علی بن محمد سمری نائب چهارم

چکیده مقاله علی بن محمد سمری

نام وی علی فرزند محمد، کنیه‌اش ابوالحسن و لقب وی سیمری یا صیمری گزارش شده است. وی به سمری شهرت یافته است.

تاریخ ولادت على بن محمد سمرى مشخص نیست.

وی از خاندانی متدین و شیعه بوده که در خدمتگزاری به امامان شیعه شهرت زیادی داشته اند و همین اصالت خانوادگی او باعث شد که در مقام نیابت امام با مخالفت چندانی روبرو نشود.

از همسر یا همسران و فرزند یا فرزندان وی اطلاعی در دست نیست.

حسين بن روح، چند روز قبل از رحلتش، مسؤوليت دستگاه نيابت را به او به عنوان نايب چهارم، سپرد.

برخی او را جزو اصحاب امام هادی و امام حسن عسکری (علیهما ‌السلام) به شمار آورده که مکاتباتی هم با امام حسن عسکری (علیه السلام) داشته است، او از اؤلیاء الله و صاحب کرامت بود.

از امام زمان (علیه السلام) توقیعاتی (نامه‌ها و نوشته‌های امامان به ویژه امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف))، به وی رسیده است.

چون عمر سيمرى به سر رسيد از او خواستند كه كسى را به جانشينى خود برگزيند، ولى او گفت: خدا را امرى است كه خود آن را به اهلش می‌رساند و این به سبب توقیعی بود که از جانب حضرت ولی عصر به وی رسیده بود.

روز وفات سمری را حضرت حجت (علیه السلام) پیش‍گویی کرده بود.

تاریخ وفات نائب چهارم را برخی سال 328 قمری سال وفات وی می‌دانند، بعضی نیز سال وفاتش را 329 ذکر کرده اند.

بر این اساس مدت نیابت سمری دو یا سه سال مى‏‌شود.

زندگی نامه علی بن محمد سمری

او از اؤلیاء الله و صاحب کرامت بود. یکی از کرامات وی خبر غیبی دادن از رحلت علی بن بابویه بود. هنگامی که عمر سيمرى سر رسيد، از او خواستند كه كسى را به جانشينى خود برگزيند، ولى او گفت: خدا را امرى است كه خود آن را به اهلش می‌رساند.[1] تاریخ ولادت على بن محمد سمرى مشخص نیست، اما وی در سال 329 قمری رحلت نمود.[2]

مقبره ابو الحسن سمرى (رضى اللَّه عنه) در جاده معروف به «شارع خلنجى» جنب «باب المحول» نزديك نهر آب «ابو عتاب» واقع شده‌است.[3]

نسب و خاندان علی بن محمد سمری

وی از خاندانی متدین و شیعه بوده که در خدمتگزاری به امامان شیعه شهرت زیادی داشته اند و همین اصالت خانوادگی او باعث شد که در مقام نیابت امام با مخالفت چندانی روبرو نشود.[4]

 

ولادت علی بن محمد سمری

با جست‌وجویی که در منابع تاریخی و حدیثی انجام شده از زمان تولد وی گزارشی دیده نشده است.

 

نام، کنیه و القاب مشهور علی بن محمد سمری

نام وی علی فرزند محمد، کنیه‌اش ابوالحسن و لقب وی سیمری یا صیمری گزارش شده است. وی به سمری شهرت یافته که در توقیع امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) نیز به همین نام و لقب خوانده شده است.[5]

خانواده علی بن محمد سمری

با جست و جویی که در منابع تاریخی و دینی و روایی انجام شد از همسر یا همسران و فرزند یا فرزندان وی مطلبی گزارش نشده است.

تحصیلات و اساتید علی بن محمد سمری

نقش اساتید و تحصیلات در رشد علمی و اخلاقی فرد بر کسی پوشیده نیست، مردان بزرگی که توانستند در جامعه تأثیرگذار باشند نوعاً نزد اساتید بزرگ، دانشمند و وارسته تحصیل نمودند، وی نیز طبعا اساتیدی داشته که در رشد وی مؤثر بوده اند، امّا با جست و جویی که در منابع تاریخی و دینی و روایی انجام شد، از اساتید وی مطلبی یافت نشد.

فرازهای زندگی علی بن محمد سمری

از فرازهای زندگانی پیش از نیابت وی اطلاع چندانی در دست نیست، امّا با عنایت به جایگاه او پس از نیابت به فرازهایی از زندگی  وی اشاره می‌شود.

علی بن محمد سمری مورد اعتماد امام زمان (علیه السلام)

جمعى از ياران حضرت امام حسن عسكرى (عليه السّلام) در زمان خود آن حضرت، فرزندش امام زمان را ديدند، و بعد از وفات حضرت همان‌ها از اصحاب خاص و نواب امام زمان و رابط ميان آن جناب و شيعيان بودند.

اينان احكام دين را از وجود اقدس امام زمان (عليه السّلام) می‌پرسيدند و براى شيعيان نقل می‌كردند و هرگاه سؤال كتبى داشتند به حضور امام برده و پاسخ آن را گرفته به آنان می‌رساندند و وجوه شرعى شيعيان را با وكالتى كه از امام داشتند از آنها می‌گرفتند.

این امر با توجه به توقیع امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) کاملا واضح است.[6]

ارتباط علی بن محمد سمری با امام حسن عسکری (علیه السلام)

شیخ طوسی، او را «علی بن محمد صیمری» خوانده و جزو اصحاب امام هادی و امام حسن عسکری (علیهما ‌السلام) به شمار آورده[7] که مکاتباتی هم با امام داشته است. علی بن محمد سمری می‌گوید: ابو محمد (امام عسکری) به من نوشت: «فتنه‌ای پیش می‌آید که شما را گمراه می‌کند. بر حذر باشید و از آن بپرهیزید». پس از سه روز، حادثه‌ای برای بنی‌هاشم پیش آمد که ناگواری‌ها و دشواری‌های زیادی برای آنان دربرداشت. من به حضرت نامه‌ای نوشتم: آیا همان است که فرمودید؟ ایشان پاسخ داد: «خیر، غیر از این است. خود را محافظت کنید». چند روز بعد، جریان کشته‌شدن معتز پیش آمد.[8]

وکالت و نیابت علی بن محمد سمری

غيبت صغرى يا دوران غيبت كوتاه امام مهدى (عجل الله تعالی فرجه الشریف) از سال 260 تا سال 329 قمرى به طول انجاميد. در اين دوران عدّه‏‌اى به نام وكيل يا نايب خاص، پل ارتباط ميان امام و شيعيان بودند. اينان همگى از خواص ياران و شيعيان امام بودند.[9]

آنها معجزات و كرامات و جواب مسائل مشكل و بسيارى از اخبار غيبي را كه آن حضرت از جدش پيامبر روايت نموده، نقل كرده‌‏اند. يكى از آنها علی بن محمد سمری (رضى اللَّه عنه) است.

حسین بن روح، با بیش از 20 سال رهبری و هدايت مردم، در حالی که اغلب امور مربوط به دستگاه نيابت و غيبت صغری با سربلندی و پيروزی به انجام رسيده بود، آماده کوچ از اين دنيای فانی شد. اما از آنجاکه هنوز سه سال از دوران غيبت صغری باقی مانده بود، ضرورت داشت برای ادامه رياست و تکميل اين دوره سرنوشت ساز، يک فقيه و شخصيت توانمند ديگر به جای او منصوب شود.

از اين رو، به دستور امام عصر (عجل الله تعالی فرجه الشریف) حسين بن روح، چند روز قبل از رحلت، مسؤوليت دستگاه نيابت را به نايب چهارم، علی بن محمد سَمری سپرد.[10]

تعیین جانشین علی بن محمد سمری

شاخصه تعیین غیبت صغری در مقابل غیبت کبری این گونه بود که ذر غیبت صغری نائبان امام زمان (علیه السلام) به طور خاص از طرف آن حضرت انتخاب و نوعاً توسط نائب پیشین اعلام می‌شدند. در این راستا اعلام نیابت نائب چهارم علی بن محمد سمری توسط نائب سوم ابو القاسم حسین بن روح صورت پذیرفت.

حسين بن روح نوبختى در شعبان سال سيصد و بيست و شش از دنيا رفت و ابو الحسن على بن محمّد سمرى طبق وصيت حسين بن روح در جاى او قرار گرفت،[11] امّا نائب چهارم از طرف صاحب الامر مأمور بود تا کسی را به عنوان جانشین تعیین نکند؛ زیرا بعد از وی زمان غیبت کبری فرا می‌رسید.

در این بخش به دو مورد اشاره می‌شود:

1. طبرسی در كتاب «احتجاج» می‌نويسد: دربانان و سفرائى كه در غيبت صغرى (از طرف امامان عالی‌مقام) مدح بسيارى از آنها شده است، … بعد از درگذشت‏ او (حسین بن روح نوبختی) ابو الحسن على بن محمد سمرى به جاى او نشست هيچ يک از اينان به اين منصب بزرگ نرسيدند؛ مگر اينكه قبلا از طرف حضرت صاحب الامر (علیه السلام) فرمان انتصاب آنها صادر می‌گشت و شخص قبل از او جانشين خود را تعيين می‌نمود. شيعيان هم تا معجزه حضرت صاحب الامر (علیه السلام) كه دليل به راست‌گوئى و صحت نيابت آنها بود، از آنها آشكار نمى‏‌گرديد، گفتار آنها را نمى‌‏پذيرفتند.

چون هنگام رحلت ابو الحسن سمرى فرا رسيد و مرگ وى نزديک گرديد، به وى گفتند: چه كسى را جانشين خودتان قرار می‌دهيد؟ او در جواب توقيع امام را به آنان نشان داد.[12]

2. پس زمانى كه بانگ رحيل أبو الحسن سمرىّ (آخرين نايب) زده شد و اوان مرگش فرا رسيد، از او پرسيدند: به چه كسى وصيّت مى‏كنى؟ پس توقيعى را براى آنان خارج ساخت كه نسخه آن چنين است: بسم اللَّه الرّحمن الرّحيم؛ اى علىّ بن محمّد سمرىّ! خداوند اجر برادرانت را در عزاى تو عظيم گرداند كه تو ظرف شش روز آينده خواهى مرد، پس خود را براى مرگ مهيّا كن و به احدى وصيّت مكن كه پس از وفات تو قائم مقام تو شود كه غيبت تامّه واقع شده و ظهورى نيست، مگر پس از اذن خداى تعالى و آن پس از مدّتى طولانى و قساوت دل‌ها و پر شدن زمين از ستم واقع خواهد شد و به زودى كسانى نزد شيعيان من آيند و ادّعاى مشاهده می‌كنند، بدانيد هر كه پيش از خروج سفيانى و صيحه آسمانى ادّعاى رؤيت و مشاهده كند دروغگوى مفترى است، و لا حول و لا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ العليّ العظيم.[13]

علی بن محمد سمری نائب خاص امام زمان (علیه السلام)

با عنایت به این‌که امام زمان (علیه السلام) به دلیل مصالحی غیبت نمودند، غیبت آن حضرت به دو بخش کوچک و بزرگ (صغری و کبری) تشکیل می‌شود.

در غیبت صغری دارای نائبان خاص بودند که چهارمشان علی بن محمد سمری بود.

 

علی بن محمد سمری و ارتباط با امام زمان (علیه السلام)

گرچه برخی از حکمت‌های غیبت امام زمان (علیه السلام) در روایات معصومان (علیهم السلام) بیان شده، امّا تمام آن بیان نشده است، ولی هرچه که هست موجب از دست دادن توفیق دیدار آن حضرت شده است. ولی در این میان عده‌ای خصوصا در غیبت صغری به این توفیق نائل شده و به دیدار حضرت واصل شدند که از جمله آنان علی بن محمد سمری نائب چهارم حضرت می‌باشد.[14]

توقیع شریف امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) به علی بن محمد سمری

توقیع به نامه‌ها و نوشته‌های امامان به ویژه امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، گفته می‌شود، در این بخش به نمونه‌هایی از توقیعات امام زمان (علیه السلام) به علی بن محمد سمری اشاره می‌شود:

الف) سفارش امام زمان (علیه السلام) به عدم وصيّت نسبت به تعیین جانشین.[15]

ب) امام زمان (عليه السّلام) به وسيله سفير و نايب خاصّ خود (علىّ بن محمّد سمرى) دستورى به شرح زير براى شيعيان خود صادر فرمودند: «و امّا الحوادث الواقعة فارجعوا فيها الى رواة احاديثنا فانّهم حجّتى عليكم و انا حجّة اللَّه عليهم»؛ [16] «در پيش آمدهاى دينى به راويان اخبار و احاديث، ما مراجعه كنيد؛ زيرا ايشان حجّت من هستند و من حجّت خداوند بر ايشان هستم».

وفات علی بن محمد سمری

بر اساس توقیعی که از جانب امام زمان (علیه السلام) به علی بن محمد رسیده، تاریخ وفات وی پیش‌بینی شده بود.[17]

در باره تاریخ وفات نائب چهارم برخی سال وفات وی را 328 قمری می‌دانند، بعضی نیز سال وفاتش را 329 قمری می‌دانند.

مرحوم طبرسی می‌گوید: … سمری در نیمه شعبان سال 328 درگذشت.[18]

راوندی (رحمه الله) نیز وفات نائب چهارم را سال 328 می‌داند. وی می‌گوید: ابو الحسن سمرى (وكيل حضرت مهدی (عجّل اللَّه تعالى فرجه الشريف)) در نيمه شعبان سال 328 قمری درگذشت.[19]

اما برخی دیگر تاریخ وفات وی را سال 329 قمری می‌دانند و همین قول شهرت دارد.

شیخ صدوق می‌گوید: على بن محمد سمرى و كلينى و (علی بن حسین بن موسی بن بابویه)؛ پدر صدوق هر سه نفر در سال 329 قمرى رحلت نمودند.[20]

شيخ طوسى می‌گويد: حسين بن ابراهيم از ابو العباس محمد بن نوح از ابو نصر هبة اللَّه بن محمد كاتب براى من نقل كرد كه گفت: آن بزرگوار (علی بن محمد سمری) در سال 329 فمرى وفات يافت.[21]

سید بن طاوس می‌گوید: وفات على بن محمد سمرى در شعبان سال سيصد و بيست و نه قمری بوده است‏.[22]

با توجه به تاریخ وفات حسین بن روح که سال 326 قمری می‌باشد، بنابر گزارش طبرسى و راوندی که سال وفات سمرى را 328 نقل كرده‌اند مدت نیابت سمری دو سال مى‌‏شود، اما بنابر گزارش دیگران که سال 329 قمری را سال وفات سمری گزارش کرده اند، مدت نیابت سمری سه سال مى‏‌شود.

ویژگی‌های شخصیتی علی بن محمد سمری

از میان کسانی که یک نفر به عنوان نائب برگزیده می‌شود، طبعا نائب باید بیشترین شباهت را نسبت به منوب‌عنه داشته باشد. نظر به این‌که علی بن محمد سمری مانند سایر نواب از میان علماء و برجستگانی به این مقام رسیده که هر کدام از آنان جایگاه ویژه‌ای در میان شیعه امامیه دارند، این خود بر عظمت وی می‌افزاید.

با توجه به این‌که یکی از وظایف محوله به نواب اربعه از جمله علی بن محمد سمری رساندن پیام‌های امام (علیه السلام) به گوش شیعیان و رساندن امانت‌های مردم به امام بود، مهم‌ترین شرط این نیابت وثاقت و امانت‌داری است که توقیعات امام زمان (علیه السلام) به نائب چهارم شاهد بر این مدعا است.[23]

فلسفه اسامی، القاب و شهرت علی بن محمد سمری

کنیه او را ابوالحسن[24] و لقب او را سَمَری، سَیمُری، سَیمَری و یا صیمَری گفته‌اند، ولی مشهور همان سَمَری است.[25] با این حال در برخی از منابع شیعی، لقب او سَمُری ثبت شده است. سَمَّر یا سُمَّر[26] یا صیمر یکی از روستاهای بصره است که بستگان او در آن می‌زیسته‌اند؛[27] بر این اساس او را سمری، سیمری و صیمری لقب داده‌اند.

 

کسوت و پیشه علی بن محمد سمری

عنوان نیابت امام زمان (علیه السلام) خصوصاً نیابت خاص، کسوت و پیشه‌ای بوده که نواب به آن اشتغال داشته اند. به طور خاص، می‌توان به رسیدگی امور موقوفات در جهان اسلام که وقف امامان (علیهم السلام) شده بود، دریافت سؤالات و پاسخ به آن،[28] محاسبه و دریافت خمس و امور دیگر، اشاره نمود.

اخلاق و صفات علی بن محمد سمری

علی بن محمد سمری نیز مانند دیگر نواب در اخلاق و صفات به عدالت، وثاقت، امانت، درایت، فهم و دیگر سجایای اخلاقی ستوده می‌شد.[29]

کرامات علی بن محمد سمری

اساساً مردان بزرگ الهی به دلیل تزکیه نفس و پاکی روح به کراماتی دست می‌یابند، از جمله آنان علی بن محمد سمری نائب چهارم امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است.

احمد بن ابراهيم بن على روايت كرده است: در بغداد خدمت مشايخ رسيدم، در حالی که ایشان در مجلس على بن محمد سمرى بودند، هنگامى‌كه دور هم بوديم، ناگهان على بن محمد گفت: خداوند علی بن حسين بن موسى بن بابويه قمى (پدر شيخ صدوق) را رحمت كند، مشايخ حاضر در مجلس تاريخ آن روز را نوشتند تا آن‌كه خبر رسيد كه على‏ بن بابويه همان روز وفات يافته است.[30]

آثار و اقدامات تاریخی علی بن محمد سمری

علی بن محمد سمری نیز مانند سایر انسان‌های برجسته طبعاً دارای افکار و اندیشه نویی بود که می‌توانست در جامعه آن روز تأثیرگذار باشد، اما وی به عنوان نائب ویژه امام (علیه السلام)، مروج افکار امام بود و وظایفی را که امام (علیه السلام) به وی محول نموده بود، انجام می‌داد.

وی فرصت زیادی برای فعالیت نداشت؛ هم به جهت کوتاه بودن مدت نیابت و هم به جهت وضعیت خاصِ سیاسی نتوانست فعالیت های گسترده‌ای انجام دهد و یا اگر هم به فعالیت های گسترده ای موفّق شده بود، آن فعالیت ها به جهت شدّت رعایت تقیه، احتیاط و استتار، برای آیندگان نقل نشده است.^[31]

 

اندیشه و مکتب علی بن محمد سمری

علی بن محمد سمری برای آنکه بتواند به دور از هرگونه حساسیت‌زایی برای مخالفان، وظایف سفارت را انجام دهد، تقیه می‌کرد. او چنین وانمود می‌کرد که تصور حکومت عباسی درباره جانشین نداشتن امام حسن عسکری (علیه السلام) درست است. وی به وکلای خود سفارش می‌کرد که فعالیت‌های خود را با رعایت تقیه انجام دهند و مبادا اسم امام دوازدهم به میان آید، تا به این وسیله ذهنیت حکومت به حال خود باقی بماند. این موضع‌گیری علی بن محمد برای آن بود تا حکومت آسوده‌خاطر باشد که شیعیان رهبر ندارند و قیام نمی‌کنند؛ بر این اساس می‌بینیم احیاناً فعالیت‌هایی که داشته، به جهت شدّت رعایت تقیه، احتیاط و استتار، برای آیندگان نقل نشده است.^[32]

 

آثار علمی علی بن محمد سمری

با جست‌وجویی که در منابع روایی صورت گرفته، آثار علمی خاصی برای نائب چهارم گزارش نشده است.

علی بن محمد سمری راوی احادیث مهدویت

 علی بن محمد سمری راوی احادیث بسیاری پیرامون مهدویت می‌باشد.

توقیعات و جواب سؤالات، به دست عثمان بن سعید و بعد از وفات او، فرزندش محمد بن عثمان و بعد از وفات وی، به دست حسین بن روح و نهایت به دست علی بن محمد سمری خارج می‌شد.[33]

موافقان  و مخافان علی بن محمد سمری

علی بن محمد سمری شخصی امین، مورد اعتماد و دارای اخلاق نیکویی بود؛ از این رو مورد احترام عموم مردم از اهل سنت و شیعیان قرار می‌گرفت.

بر این اساس و با توجه به نیابت خاص وی از امام زمان (علیه السلام)، تمام علاقه‌مندان آن‌حضرت جزو موافقان وی به شمار می‌آیند، البته با عنایت به نیابت و وکالت خاصه علی بن محمد سمری از امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) طبعاً دشمنان و مخالفان امام (علیه السلام)، باید مخالفان وی نیز به حساب آیند، اما با توجه به تقیه و استتاری که در کارهایش داشته، در نتیجه دشمنان مطرحی برای وی نبودند.

علی بن محمد سمری از دیدگاه اندیشمندان شیعه

انسان‌هایی که از نعمت سجایای اخلاقی برخوردارند، همواره مورد محبت دیگران قرار دارند، علی بن محمد سمری علاوه بر اوصاف پسندیده، دارای نیابت و سفارت از جانب امام زمان (علیه السلام) بود که به همراه توصیف امامان از وی، بر وجاهت ایشان می‌افزاید و به دنبال آن اعتماد و دوستی همه، خصوصا شیعیان و اندیشمندان فرهیخته را به خود جلب می‌کند.

مرحوم طبرسی وی را به همراه دیگر نواب خاص از جمله کسانی معرفی می‌کند که مورد تمجید قرار گرفتند.

وی در كتاب «احتجاج» می‌نويسد: دربانان و سفرائى كه در غيبت صغرى (از طرف امامان عالی‌مقام) مدح بسيارى از آنها شده است، … بعد از درگذشت‏ او (حسین بن روح نوبختی) ابو الحسن على بن محمد سمرى به جاى او نشست هيچ يک از اينان به اين منصب بزرگ نرسيدند؛ مگر اين‌كه قبلا از طرف حضرت صاحب الامر (علیه السلام) فرمان انتصاب آنها صادر می‌گشت و شخص قبل از او جانشين خود را تعيين می‌نمود. شيعيان هم تا معجزه حضرت صاحب الامر (علیه السلام) كه دليل به راست‌گوئى و صحت نيابت آنها بود، از آنها آشكار نمى‏‌گرديد، گفتار آنها را نمى‌‏پذيرفتند.[34]

میراث علی بن محمد سمری

مهم‌ترین و ارزشمندترین چیزی که از علی بن محمد سمری بر جای مانده، توقیعات (نامه های امام زمان (علیه السلام))، شهادت‌های مبنی بر دیدن امام زمان (علیه السلام) و روایاتی است، که در جای جای کتاب‌های حدیثی و تاریخی قرار گرفته است.[35]

کتاب نامه مقاله علی بن محمد سمری‏‏

1. جاسم، حسین؛ تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم(عج)؛ ترجمه: آیت‌اللهی، محمد تقی؛ امیرکبیر، تهران، ۱۳۸۵ ش.
2. جباری، محمدرضا؛ سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمة (علیهم السلام)؛ قم، مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی، ۱۳۸۲ ش.
3. جعفریان، رسول؛ حیات فکری و سیاسی امامان شیعه؛ قم، انصاریان، ١٣٨١ ش.
4. حلی، حسن بن یوسف؛ الفين؛ ترجمه: وجدانى، جعفر؛ ناشر: سعدى و محمودى؛ چاپ اول، تهران‏، بی تا.
5. راوندی، قطب الدین سعید بن هبة الله؛ الخرائج و الجرائح؛ محقق / مصحح: مؤسسة الإمام المهدى عليه السلام؛ ناشر: مؤسسه امام مهدى عجل الله تعالى فرجه الشريف‏، چاپ اول‏، قم‏، 1409 ق.
6. راوندی، قطب الدین سعید بن هبة الله؛ الخرائج و الجرائح (جلوه‏هاى اعجاز معصومين عليهم السلام)؛ مترجم: محرمی، غلام حسن؛ دفتر انتشارات اسلامى‏ جامعه مدرسین، چاپ دوم‏، قم‏، 1378 ش‏.
7. سایت اسلام کوئست.
8. سایت ویکی اهل البیت.
9. سایت ویکی شیعه.
10. سيد ابن طاووس، علی بن موسی؛ كشف المحجة لثمرة المهجة؛ محقق / مصحح: حسون، محمد؛ بوستان كتاب‏، چاپ دوم، قم‏، 1375 ش‏.‏
11. صدر، سید محمد؛ تاریخ الغیبه؛ دارالتعارف، بیروت، ۱۴۱۲ ق.
12. صدوق، محمد بن علی؛ إعتقادات الإمامية؛ مترجم: حسنى، محمدعلى؛ اسلاميه‏، چاپ اول، تهران‏، 1371 ش‏. ‏
13. صدوق، محمد علی؛ كمال الدين و تمام النعمة؛ ترجمه: كمره‏اى،‏ محمد باقر‏؛اسلاميه‏، چاپ اول‏، تهران‏، 1377 ق.
14. صدوق، محمد علی؛ كمال الدين و تمام النعمة؛ محقق / مصحح: غفارى، على اكبر؛ اسلاميه‏، چاپ دوم‏، تهران‏، 1395 ق.
15. طبرسی، احمد بن علی؛ الإحتجاج على أهل اللجاج؛ نشر مرتضى‏، چاپ اول، مشهد، 1403 ق‏.
16. طبرسی، فضل بن حسن؛ إعلام الورى بأعلام الهدى (ترجمه زندگانى چهارده معصوم عليهم السلام)؛ مترجم: عطاردى قوچانی‏، عزيز الله؛ اسلاميه‏، چاپ اول، تهران‏، 1390 ق‏.‏
17. طبرسی، فضل بن حسن؛ إعلام الورى بأعلام الهدى؛ محقق / مصحح: مؤسسة آل البيت؛ ناشر: آل البيت‏، چاپ اول‏، قم‏، 1417 ق.
18. طبرسى، احمد بن على؛ احتجاج؛ مترجم: جعفرى، بهراد؛ اسلاميه‏، چاپ اول‏، تهران‏، 1381 ش.
19. طوسی (ابن حمزه)، محمد بن علی؛ الثاقب في المناقب؛ محقق / مصحح: علوان، نبيل رضا؛ انصاريان‏، چاپ سوم‏، ايران، قم‏، 1419 ق.
20. طوسی، محمد بن حسن؛ رجال الطوسی؛ تحقیق: قیومی اصفهانی، جواد؛ قم، جامعه مدرسین، ۱۳۷۳ ش.
21. طوسی، محمد بن حسن؛ كتاب الغيبة للحجة؛ محقق / مصحح: تهرانى، عباد الله و ناصح، على احمد؛ دار المعارف الإسلامية، چاپ اول‏، ايران، قم‏، 1411 ق.
22. مامقانی، عبدالله؛ تنقیح المقال فی علم الرجال؛ المطبعة المرتضویة، نجف، ۱۳۵۲ ق.
23. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار (مهدى موعود)، ترجمه: دوانی، علی؛ دار الكتب الاسلاميه‏، چاپ بيست و هشتم‏، تهران‏، 1378 ش.
24. موسوی خویی، سید ابو القاسم؛ معجم رجال الحدیث؛ مرکز نشر آثار شیعه، قم، 1410 ق.
25. نهاوندی، علی‌اکبر؛ العبقری الحسان فی احوال مولانا صاحب الزمان؛مسجد جمکران، قم، ۱۳۸۶ ش.

[1]. طوسی، محمد بن حسن، كتاب الغيبة للحجة، محقق / مصحح: تهرانى، عباد الله و ناصح، على احمد، ص 396.

[2] . صدوق، محمد بن علی، اعتقادات، ترجمه: حسنى، محمد علی، مقدمه، ص 3.

[3]. كتاب الغيبة للحجة، ص 396.

[4] . جاسم، حسین، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ترجمه آیت‌اللهی، محمد تقی، ص 210.

[5]. «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ* يَا عَلِيَّ بْنَ مُحَمَّدٍ السَّمُرِيَّ أَعْظَمَ اللَّهُ أَجْرَ إِخْوَانِكَ فِيكَ فَإِنَّكَ مَيِّتٌ …»؛ طبرسی، احمد بن علی، الإحتجاج على أهل اللجاج، ج ‏2، ص 478‏.

[6] . ر ک: طبرسی، احمد بن علی، الإحتجاج على أهل اللجاج، ج‏2، ص 602.

[7]. ر ک: خویی، سید ابو القاسم، معجم‏ رجال‏الحديث، ج 12، ص 142؛ طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، تحقیق قیومی اصفهانی، جواد، ص۴۰۰.

[8]. صدر، سید محمد، تاریخ الغیبه، ج۱، ص ۱۹۹.

[9]. جاسم، حسین، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ترجمه آیت‌اللّهی، سید محمد تقی، ص ۱۵۵ – ۱۵۶.

[10]. ر ک: سایت حج.

[11]. طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الورى بأعلام الهدى، ص 444 و 445؛ زندگانى چهارده معصوم عليهم السلام، ص 571.

[12] . طبرسی، احمد بن علی، الإحتجاج على أهل اللجاج، ج‏2، ص 477 و 478.

[13] . همان، ص 602 و 603.

[14]. ر ک: طبرسی، احمد بن علی، الإحتجاج على أهل اللجاج، ج ‏2، ص 602 و 603.

[15] . طبرسی، احمد بن علی، الإحتجاج على أهل اللجاج، ج ‏2، ص 478‏؛ طبرسی، احمد بن علی، الإحتجاج على أهل اللجاج، ترجمه جعفرى، بهراد، ج ‏2، ص 602 و 603.

[16] . حلی، حسن بن یوسف، الفين، ترجمه وجدانى، جعفر، ص 731.

[17] . طبرسى، احمد بن على، احتجاج، جعفرى، بهراد، ج ‏2، ص 602 و 603.

[18] .  طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الورى بأعلام الهدى، محقق / مصحح: مؤسسة آل البيت‏، ص 445.

[19] . راوندی، قطب الدین، الخرائج و الجرائح، ج ‏3، ص 1128‏؛ راوندی، قطب الدین، الخرائج و الجرائح (جلوه‏هاى اعجاز معصومين عليهم السلام)، محرمی، غلامحسن، ص 783‏.

[20] . صدوق، محمد بن علی، إعتقادات الإمامية، حسنى، محمدعلى، مقدمه، ص 3.

[21] . طوسی، محمد بن حسن، كتاب الغيبة للحجة،  محقق / مصحح: تهرانى، عباد الله و ناصح، على احمد، ص 396.

[22] . سيد ابن طاووس، علی بن موسی، كشف المحجة لثمرة المهجة، محقق / مصحح: حسون، محمد ص 220‏.‏

[23]. طبرسی، احمد بن علی، الإحتجاج على أهل اللجاج، ج ‏2، ص 478‏؛ طبرسی، احمد بن علی، الإحتجاج على أهل اللجاج، ترجمه جعفرى، بهراد، ج ‏2، ص 602 و 603؛ حلی، حسن بن یوسف، الفين، ترجمه وجدانى، جعفر، ص 731.

[24]. مامقانی، عبد الله، تنقیح المقال، ج ۲، ص ۳۰۵.

[25]. صدر، سید محمد، تاریخ الغیبه، ج ۱، ص ۴۱۳.

[26]. نهاوندی، علی اکبر، العبقری الحسان، ج ۵، ص ۱۱۶.

[27]. جباری، محمد رضا، سازمان وکالت و نقش آن در عصر ائمة علیهم السلام ، ج ۲، ص ۴۷۹؛ برگرفته از ویکی شیعه.

[28].  جاسم، حسین، تاریخ سیاسی غیبت امام دوازدهم، ترجمه آیت‌اللّهی، سید محمد تقی، ص ۱۵۵ – ۱۵۶.

[29]. ر ک: طبرسی، احمد بن علی، الإحتجاج على أهل اللجاج، ج ‏2، ص 477.

[30]. صدوق، محمد بن علی، كمال الدين، ترجمه كمره‏اى، محمد باقر، ج‏2، ص 180؛ طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الورى بأعلام الهدى، ص 451؛ طبرسی، فضل بن حسن، زندگانى چهارده معصوم عليهم السلام(إعلام الورى بأعلام الهدى)، مترجم: عطارودی، عزیزالله، ص 579.

[31]. ویکی اهل البیت.

[32]. ر ک: ویکی اهل البیت

[33] . ر ک: طبرسی، احمد بن علی، الإحتجاج على أهل اللجاج، ج ‏2، ص 602.

[34] . طبرسی، احمد بن علی، الإحتجاج على أهل اللجاج، ج‏2، ص 477 و 478.

[35]. ر ک: طبرسی، احمد بن علی، الإحتجاج على أهل اللجاج، ج ‏2، ص 478‏؛ طبرسی، احمد بن علی، الإحتجاج على أهل اللجاج، ترجمه:جعفرى، بهراد، ج ‏2، ص 602 و 603؛ حلی، حسن بن یوسف، الفين، ترجمه: وجدانى، جعفر، ص 731.