بررسی تعارض برخی از آیات با آیات پیرامون امر به معروف

در مواردى از قرآن کریم خداوند به پيامبرش خطاب فرموده كه تو مسئول ايمان مردم نيستى در اینجا این سؤال پدید می آید که آيا اين موارد با امر به معروف و نهى از منكر یا جهاد ابتدايى منافات ندارند؟ پاسخ گويى به چنين سؤالى در پرتو شناخت و تصور صحيح از مسألۀ ايمان، امر به معروف و نهى از منكر و جهاد ابتدايى ميسر مى‏باشد. ايمان از دو ركن تركيب يافته است. از طرفى بايد فكر و عقل آن را بپذيرد و از طرف ديگر، دل بدان گرايش پيدا كند و هيچ يك از اين دو در قلمرو زور و اجبار نمى‏باشند. نه مى‏شود با اجبار به چيزى دل بست و بدان محبت ورزيد و نه مى‏شود با اجبار فكر و عقيده‏اى را پذيرفت.[1] از اين رو است كه قرآن مى‏فرمايد: “لااكراه فى الدين…”.[2] و يا خداوند به پيامبرش اين گونه خطاب مى‏كند: “قُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكُمْ فَمَنْ شاءَ فَلْيُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْيَكْفُرْ “.[3] و يا اين كه آن وجود مبارك بايد مردم را در انتخاب ايمان آزاد بگذارد[4] و از ايمان نياوردن مردم، بيش از حد غصه نخورد و بر خود سخت نگيرد. قرآن در اين باره مى‏فرمايد: “اى پيغمبر گويى مى‏خواهى جان خود را از شدت اندوه از دست دهى به خاطر اين كه آنها ايمان نمى‏آورند”.[5]

همۀ اين آيات به صراحت بيان مى‏دارند كه اعتقاد و دين و ايمان از امور قلبي مى‏باشند و در اين وادى اكراه و اجبار كارايى ندارد. و اگر خداوند به پيامبرش اين گونه خطاب مى‏فرمايد كه: ” فَذَكِّرْ إِنَّما أَنْتَ مُذَكِّر لَسْتَ عَلَيْهِمْ بِمُصَيْطِرٍ”[6]، دقيقاً در همين راستا مى‏باشد و آن جناب تنها مأمور بود مردم را به سوى خداوند بخواند، آن هم با حكمت و منطق و برهان و با موعظۀ نيك.[7]

به عبارت ديگر، براى تحقق ايمان مقدماتى لازم است و انسان پس از آن مقدمات است كه ايمان يا كفر را انتخاب مى‏كند و پيامبر عظيم الشأن اسلام، موظف به فراهم سازى آن مقدمات بود. او موظف بود مردم را به تعاليم اسلام دعوت كند و فضاى لازم را براى ايمان آوردن مردم فراهم سازد، به گونه‏اى كه در برابر كسانى كه ايمان نمى‏آورند هيچ كوتاهى از ناحيۀ خدا و رسول صورت نگرفته باشد.

امر به معروف و نهى از منكر و جهاد ابتدايى هم در راستاى وظيفۀ تبليغ و هدايت و اجراى تعاليم اسلام تشريع شده است نه براى اين كه مردم به اجبار ايمان بياورند. همه تجاوز را بد مى‏دانند، اما هر جنگى تجاوز نيست و آن جنگى كه به منظور دفاع از خود يا ملت و حقوق آنان صورت مى‏گيرد نه تنها بد نيست، بلكه مقدس شمرده مى‏شود.

در قرآن هم به اين نوع از جهاد اشاره شده است،[8] اما بايد توجه نمود كه حقوق، گاه شخصى و يا محدود به يك ملت است، گاه از محدودۀ يك شخص و يك ملت فراتر است و مربوط به همۀ انسان‏ها مى‏باشد؛ مثلاً حق آزادى كه اختصاص به يك ملت و يا شخص ندارد، بلكه حقّ همۀ انسان ها است كه بايد از اين نعمت بهره‏مند باشند و دفاع از چنين حقى حتى نياز ندارد كه از طرف مقابل تقاضاى كمكى بشود.

به عبارت ديگر، ممكن است كسى كه در اسارت به سر مى‏برد و در غل و زنجير است، خودش متوجه نباشد و تقاضاى كمك هم نكند، اما اگر فردى از اين امر آگاه باشد و توان نجات او را هم داشته باشد، در چنين صورتى اگر به نجات و رهايى او اقدام كند، همه از چنين عملى به عنوان “دفاع مشروع” ستايش مى‏كنند و چون جنبۀ شخصى و ملى ندارد و به جنبۀ انسانى مربوط است با تقدّس بيشترى از آن ياد مى‏كنند.[9]

امر به معروف و نهى از منكر هم مصداق دفاع از حقوق انسانى مى‏باشد. در امر به معروف و نهى از منكر از ارزش‏هاى معنوى دفاع مى‏شود كه به قوم و ملتى اختصاص ندارد. و در واقع، چنين دستورى براى اين است كه انسان‏ها به سوى خدا دعوت شوند؛ اگر چه بعضى از مراتب امر به معروف و نهى از منكر به اجبارهاى عملى منجر مى‏شود، اما اين اعمال براى آن نيست كه مردم به اجبار ايمان بياورند، بلكه بدين جهت است كه زمينه براى هدايت مردم در جامعه فراهم شود، صحنۀ جامعه پاكسازى گشته و خار راه از مسير برداشته شود تا ره پويان به مقصد واصل گردند.

ايمان و توحيد هم جزو حقوق انسانى محسوب مى‏گردد؛ زيرا دين و توحيد، صراط مستقيم است[10] و سعادت عموم انسان‏ها به آن بستگى دارد؛ از اين رو نمى‏تواند يك امر شخصى تلقّى گردد. و از اين جهت جنگيدن با ديگرى به خاطر تحميل نمودن توحيد نمى‏باشد؛ زيرا توحيد تحميل بردار نيست، بلكه براى آن است كه موانع تبليغ و دعوت برداشته شود و لذا مى‏توان گفت ما طرفدار آزادى فكر هستيم نه آزادى عقيده؛ زيرا فكر به معناى استدلال و منطق مى‏باشد و عقيده به معناى گره خوردگى و چه بسا عقايدى كه از هيچ مبناى فكرى برخوردار نمى‏باشند؛ يعنى بر مبناى تقليد صرف يا عادت مى‏باشند و چنين عقايدى انسان را به اسارت مى‏كشاند و…، در اين صورت جنگ با چنين عقايدى كه توجيه منطقى ندارد، در راستاى آزادى بشر از قيد و اسارت تقليد كوركورانه تلقى مى‏گردد و در واقع دفاع از آزادى بشر است نه جنگ عليه آزادى بشر.[11]

سرّ اين كه ايمان و توحيد، حق مسلّم فطرت بشرى است و جزو حقوق انسانى محسوب مى‏گردد، اين است كه ايمان و توحيد، مايۀ  حيات فرد و جامعه است. همان طور كه اميرمؤمنان على (ع) فرمود: “التوحيد حياة النفس”[12] و قرآن كريم نيز كافر را به خاطر محروميت وى از توحيد، مرده مى‏داند و او را در مقابل “زنده” ذكر مى‏كند: ” لِيُنْذِرَ مَنْ كانَ حَيًّا وَ يَحِقَّ الْقَوْلُ عَلَى الْكافِرين‏”.[13]

پس مجموع آيات و روايات نشان مى‏دهد كه:

اوّلاً توحيد مايۀ حيات معنوى فرد و جامعه انسانى است، ثانياً اين مايۀ حيات، حق مسلّم همۀ بشريت است و تمام انسان‏ها حق استفادۀ از آن را دارند. افزون بر اين، حيات چون حقّى است كه خالق بشريت آن را هبه كرده، نه تنها نمى‏توان ديگران را از آن بازداشت، بلكه خود را نيز نمى‏توان از آن محروم ساخت.

بنابراين، دفاع از حق فطرى انسان‏ها، لازم و مبارزه با عامل كفر و شرك، ضرورى است؛ يعنى همان طور كه اگر فرد يا گروهى خواستند به حيات ظاهرى فرد يا جامعه‏اى آسيب برسانند و آنها را از بين ببرند، دفاع لازم است، به همان صورت اگر فرد يا گروهى درصدد بودند تا حيات معنوى فرد يا جامعه‏اى را مصدوم نموده و آنها را كافر كنند يا جلوى اسلام (و ايمان) آنان را بگيرند، دفاع لازم خواهد بود.

از اين رو جنگ و جهاد نيز كه از مهم ترين برنامه‏هاى دينى اسلامى به شمار مى‏رود، حتماً بايد همراه با شاخصه‏هاى اصلى آن كه رحمت و احياى حقوق انسانى و دفع خارهاى راه سعادت و حيات معنوى مى‏باشد، در نظر گرفته شود. ” وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ وَ لكِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْعالَمين‏”[14] “وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِيَعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ يُذْكَرُ فيهَا اسْمُ اللَّهِ كَثيراً”.[15] و حفظ زمين از تباهى و صيانت مراكز مذهبى از ويرانى، رحمتى است كه بدون دفع مهاجم و طرد مزاحم ممكن نخواهد بود، لذا دفع اين گونه از موانع و برداشتن اين خارهاى راه و رجم و رمى رهزن ها جزو كارهاى خير و از مصاديق بارز رحمت الاهى به شمار خواهد آمد.[16]

خلاصه اين كه پيامبر عظيم الشأن اسلام، مسئول ايمان مردم نيست، او وظيفه داشت كه محيط و فضا را براى پذيرش اختيارى ايمان از طرف مردم، فراهم سازد و امر به معروف و نهى از منكر و جهاد ابتدايى هم در همين راستا، در اسلام تشريع شده است.[17]