کنند.

بسیاری از حکما، عرفا و دانشمندان علم کلام و عالمان شیعی؛ نظیر شیخ مفید، شیخ طوسی، خواجه نصیر و … به هر دو معتقدند و می گویند: در رستاخیز روح به بدن باز می گردد، در نتیجه معاد انسان جسمانی است، البته نه جسم بدون روح، بلکه جسمی که دارای روح است. دارندگان این نظریه خود به دو گروه تقسیم شده اند:

الف. برخی از آنان معتقدند روح در قیامت به بدن طبیعی و عنصری که دارای فعل و انفعالات طبیعی و شیمیایی است باز می گردد.

ب. عده ای نیز برآنند که روح در سرای دیگر به بدن مثالی و برزخی که لطیف است و جرم و ماده ندارد، اما از مقدار و شکل برخوردار است تعلق می گیرد. این بدن لطیف به گونه ای عین بدن دنیوی است و هرکس آن را ببیند می گوید این همان انسانی است که در دنیا زندگی می کرد، ولی از این جهت که دارای جرم و ماده نیست و قابلیت فعل و انفعال شیمیایی و فیزیکی ندارد با آن تفاوت دارد؛ مانند جسمی که انسان در خواب و رؤیا می بیند.

هر چند دلایل عقلی بر لزوم معاد و جهانی جز این زندگی دنیوی گواهی می دهند، اما کیفیت معاد و این که آیا معاد تنها روحانی است، یا روحانی و جسمانی و با پذیرش جسمانی بودن، آیا این جسم عنصری و مادی است یا جسم برزخی و مثالی؟ اینها مسئله ای نیست که از راه براهین عقلی بتوان آن را ثابت نمود؛ به همین جهت است که حکیم بزرگ بوعلی سینا می گوید: باید دانست بخشی از معاد از طریق شرع نقل شده و شریعت آن را پذیرفته است و راهی برای اثبات آن جز از طریق شرع و تصدیق پیامبر نیست و آن مربوط به زنده شدن بدن است، باید کیفیت معاد جسمانی و جزئیات آن را به دلیل شرع و گزارش وحی بپذیریم؛ زیرا معیار مذکور مطمئن ترین و کامل ترین معیاری است که بشر می تواند از این راه، حقایق اطمینان بخشی به دست آورد.[49]

از سخنان امام علی (ع) در نهج البلاغه نیز می توان فهمید که معاد انسان ها در سرای دیگر با بدن طبیعی خواهد بود. آن حضرت در این باره می فرماید: “بدانید که این پوست نازک انسان را بر آتش شکیبی نتواند بود، پس به خود رحم کنید …”.^[50] یا آن جا که می فرماید: “… و رستاخیز پیش آید، آن گاه از قالب گورها … بازشان گیرد و بیرونشان کشد، در حالی که همه در جهت امر خداوندی دوان اند و به سوی معادش شتابان…”.^[51]حضرتش در جایی دیگر می فرماید: “… و هر آن که را زمین در درون خود دارد بیرون ریزد، پس خداوند آنان را در پی کهنگی، باز آفرینی کند، و در پی پراکندگی، اجزاشان را فراهم آورد…”.^[52]

در واقع مشهور متکلمان، و عالمان دینی با بهره گیری از آیات و روایات معتقدند که معاد انسان ها در قیامت جسمانی است.

 

معاد از نگاه صدر المتألهین و اشراقیون

صدر المتألهین بر اساس نظریه حکمت متعالیه در کتاب های اسفار، مبدأ و معاد و الشواهد الربوبية، اصولى را بر مى شمارد كه همگى يا اكثراً، نتيجۀ فلسفۀ خود او هستند و سپس معاد جسمانى و روحانى را اعلام مى كند، بر اين اساس كه هر چند خصوصيات بدن تغيير مى كند، اما نفس باقى است و تشخص دهندۀ بدن است؛ لذا مجموع بدن و نفس دنيايى، در عالم آخرت محشور مى‏شود.[53]

وجود، خير است و آگاهى به آن، خيرى ديگر. هر چه وجود كامل تر باشد، اين خير بيشتر است؛ لذا وجود قواى عقلى شريف تر و سعادت آن هم بزرگ تر است. لذت حاصل از ادراكات آن هم غير قابل وصف است؛ چون عقل از حيث ادراک و مُدرِك و مُدرَك قوى تر از حس است، اما اين خيرات هنگام وابستگى نفس به بدن به دست نمى آيد، وقتى که اين مانع برطرف شد، تحقق مى‏ یابد.[54]

وقتی نفس به درجه اى رسيد كه وابستگى آن به بدن كم و توجهش به عالم ديگر زياد شد، با مرگ طبيعى از بدن جدا مى شود. اين جدايى به خاطر ناتوانى نفس از نگهدارى بدن نيست، بلكه به دلیل توجه فطرى به عالم ديگر است؛ چون اگر چنين بود ناتوانى نفس در حفظ بدن در ابتداى خلقت آن بيشتر مى بود.[55]

انسانى كه در آفرينش او اين همه دقت شده و به وسيلۀ فرشتۀ مقرب، چهل روز سرشت او خمير گرديده، از نظر عقل بعيد است كه خدا به هلاكتش راضى باشد، بلكه مى طلبد كه از وضعيت پست به وضعى شريف انتقال يابد.[56]

بازگشت نفس به مبدأ، مقتضاى لفظ “معاد” است؛ چون بازگشت يعنى برگشتن به همان جايى كه از آن جا آمده است.[57]

از ديدگاه شيخ اشراق: شوق نفس به مبدأ، بيش از شوق به جسم خود است و هر چه از ماده مجردتر شود، عشق او بيشتر خواهد شد. اگر بدن را مغلوب سازد، هنگام مرگ، بدن به اصل بر مى گردد. و براى نفس هيچ لذتى بزرگ تر از درك كمال نيست. اگر به خاطر سرگرمى به بدن از اين ادراك باز بماند، بعد از جدايى از جسم، همۀ واقعيات را مشاهده و فيوضات خدايى بر او مى بارد.[58]

ديدگاه متكلمان و عرفا در باب معاد

متکلمان قائل اند که اديان آسمانى در مقابل احكام و تكاليف، وعدۀ ثواب و عقاب داده اند، اما عدل الاهی در دنيا كاملاً محقق نمى شود، پس بايد عالم ديگرى باشد كه صلاحيت اين تحقق را داشته باشد.[59]

ديدگاه عرفا این گونه است که تجلى خداوند به تمامى اسما و صفات از شئون الاهيّت است و براى هر اسم و صفتى دولتى مقرر است. تجلى گاه اسمايى؛ مانند معيد، محيى، حاشر و … عالم آخرت است تا تماماً تجلى يابند.[60]

آنچه که می توان از دلايل فطرى بر شمرد، این است که بايد تمامى اصول و فروع دين از فطرت سرچشمه بگيرند و گرنه بين تشريع و تكوين انسجام نخواهد بود.[61]

غايت انسان لذات مادى نيست؛ چون با رسيدن به آنها خاموش نمى شود، بلكه فطرتاً متوجه كمال است. با پيمودن مراتب خلقت در دنيا، متوجه آخرت مى شود و استعدادهايش به فعليت مى رسد و به مبدأ باز مى گردد.[62]

ميل به جاودانگى فطرى است و گرنه انسان ها از مرگ هراسى نداشتند. تمامى خواست هاى فطرى براى رساندن انسان به كمال هستند و حكمتى دارند. اين حكمت، وجود عالمى ديگر است؛[63] چون دنيا شايستگى جاودانه زيستن را ندارد.[64]

ترس از مرگ و لوازم آن كه در طول تاريخ آثار خود را بروز داده، نشانه اى بر فطرى بودن ميل به بقا است.

 

معاد روحانی و جسمانی در علم فلسفه

فلاسفه معاد جسمانی را از لحاظ عقلی مورد توجه قرار داده و هر یک نظر خاصی در این رابطه ارائه داده اند.

گروهی از فلاسفه، به ویژه پیروان مکتب «مشاء» تنها به معاد روحانی معتقدند و می گویند: پس از مرگ، علاقۀ روح نسبت به بدن قطع می شود، ولی از آن جا که روح، موجودی پیراسته از ماده است، فنا و نیستی در آن راه ندارد و پس از قطع علاقه از بدن، باقی خواهد ماند.[65] این گروه چون نتوانسته اند اشکالات معاد جسمانی را حل کنند -از جمله شبهۀ اعاده معدوم- ناچار به معاد روحانی روی آورده و منکر معاد جسمانی شده اند، یا آن را از لحاظ فلسفی قابل اثبات ندانسته اند.

از جمله ابن سینا در این مورد می گوید: اثبات معاد از راه شریعت و اخبار و آیات آسان است و بخشی از آن که با عقل و قیاس و برهان قابل درک است، همان سعادت و شقاوت نفس است (معاد روحانی) … و بعد از توضیح و تفسیر مفصل در مورد سعادت و شقاوت روحانی، چنین بیان کرده است که معاد جسمانی بدان ترتیب که مورد بحث فلاسفه است را نمی توان از راه عقل اثبات نمود.[66]

برخی دیگر از فلاسفه برای اثبات معاد جسمانی مشرب خاصی داشته اند از جمله؛ ملاصدرای شیرازی که معتقد است: بدنی که در معاد بر انگیخته می شود بدنی است لطیف که از هر لحاظ مثل این بدن دنیوی بوده و از استعداد لازم برای حیات اخروی برخوردار است که از این بدن تعبیر به بدن مثالی نموده است. از جمله افراد مشهوری که معتقد به معاد با بدن مثالی بوده شیخ شهاب الدین سهروردی است،[67] با این تفاوت که نظریۀ ملاصدرا در این رابطه، شامل مقدمات عقلی مفصلی است و طی این مقدمات، حقیقت جسم انسان را همان جسم مثالی دانسته است. هرچند گاهی از سخنان ملاصدرا استفاده می شود که وی به معاد با بدن عنصریِ دنیوی معتقد است، ولی در غالب آثار خود تکیه اصلی وی بر بدن مثالی بوده و از این راه که تمامی خواص جسمانی را در حدی لطیف تر و شدیدتر برای بدن مثالی محقق دانسته است، جسمانی بودن حیات اخروی را به اثبات رسانیده است.

معاد جسمانی از نظر زرتشت

در تعالیم اهل کتاب مانند زرتشت بحثی با عنوان معاد جسمانی مطرح نشده است. بنابراین، آنچه که در این باره بیان می کنیم، برداشت هایی است که در متون دینی زرتشت دربارۀ اصل اعتقاد به معاد آمده است.

از نظر ما چون همه پیامبران الاهی از طرف خدای واحد مبعوث شدند، از یك دین تبلیغ می كردند و اگر اختلافی هم بوده در اجمال و تفصیل بوده است، اما در حقیقتِ دین از جمله در توحید و معاد اختلافی وجود نداشته، و اختلافات موجود ناشی از تحریفاتی است كه دامنگیر بعضی از ادیان شده است.

در كتاب گات ها كه منسوب به خود زرتشت است، تعالیمی وجود دارد كه با تعالیم بخش های اوستا متفاوت است. یکی از اصول این تعالیم كه “دین زرتشتی متقدم” یا “اولیه” خوانده می شود، عبارت است از[68]: انسان پس از مرگ از پل چینود (گزینش) عبور كند؛ پلی كه گناهكاران نمی توانند از آن بگذرند، سرانجام نیكان، بهشت و سرانجام بدكاران دوزخ خواهد بود.^[69]

به هر حال از عبارت «عبور از پل چینود» شاید بتوان اعتقاد به معاد جسمانی را به زرتشت نسبت داد.

اعتقاد یهودیان دربارۀ معاد جسمانی

در بیان اعتقادات یهودیان در مورد معاد جسمانی دو نکته باید بررسی شود:

اول: اختلاف فرقه های یهود در مسئلۀ معاد

در برخی از منابع چنین آمده است که فرقۀ صدوقیان فقط پنج سفر اول تورات را قبول داشتند، در نتیجه معاد را (كه ظاهراً در بخش های بعدی عهد قدیم آمده) قبول نداشتند. شومرونی ها یا سامره ای ها هم منكر اعتقاد به رستاخیز مردگان بودند و می گفتند: در تورات دلیلی بر رستاخیز مردگان نیست.^[70] اما فریسیان که تمام كتب عهد قدیم را قبول داشتند معتقد به معاد بودند.^[71] البته لازم به ذکر است که امروزه فرقۀ صدوقیان و سامریان طرفدارانی ندارند.

دوم: اعتقاد یهودیان امروزی دربارۀ معاد

هرچند بعضی معتقدند كه در تورات (كنونی) به صراحت از معاد سخن نرفته و در پاسخ برخی از دانشمندان یهود که برای اثبات معاد در تورات به مواردی استناد کردند، می گویند: این موارد هرگز صراحتی در این خصوص ندارد.^[72] و برخی نیز می گویند: هیچ قسمت از تورات نیست كه به اعتقاد رستاخیز دلالت نكند، لكن ما صلاحیت نداریم كه آن را بدین معنا تفسیر كنیم،^[73] ولی از آن جا که منابع دینی یهود منحصر در تورات نیست، باید گفت با توجه به منابع دیگر در نظر یهودیان اعتقاد به رستاخیز یكی از اصول دین و ایمان است، و انكار آن گناه بزرگ محسوب می شود، كسی كه به رستاخیز معتقد نباشد و آن را انكار كند از رستاخیز سهمی نخواهد داشت و زنده نخواهد شد.^[74]

علمای یهود اعتقاد به رستاخیز را موضوع یكی از دعاهایی (بركات هجده گانه) كه بخش مهمی از نمازهای روزانه است قرار داده اند و آن دعا چنین است: تو تا به ابد جبار هستی، ای خدا تو زنده كننده مردگان هستی … و ای پادشاهی كه مرگ و زندگی به دست تو است … و تو امین هستی كه مردگان را زنده می كنی، متبارك هستی تو ای خدایی كه مردگان را زنده می كنی.[75]

از ظاهر مجموع گفتار یهود چنین به دست می آید که ایشان معتقد به معاد جسمانی نیستند؛ چون براساس منابع دینی یهودیان جسم و روح هر دو در محكمه عدل الاهی داوری می شوند، ولی خدا جسم را رها نموده و روح را مورد سرزنش و توبیخ قرار می دهد. خداوند در جواب اعتراض روح می گوید: جسم در دنیا به وجود آمده است و در آن جا موجودات خطا می كنند، ولی تو اهل جهان بالا هستی و در آن جا كسی مرتكب خطا نمی شود، به همین جهت من جسم را رها كرده و از تو مواخذه می كنم.^[76]

یهودیان معتقدند طی دوازده ماه پس از مرگ، جسم وجود دارد و روح به بالا رفته و پایین می آید، پس از 12 ماه جسم از میان رفته و روح به بالا صعود می كند و دیگر پایین نمی آید.^[77]

اعتقاد مسیحیان دربارۀ معاد جسمانی

دربارۀ اعتقادات مسیحیت از چند طریق می توان اظهار نظر کرد:

1. به صورت کلی؛ یعنی آنچه که در تورات آمده مورد اعتقاد مسیحیت نیز هست؛ چون در كتاب مقدس از عیسی مسیح (ع) نقل شده است كه فرمود: فكر نكنید كه من آمده ام تا تورات و نوشته های پیامبران را منسوخ كنم، نیامده ام تا منسوخ كنم، بلكه آمده ام تا به كمال برسانم.^[78]

حضرت عیسی نظام اعتقادی و عملی عهد قدیم را می پذیرد و بر آن صحه می گذارد او بر پرستش خدای یگانه تأكید می كند و در باره معاد سخن می راند.^[79]

البته این راه اوّلاً: در صورتی در این عصر و زمان قابل استناد است که اثبات شود تورات فعلی همان تورات زمان حضرت عیسی (ع) است. ثانیاً: همان گونه که گذشت استناد اعتقاد به معاد در تورات مشکوک است. ثالثاً: با قطع نظر از دو اشکال قبلی نهایتاً می توان معاد را به مسیحیان نسبت داد.

2. موارد خاصی که در انجیل آمده است، بعضی از آن موارد بدین قرار است:

الف. صدوقیان كه منكر قیامت هستند، از حضرت عیسی (ع) دربارۀ ازدواج زنی در قیامت كه در دنیا با هفت برادر (بعد از مرگ هر كدام) ازدواج نمود، سؤال كردند ایشان فرمود: آیا گمراه نیستید …؛ زیرا هنگامی كه مردگان برخیزند نه نكاح می كنند و نه منكوحه می گردند… .^[80]

ب. در بارۀ مردم شریر كه بر او ازدحام كردند، فرمود: … ملكه جنوب در روز داوری با مردم این فرقه برخاسته بر ایشان حكم خواهد كرد… .^[81]

ج. وقتی كه چاشت یا شام دهی دوستان یا برادران یا خویشان یا همسایگان دولت مند خود را دعوت مكن، مبادا ایشان نیز تو را بخوانند و تو را عوض داده شود، بلكه چون ضیافت كنی فقیران و لنگان و شلان و كوران را دعوت كن كه خجسته خواهی بود؛ زیرا ندارند كه تو را عوض دهند و در قیامت عادلانه به تو جزا عطا خواهد شد.^[82]

در این كلمات كه به طور آشكار به رستاخیز و داوری خداوند در آن روز سخن می گوید، اعتقاد به معاد به وضوح دیده می شود.

از اسناد و شواهدی كه ذكر شد چنین نتیجه می گیریم كه اعتقاد به معاد از مسلمات ادیان الاهی و أهل كتاب است و ظاهر عبارات با معاد جسمانی سازگار است.

برای اطلاع بیشتر به این منابع مراجعه نمایید:

1. كتاب مقدس، (ترجمه قديم، شامل كتب عهد عتيق و عهد جديد كه از زبان های اصلی عبرانی و آرامی و يونانی ترجمه شده است)

2. هفت اقليم اديان و مذاهب، نشريه علمی – دانشجويی، پيش شماره دوم تابستان 1386.

3. سيری در اديان زنده جهان (غير اسلام)، عبدالرحيم سليمانی اردستانی، انتشارات آيت عشق، زمستان 1383.

4. تفسير نمونه، ناصر مكارم شيرازی و همكاران، ناشر دار الكتب الاسلاميه، نوبت چاپ يازدهم، 1373 ش.

بدن محشور در بازگشت نفس

یکی از شبهاتی که از سوی منکران معاد جسمانی مطرح می شود، از این قرار است: از نظر علمی ثابت شده است که سلول های انسان از دوران جنین تا دوران پیری پیوسته در حال تغییر و تبدیل است و در هر هشت سال تمام سلول های انسان عوض شده و انسان دارای بدن جدیدی می شود. با توجه به این مسئله که بدن انسان در مدت عمر چندین ساله، چند بار عوض می شود، کدام یک از این بدن ها در معاد محشور می شود، تا معذب یا متنعم شود، تا با عدالت خداوند منافات نداشته باشد؟

پاسخ این شبهه آن است که محور ثواب و عقاب و یا پاداش و کیفر، و به عبارت دیگر، مرکز شادی ها و خوشی ها و یا دردها همگی روح و روان است، پس اگر بدنی معذب می شود به جهت روحی است که به آن تعلق دارد و اگر روح را از او بگیریم قطعه گوشت و استخوانی خواهد بود که اگر آن را قطعه قطعه کنند درد و رنجی نخواهد داشت؛ چرا؟ به دلیل این که فاقد روح و روان است. همچنین لذّت ها و خوشی ها همگی مربوط به روان است، اگر چشم از منظره ای، یا گوش از شنیدن نغمه ای یا زبانی از خوردن غذای لذیذی لذت می برد و فرح و انبساطی بر اعصاب انسان حکم فرما می شود، به جهت روحی است که به آن تعلق دارد و اگر روح را از آن بگیرند، با پاره آهنی فرقی نخواهد کرد. بنابر این، از نظر رعایت عدالت، معذب کردن انسان به وسیلۀ هر کدام از این بدن ها هر چند با آن مرتکب گناه نشده باشد، بر خلاف عدالت نخواهد بود؛ زیرا بدن بسان لباسی است که بر تن مجرمی می پوشند تا او را شلاق بزنند؛ چون شلاق بر بدن برهنه عواقبی دارد، از این نظر گاهی بر بدن مجرم لباس می پوشانند تا او را شلاق بزنند و زدن شلاق بر لباس، کاری بر خلاف عدالت شمرده نمی شود. البته، هرگز از این بیان نباید تصور کرد معاد انسان معاد روحانی است و بدن برانگیخته نمی شود، بلکه مقصود این است که روز قیامت بدن و روح با هم برانگیخته می شوند، ولی پاداش ها و کیفرها مربوط به روح است و چون یک قسمت از پاداش ها و کیفرها بدون آراستن روح با بدن امکان پذیر نیست، از این جهت باید روح با جسم عنصری برانگیخته شود. به عنوان مثال مردی در دوران جوانی مرتکب قتل عمدی می شود که کیفر آن از نظر قانون اعدام است، ولی قاتل از چنگال قانون فرار می کند و در سن پنجاه سالگی به چنگال عدالت می افتد، هر گاه چنین شخص را به جرم قتل عمدی اعدام کنند کاری بر خلاف عدالت انجام نداده اند؛ زیرا شخصیت و واقعیت انسان همان روح و روان است و روح در تمام حالات یکی بوده و تا آخرین لحظات زندگی بدن محفوظ می ماند، هر چند در تمام این مدّت بدن های متعددی داشته باشد و تمام سلول های او چند بار عوض گردند.

به عبارت دیگر، هویت، واقعیت و شخصیت انسان را روح و نفس او تشکیل می دهد. جهان نیز برای او آفریده شده و آخرت نیز برای او برپا می گردد. چیزی که هست نفس از طریق بدن به کمال می رسد و به وسیلۀ آن علم و آگاهی پیدا می کند و اگر بدن نبود روح انسان نمی توانست به کمال برسد. همچنین در سرای دیگر، انسان از طریق بدن به یک رشته از خوشی ها و لذّت ها می رسد و یا یک رشته مجازات ها را می چشد. بنابراین، بدن جنبه وسیله ای دارد، از این جهت از هر بدنی به عنوان وسیله استفاده شود، عین عدل و داد خواهد بود.[83] [84]

شبهۀ آکل و مأکول

مهم ترین ترفندی که از روزگار کهن تا کنون دست آویز منکران معاد جسمانی قرار گرفته است، شبهه آکل و مأکول است. این اشکال طی گذشت زمان و تحولات علمی، صورت های مختلفی پیدا کرده است، تا امروز که به صورت فریبنده تری در آمده است. شکل های مختلفی که ایراد مذکور به خود گرفته در دو موضوع خلاصه می شود.

1. چگونه ذرات پراکندۀ بدن جمع می شود؟

2. کمبود بدن ها از روان ها چگونه جبران می شود؟

در آغاز، اشکال بدین صورت طرح می شود: اگر گوشت بدن مؤمنی به شکلی جزء بدن شخص کافری قرار گیرد، جای شبهه نیست که مطابق اصل قطعی “بدل ما یتحلل” یا تولید مثل سلول ها، اجزای بدن مؤمن جزو بدن کافر خواهد شد؛ بنابراین اگر در قیامت اجزای بدن هر کسی بازگشت کند، یکی از آن دو بدن ناقص خواهد ماند. در این صورت آن کالبد ناقص، یا جسم مؤمن است، یا کالبد کافر؛ اگر مادۀ بدن مؤمن کمبودی داشته باشد، باعث می شود اجزای بدن او به همراه بدن شخص کافر وارد جهنم گشته و عذاب شود؛ و اگر ذرات شخص مشرک، جزو بدن موحد شود، باعث می شود ذرات بدن کافر به خاطر شخص مؤمن، به بهشت رود. این دو صورت بر خلاف عدالت پروردگار است. پس معاد جسمانی امکان نخواهد داشت.

در تصویر دوم، اشکال از دیدگاه وسیع تری مطرح شده، چنین گفته می شود: اگر آدمی طعمۀ درندگان صحرا و یا ماهیان دریا شود، یا در بیابان خوراک کرکس و لاشخوران قرار گیرد، و جزو بدن آنها شود، چگونه امکان دارد ذرات پرا کنده – با این وضع – دوباره بدون کم و زیاد جمع شود و به صورت بدن سابق دنیوی درآید؟!

پاسخ متکلمان

متکلمان مسلمان به این شبهه، دو جواب داده اند که به طور فشرده نقل می شود:

1. اکثر دانشمندان علم کلام و عقاید در جواب گفته اند: خدا ذرات اصلی بدن مؤمن را از دستبرد حوادث حفظ می کند و نمی گذارد جزو ذرات اصلی بدن کافر قرار گیرد. اصولاً ذرات بدن هیچ انسانی جزو بدن دیگری نمی شود و آنچه جزو بدن انسان یا حیوان دیگر می شود، اجزای زاید بدن مأکول است، اما ذرات اصلی از دگرگونی کاملاً محفوظ می ماند.

این نظریه شاید در زمان گذشته قانع کننده بود، ولی به هیچ وجه امروز قابل قبول نیست؛ زیرا از نظر فیزیولوژی سلول های بدن آدمی در حال تغییر و جایگزینی است؛ بنابراین اگر بدن انسان طعمۀ حیوان قرار گیرد حتماً جزو بدن او خواهد شد، ولی به جهت تغییرات دایمی سلول ها پس از مدتی، یا به شکل نیرو و یا به صورت فضولات به خارج از بدن خواهد ریخت. تنها سلول های عصبی و ماهیچه ای و مغز است که تا پایان عمر باقی خواهد ماند؛ سپس به صورت مواد خاکی درآمده و جزو مواد تشکیل دهندۀ بدن دیگری خواهد گردید، از این جهت مادۀ ثابتی به نام ذرات اصلی – که متکلمان مدعی آن هستند – در بدن نداریم.[85]

2. دومین جوابی که متکلمان و محدثان مسلمان، به این شبهه داده اند، این است که بدن آدمی با فرا رسیدن مرگ متلاشی و پراکنده می شود، ولی طینت که مایه اصلی حامل تمام خصوصیات فردی هر انسانی است به عنوان هسته اصلی کالبد جسمانی در قبر باقی می ماند و بر گرد خود می چرخد و جزو بدن هیچ انسانی نمی شود، فرضاً اگر هم وارد جسم دیگری شود، مجدداً خارج می شود. به مجرد این که قیامت بر پا شود طینت ها به جنبش در آمده و بدن اخروی را با تمام ویژگی های دنیوی می سازند. بنابراین، در خمیر مایۀ اصلی جسم انسان آکل و مأکولی صورت نمی گیرد و عدم کشف علوم طبیعی دلیل بر نبود طینت نیست.

در این که طینت چیست، عقاید گوناگون وجود دارد. برخی گفته اند مقصود از طینت نفس ناطقه است. عده ای گفته اند همان طینتی است که سعادت و شقاوت انسان بدان بستگی دارد. گروهی برآنند طینت همان ذرات اصلیه است و جمعی براین باورند که جسم مثالی و برزخی است.[86]

پاسخ فیلسوفان

فیلسوفان الاهی پاسخ دقیق تری داده اند؛ آنان می گویند: نمود هر انسان، وابسته به روان او است، نه کالبد جسمانی؛ زیرا بدن ما پیوسته در حال دگرگونی است، از این رو بدن معینی در تشخص انسان معتبر نیست، بلکه یک کالبد مبهم و غیر معینی می تواند تشکیل دهندۀ شخصیت جسمانی وی باشد؛ زیرا جسم هم چون مادۀ سیالی است که صورت های گوناگون می پذیرد و قابل پذیرش صورت های مختلف است. از این نظر برای جسم مادی ما ثبات و بقایی متصور نیست؛ بلکه تنها در پناه روح است که کالبد تشخص پیدا می کند و ذرات بدن را می شود به صاحب اصلی آن نسبت داد و گفت: دست، یا پای فلانی، و یا این عضو را از بدن فلانی قطع کردند و مانند این انتسابات؛ در حالی که اگر بدن خاک شود و به میوه تبدیل گردد، انتساب فوق از بین می رود.

طبق این پاسخ، شبهه آکل و مأکول از ریشه ویران می گردد؛ زیرا در این ترسیم لازم نیست در جهان آخرت همان بدن معین که در تاریخ خاصی طعمه درندگان صحرا و یا ماهیان دریا قرار گرفته و جزو بدن حیوان شده، همان ذرات- با تمام مشخصات- دوباره بازگشت کند؛ زیرا ممکن است از ذراتی که در گذشته از بدن او جدا شده – چه به صورت چرک و فضولات چه به صورت انرژی و غیره- کالبدی ساخته شود و روح بدان تعلق پیدا کند. بدون تردید به هنگام ارتباط روح به آن جسم، انسان صورت اولیه خود را باز خواهد یافت.

عقیده ای که از نظر اسلام ضروری است، همان شناخت ابتدایی انسان ها است؛ بدین معنا که در صحرای محشر افرادی که در زندگی دنیوی یک دیگر را می شناختند با دیدن یک دیگر خاطرات گذشته آنها تجدید شود و یک دیگر را بشناسند وجود همان ذرات و سلول هایی که در دنیا انسان ها حمل می کردند، در قیامت ضرورت ندارد.

در روایات بسیاری آمده است؛ افراد نابینا و کسانی که ناقص العضو بوده اند در رستاخیز سالم محشور می شوند؛ در حالی که اگر بازگشت همان ذرات، ضروری باشد، باید آن ذرات با همۀ مشخصات بازگشت نماید، از طرفی دیگر باید اعتراف کرد تغییرات چشم گیر و قابل توجهی در بدن اخروی ایجاد گردیده در همان حال مشخصات فردی نیز تا حدودی محفوظ می ماند و افراد با هم اشتباه نمی شوند، بلکه امکان دارد فقط به مقدار معینی از مواد بدن ساخته شود و روح با خلاقیت مخصوصی که دارد، به ضمیمه جسم ثابت، کالبد خاکی را به صورت مناسب درآورد و با طینت- که در روایات است و منشأ آدمی است – بیامیزد آن گاه تمام خصوصیات انسان باز می گردد و خاطرات گذشته و کردار فرستاده شده و پس انداز شده، تجدید می شود. وی هم خود را می شناسد و هم دیگران را، و افراد دیگر نیز او را خواهند شناخت.[87]

پاسخ حکمت متعالیه

ملا صدرا بنیان گذار حکمت متعالیه به این شبهه (شبهه آکل و مأکول) چنین پاسخ می دهد: شخصیت و حقیقت هر انسانی به نفس و روح او مشخص و معین می گردد، نه به کالبد مادی. آن بدنی که در تشخص و هویت انسان دخیل است، یک امر مبهم و نامشخص است؛ زیرا جسمی که پیوسته در حال تغییر و تبدیل است، چگونه می تواند شخصیت و هویت انسان را مشخص کند، در صورتی که مجموعۀ ارگانیزم بدن پیوسته عوض می شود؛ حتی سلول های استخوانی آن نیز هر چند سال یک بار به کلی تغییر می کند. به همین جهت بدن و کالبد متغیر نمی تواند هیچ گونه ثبات و اصالتی داشته باشد. بنابراین، جسم متغیر و کالبدی که همواره در تبدل است، نمی تواند تعین و تشخص داشته باشد. به همین دلیل نمی توان گفت چون بدن زید را حیوانی خورده است، روز قیامت نمی تواند محشور شود؛ زیرا این بدن یا مأکول است و یا آکل و خورنده، بلکه مشخص کننده بدن هر انسانی روح است. وقتی روان زید به بدنی تعلق گرفت، آن بدن همان بدن زید است، بلکه هر چیزی که نفس و روح بدان تعلق یافت، همان چیز عین بدن او است. گویی با همین جسم در دنیا زیسته و سرد و گرم دنیا را چشیده است. به اعتقاد ما آنچه در حشر بدن ها لازم است، برانگیختن بدن ها از قبر است به طوری که آشنایان یک دیگر را بشناسند و بگویند این شخص همان شخص مورد نظر است و خود او است. بدن هر انسانی در صورت تعلق روح بدن او می شود و گرنه یک مشت خاک بیشتر نیست. براین باور لازم نمی آید وجود و هویت زید تبدل پیدا کند، همان گونه که اگر کسی چهره اش زشت و کریه شود و یا دست و پایش را قطع کنند، هویت و تشخصش دگرگون نمی شود. آیا کر و کور و فلج و پیر و جوان لازم است به همان شکل محشور شوند؟ جواب منفی است، بلکه انسان در قیامت، کامل و تمام عیار محشور می شود. روایات معصومان براین حقیقت صراحت دارد.[88]

 

نقش معاد در زندگی فردی و اجتماعی

عقیده به جهان باز پسین یک باور فطری و طبیعی است و بر روح و فکر انسان تحمیل نشده و نقش منفی ندارد. عقیده به زندگی آخرت از کهن ترین عقایدی است که در فرهنگ و معارف بشر نقش بسته و هیچ فرهنگ و فلسفه ای در تاریخ  یافت نمی شود، مگر آن که ایمان به معاد در آن تأثیر داشته است. اصولاً انکار و عصیان علیه این باور، نشانۀ حاکمیت این عقیده در فرهنگ اقوام و ملت ها است. در حقیقت ایمان به حیات بعد از مرگ پاسخ مثبت به نیاز طبیعی بشری است.

بر خلاف عقیدۀ مادی گراها که می گویند ایمان به حیات باز پسین در امور فردی و اجتماعی اثرات منفی می گذارد و قدرت تحرک و نشاط را از آدمی سلب کرده و او را به انزوای سیاسی و اجتماعی می کشاند، ولی به اعتقاد ما حق این است که ایمان به آخرت نه تنها آثار منفی ندارد، بلکه آثار بسیار مثبت و سازنده ای در زندگی فردی اجتماعی دارد.

نقش معاد در فکر، روح، اخلاق و اعتقادات فردی کاملاً روشن است؛ زیرا انسان معتقد به معاد در امور فکری، خود و جهان را با دیدی واقع بینانه می نگرد و خویشتن را یک موجود چند روزه ای می داند که به همراه کاروان جهانیان به سوی جهانی پاینده و ابدی در حرکت است. با این باور و اندیشه او از محدودۀ محسوسات آزاد می شود تا به معقولات برسد و به مسائل غیبی و پنهانی دست پیدا کند. نقش معاد در قلمرو اخلاق و روحیات نیز روشن است؛ زیرا این واقع بینی و طرز تفکر، احساسات درونی را تعدیل کرده و آن را با خط مشی معقولی که با هدف نهائی سازگار است محدود می سازد. کسی که معتقد است هم چون پر کاهی است که بر روی امواج جهان هستی قرار دارد و به طرف هدف نهائی آفرینش می رود غرایز او؛ نظیر ریاست طلبی، خود خواهی، مال دوستی، شهوت و غضب، طغیان نمی کند تا باعث سرکشی و تجاوز به حدود و حقوق دیگران شود، و انسان برای رسیدن به شکم و شهوت، خود را تبدیل به یک موجود بی اراده نمی سازد، بلکه لحظات حساس زندگی خود را در راه ایثار و فداکاری، خدمات اجتماعی و تلاش های پر ثمر صرف می کند، تا ضمن تأمین نیازمندی های محدود خود، در راه حق و سعادت عمومی گام بردارد و حیات ابدی خود را تأمین نماید، و در این راه اگر جانش را فدا کند چه بهتر؛ زیرا حیات غم انگیز را داده و زندگی پر فروغ و لذت بخش باز پسین را به دست آورده است.

بنابراین، تصور مرگ و جهان پس از آن نه تنها نشاط و پویایی را از انسان نمی گیرد؛ چرا که فعالیت انسان، مولود حس احتیاج و عشق به بقا است و با اعتقاد به قیامت این نیاز طبیعی از بین نمی رود. ایمان به معاد دامنۀ نیاز انسان را به بی نهایت می رساند و دنیا را کشتگاه آخرت می سازد، همان گونه که در نظام طبیعت گندم از گندم می روید جو از جو، و نباید از مکافات عمل غافل شد، اعمال پلید؛ مانند ظلم استثمار و بی عدالتی که از عقاید کثیف نشأت می گیرد، نتایج زیانباری در زندگی جاودانی می گذارد و در جهان پهناور آخرت مفقود نمی شود. در روز قیامت همۀ نهان ها آشکار گردیده و انسان پاداش اعمال و کیفر کردارش را می یابد؛ پس طبعاً هر چه اعمال خوب و خدمات اجتماعی انسان خالصانه و آگاهانه و بیش تر باشد، بدون شک پاداش آن نیز افزون تر خواهدبود؛ از این رو معتقدیم که ایمان به زندگی جاودانی بر فعالیت و نشاط پر بار انسان می افزاید.

به هر حال آثار معاد در دو بعد فردی و اجتماعی قابل بررسی است.

مقصود از آثار فردی، آن دسته از آثاری است که در زندگی خصوصی و شخصی هر فردی متجلی می شود، اما آثار اجتماعی، آثاری است که لازمۀ ظهور آن گردآمدن افراد به دور یک محور بوده و تا افراد نباشند آن آثار بروز نخواهد کرد.

الف. آثار تربیتی معاد در افراد

برخی از مهم ترین تأثیرات معاد باوری در انسان از این قرار است:

1. ايمان به رستاخيز اثر عميقى در تربيت انسان ها دارد، به آنها شهامت و شجاعت مى بخشد؛ از او یک انسانی می سازد که “شهادت” در راه يک هدف مقدس الاهى را محبوب ترين چیزها و آغازى براى يك زندگى ابدى و جاودانى می داند.

2. ايمان به قيامت می تواند یک عامل باز دارندۀ قوی در برابر گناه و خطا کاری باشد و انسان را در برابر گناه كنترل ‏كند، و یک عامل محرک نیرومند برای تشویق سرمایه گذاری مادی و معنوی در راه خدمت به مردم. به تعبير ديگر، گناهان ما با ايمان به خدا و آخرت نسبت معكوس دارند، به هر نسبت كه ايمان قوي تر باشد گناه كمتر است. خداوند خطاب به حضرت داوود (ع) مى‏فرمايد: “اى داوود! ما تو را خليفه (نماينده خود) در زمين قرار داديم پس در ميان مردم به حق داورى كن، و از هواى نفس پيروى مكن كه تو را از راه خدا منحرف سازد كسانى كه از راه خدا گمراه شوند، عذاب شديدى به خاطر فراموش كردن روز حساب دارند”.[89]

3. ديگر اين كه اعتقاد به معاد و يا حتى قبول احتمالى آن، در انسان ايجاد مسئوليت و تعهد مى‏كند، و او را به انديشه و جست و جوگرى حق وادار مى‏سازد، و اين مطلبى بود كه براى سردمداران كفر سخت خطرناك محسوب مى شد، لذا اصرار داشتند به هر طريقى شده فكر معاد و پاداش و كيفر اعمال را از مغز مردم بيرون كنند.

4. امنیت روانی (آرامش): اگر کسی واقعاً از عمق جان به معاد و آخرت ایمان داشته باشد، و معتقد باشد اعمالی را که انجام می دهد، در قیامت همراه او خواهد بود، چنین کسی به نظام هستی و عالم وجود خوش بین خواهد شد، زندگی برایش معنا پیدا می کند و در آرامش زندگی خواهد کرد[90] و از آینده، نگرانی و اضطراب ندارد، بلکه همیشه روحش سرشار از بهجت و سرور است.[91]

5. اعتقاد به معاد به منزلۀ امیدوار بودن به لنگرگاهی مطمئن و پهلو گرفتن کشتی در ساحل نجات است؛ لذا در قرآن کریم از آن به دار قرار تعبیر شده است: “اى قوم من! اين زندگى دنيا، تنها متاع زودگذرى است و آخرت سراى هميشگى است”.[92]

ب. آثار تربیتی معاد در اجتماع

هر انسانی طبق تفکرات و باورهایش عمل می کند. اعمال فردی و جمعی زائیدۀ عقیده و ایمان است. تحول تاریخ و سرنوشت هر جامعه به دگرگونی عقائد و فرهنگ آنان بستگی دارد؛ زیرا استثمار اقتصادی و سیاسی را باید نخست در استثمار فکری و فرهنگی آن جامعه یافت. استقلال سیاسی و اقتصادی بدون استقلال فرهنگی امکان پذیر نیست و ساختار اجتماعی الگویی از بافت ذهنی جامعه است. زمینه های فکری و فرهنگی، سازندۀ شکل عینی و عملی جوامع بشری است؛ از این رو ایمان به زندگی واپسین، می تواند بافت فکری جامعه را تغییر دهد. سپس ساختار اجتماعی را بسازد و در شئون فردی و اخلاقی و اجتماعی اثرات سودمندی به جای گذارد.

آنان که زندگی دنیا را آخرین مرحله حیات می دانند، چهرۀ مرگ برای آنها مهیب و وحشتناک خواهد بود، ولی کسانی که دنیا را گذرگاه و معبری برای رسیدن به ابدیت دانسته و معتقدند با تحقق مرگ، هنگام بهره برداری از ثمرات اعمال می رسد، برای آنها مرگ، تجسمی روح بخش و شاعرانه خواهد داشت. یک کشاورز که بذر پاشیده  و زحمات طاقت فرسایی کشیده، منتظر است محصولش را بچیند و تصور نتیجه کار برای او دل انگیز و زیبا است.

با این مقدمه باید گفت: بی گمان باور و اعتقاد به معاد در اصلاح اخلاق اجتماعی نقش اساسی دارد، آثار این باور و نقش ویژه اش در سیره و منش امام عارفان امام علی (ع) تبلور پیدا می کند؛ از این رو است که امام علی (ع) در فرمان های حکومتی و قوانین اداری خود، بر یاد حق و یاد معاد تأکید می فرماید و کارگزاران و کارکنان دستگاه اداری خود را با توجه دادن به ناظر حقیقی و یاد آوردن حساب رسی دقیق الاهی به پای بندی به اصول اخلاق اداری فرا می خواند. کسی که رستاخیز را باور دارد و حساب و کتاب دقیق الاهی را بر کردار و رفتار خود حاکم می داند، بی گمان به آنچه از او صادر می شود توجهی دقیق می نماید. آن حضرت به مالک اشتر سفارش می نماید که بازگشت به سوی پروردگار را بسیار به یاد آرد، تا بتواند به درستی عمل نماید و از بی انصافی و ستمگری، و از تندی و سرکشی خود را به دور نگه دارد.[93]

بنابراین، از نگاه امام علی (ع) از مهم ترین عوامل باز دارندۀ آدمی، یاد آوری پیوستۀ معاد است.

حضرت در جای جای فرمان حکومتی اش به مالک، مسئلۀ معاد را یاد آور می شود.[94] آن جا که می فرماید: “ستم راندن بر بندگان بدترین توشه برای آن جهان است”[95] “… پس باید حقوق آنان را تمام به آنان برسانی و گرنه به روز رستاخیز از کسانی می باشی که بیشترین دشمنان را داری”.[96]

با این بیانات و این همه تأکید به نقش ارزشی معاد باوری در رفتار اجتماعی پی می بریم.

1. در بعد اجتماعی نقش سازندۀ ایمان به معاد، این است که توازن مادی و معنوی را در جامعه حفظ می کند. بدون تردید در دنیای کنونی تعادل مادی و معنوی به هم خورده و تکامل ابزار جای تکامل انسان را گرفته و انسان از خود بی گانه شده است. امروزه گرایش بشر به جنبه های مادی باعث شده که شخصیت انسان (روح) به فراموشی سپرده شود که به فرمودۀ قرآن نتیجۀ آن خود فراموشی است.[97] دلیل این مطلب روشن است؛ زیرا خداشناسی و ایمان به معاد در عمق جان انسان نهاده شده، فراموش کردن خدا و معاد در واقع فراموش کردن ذات و حقیقت خود است. به ویژه که خود واقعی انسان، روح است، نه جسم.

2. نقش معاد در مسائل اقتصادی و مالی: قرآن به کسانی که داد و ستد دارند می گوید: “واى بر كم فروشان* آنان كه وقتى براى خود پيمانه مى كنند، حق خود را به طور كامل مى گيرند* امّا هنگامى كه مى خواهند براى ديگران پيمانه يا وزن كنند، كم مى گذارند! * آيا آنها گمان نمى كنند كه برانگيخته مى شوند،* در روزى بزرگ* روزى كه مردم در پيشگاه پروردگار جهانيان مى‏ايستند”.[98]

در این جا قرآن با یاد قیامت جلوی کم فروشان را می گیرد، البته این نمونه ای از نقش معاد است و گرنه ایمان به معاد در تمام مسائل اقتصادی اعم از تولید و توزیع و مصرف و مدیریت و بازرگانی و هر نوع فعالیت دیگر، به ویژه در مسئلۀ اسراف، نقش اساسی دارد.[99]

3. تعدیل غرائز و رشد فضایل اخلاقی در جامعه: یکی از آثار اجتماعی معاد این است که امیال طوفانی و تند و سرکش مهار می شود اعم از غریزۀ جنسی، غریزۀ حب جاه و مقام، قدرت طلبی و… .

4. یاد قیامت ریشۀ غفلت ها را از بین می برد: خداوند در قرآن می فرماید: “شيطان بر آنان مسلّط شده و ياد خدا را از خاطر آنها برده آنان حزب شيطانند! بدانيد حزب شيطان زيانكارانند”.[100] غفلت همۀ وجود شان را فراگرفت و بر آنان چیره گشت و یاد خدا را از یادشان برد؛ و چون یاد معاد همان یاد مبدأ است، با نسیان مبدأ جریان معاد هم فراموش می شود.[101]

5. ره آورد دیگر ایمان به معاد، صداقت و وفای به عهد و دوری از خدعه، نیرنگ و خیانت به مردم است.[102]

6. ایمان به آخرت باعث جلوگیری از تضییع حقوق و ظلم و ستم به دیگران می شود. معاد باوری انسان را به جایی می رساند که می گوید: “به خدا سوگند اگر شب ها تا به صبح بستر من نوک خارهای جان گداز باشد، و روزها زنجیر در دست و پای من نهند و در کوچه و بازار بکشانند، از آن خوش ترم که در دادگاه بزرگ پروردگار خویش حاضر شوم، در حالی که ستمی بر بندهایی از بندگان خدا کرده باشم و حق کسی را غصب نموده باشم”.[103] به همین دلیل همۀ ادیان و مذاهب الاهی برای تربیت افراد و اصلاح اجتماعات، کوشش وسیعی برای پرورش ایمان به قیامت، در دل مردم به عمل آورده اند. به ویژه در قرآن کریم بخش مهمی از مسائل تربیتی از همین راه تعقیب می شود. جالب است بدانیم که قرآن می فرماید: نه تنها ایمان و یقین برای تربیت انسان کافی است، بلکه ظن و گمان به آن هم اثر عمیق دارد: ” آيا آنها گمان نمى كنند كه برانگيخته مى شوند،*در روزى بزرگ* روزى كه مردم در پيشگاه پروردگار جهانيان مى‏ايستند”.[104] قرآن در موارد مختلفی تأکید می کند که تنها امید و رجاء به آن جهان برای جلوگیری از طغیان انسان در برابر حق و انجام کارهای نیک کافی است[105]: “… پس هر كه به لقاى پروردگارش اميد دارد، بايد كارى شايسته انجام دهد، و هيچ كس را در عبادت پروردگارش شريك نكند”.[106] بدین ترتیب این آموزه ها موجی از احساس مسئولیت در برابر همۀ رویدادهای زندگی در اعماق روح انسان که مؤمن به زندگانی پس از مرگ است به وجود می آورد.[107]

منابع بحث معاد

برخی از منابع معتبر برای بحث معاد به قرار زیر می باشد:

1. مصباح يزدى، محمدتقى، آموزش عقايد، سازمان تبليغات اسلامى، چاپ سوم،ج 3، ص 35 -51 و 59 – 67، اثبات معاد از ديدگاه عقل و قرآن.

2. اصول عقايد (مبدأ و معاد)، ادارۀ كل امور تربيتى، تابستان 1363، ص 119 – 131، اثبات معاد از راه عقل و قرآن

3. علامۀ طباطبايى، اصول فلسفه و روش رئاليسم، پاورقى، شهيد مطهرى، انتشارات صدرا، چاپ سوم، ج 5، ص 211، يك دليل عقلى بر معاد.

4. سبحانى، جعفر، الالهيات على هدى…، الجزء الرابع، ص 167 الى…، ادلّة وجوب المعاد و ضرورته.

5. قربانى، زين العابدين، به سوى جهان ابدى، قم، مؤسسه مطبوعاتى طباطبايى، رجب 1385، ص 92 – 111، اثبات معاد.

6. علامۀ طباطبايى، تفسير الميزان، با استفاده از راهنمايى “دليل الميزان فى تفسير القرآن، الياس كلانترى، عباس ترجمان، انتشارات بيان، چاپ اول” كه منطبق با نسخۀ عربى تفسير است.

7. ديوانى، امير، حيات جاودان (پژوهشى در قلمرو معاد شناسى)، ص 271 – 275، استدلال قرآن بر معاد.

8. راز جاودانگى، دكتر عباس يزدانى، زنجان، انتشارات مهديس، چاپ اول، ص 279 تا آخر كتاب؛ برهان عرشى ملاصدرا بر معاد جسمانى.

9. عدل الاهی، شهيد مطهرى، انتشارات اسلامى پاييز 1361: ص 183 ‏- 195، بحث مرگ.

10. مبدأ و معاد (ازليّت و ابديّت) فلسفى و حكمى، على الله ورديخانى: ص 97 – 105 و 112 – 114.

11. رحيم پور، فروغ السادات، معاد از ديدگاه امام خمينى(‏قدس سره)، تبيان دفتر سى‏-ام، مؤسسۀ تنظيم و نشر آثار امام، چاپ اول.

12. عبدالرزاقى، زهرا، معاد از ديدگاه علامه سيد ابوالحسن رفيعى قزوينى، ص 25 – 82: استدلالات و نظرات مختلف درباره معاد.

13. طهرانى، سيد محمد حسيین، معادشناسى، مشهد، انتشارات علامۀ طباطبايى، طبع هفتم: ج 1، ص 81 – 83، نظريۀ ابن سينا و ملاصدرا درباره حدوث نفس انسانى كه اشاره‏اى به بازگشت آن هم دارد، و ج 5.

14. معاد يا بازگشت به سوى خدا، محمدشجاعى، شركت سهامى انتشار، پاييز 62، كل كتاب در اين زمينه قابل استفاده است.

15. مكارم شيرازى، ناصر، معرفة المعاد، استدلالات جالب عقلى و قرآنى بر معاد.

16. مقدمه‏اى بر جهان بينى اسلامى، شهيد مطهرى، قم، انتشارات صدرا، بى‏تا: مقالۀ زندگى جاويد يا حيات اخروى، ص 508 تا آخر كتاب.

17. مبدأ و معاد، آیت الله جوادی آملی.

18. منازل الآخرة، شیخ عباس قمی.

19. شرح تجرید اعتقاد، علامه حلی، با شرح مرحوم آیت الله شعرانی.

20. معاد شناسی، مرحوم آیت الله محمد حسین حسینی تهرانی.

21. معاد، تالیف شهید آیت الله دستغیب شیرازی.

22. حیات جاودانه، امیر دیوانی.

23. معاد از نگاه وحی و فلسفه، محمد باقر شریعتی سبزواری.

معرفی منابع معاد در تورات و انجیل

به دلیل آن که در کتاب مقدس به امر معاد کم پرداخته شده است، لذا در مسیحیت و یهودیت نیز بدین امر کم اشاره شده است؛ بالطبع، منابع در این زمینه نیز کم می باشد. لازم به ذکر است که برخی از منابع ذیل، فقط چند صفحه ای بدین امر پرداخته است.

1. گنجینه ای از تلمود، ابراهام کهن، امیر فریدون گرگانی، انتشارات اساطیر، فصل دوازدهم.

2. الهیات مسیحی، هنری تیسن، مترجم ط. میکائلیان، انتشارات حیات ابدی، قسمت هشتم، آخرت شناسی.

3. الهیات سیستماتیک، پل تیلیخ، حسین نوروزی، ج 3، انتشارات حکمت، تهران، موسسه انتشارات حکمت، بخش پنجم، ملکوت خدا و فرجام تاریخ.

4. باورها و آیین های یهودی، آلن آنترمن، رضا فرزین، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، 1385.

5. نظام التعلیم فی علم الاهوت القویم، ج2، الجزء الثالث، الباب الثانی عشر، الجزء الرابع، الباب الاول، الباب الثالث، الباب الرابع، الباب الخامس، الباب السادس.

6. معاد در قرآن، تورات و انجيل، سميه كلهر، قم، اشک یاس.

7. شناخت مسیحیت، عباس رسول زاده، جواد باغبانی، قم، انتشارات موسسه امام خمینی (ره)، 1389، فصل دوازده و سیزده.

8. درآمدی بر تاریخ و کلام مسیحیت، محمدرضا زیبایی نژاد، انتشارات اشراق، معاونت امور و اساتید و دروس معارف اسلامی.

9. آفرینش و مرگ در اساطیر، مهدی رضایی، انتشارات اساطیر، چاپ اول، 1383.

10. تاریخ ادیان بزرگ، عبدالعظیم رضایی، ج 3، انتشارات علمی.

11. یهودیت، مسیحیت و اسلام ، اف.ئی.پیترز، حسین توفیقی، قم، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، 1384.

12. آئین کاتولیک، جورج برانتل، حسن قنبری، مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب، 1381.