امامت

تعریف امامت

امامت در لغت به معنای پیشوایی و رهبری است و هر کسی که متصدی رهبری گروهی شود «امام» نامیده می شود خواه در راه حق باشد یا در راه باطل.^[1] یعنی مطلق پیشوا، مقتدا و رهبر. امامت، در اصطلاح عبارت است از: رهبری عمومی و همه جانبۀ الاهی در تمام امور دینی و دنیوی برای یک انسان کامل مشخص، در هر عصر و زمانی به جانشینی پیامبر اسلا‌م (ص).

“امامت”، از دیدگاه متکلّمان شیعی، مانند نبوت،‌ از اصول دین بوده و مقامی الاهی است. امام، تمام وظایفی که پیامبر (ص) بر عهده داشت را دارد، و فقط فرق آن در این است که در نبوت، دریافت و ابلاغ وحی مطرح است، ولی در امامت چنین چیزی نیست.

از دیدگاه شیعه شرایط اصلی و اساسی برای امامت عبارت است از: علم وسیع و عصمت (مصونیت داشتن از گناه و خطا). بنابراین، شناختن چنین فردی فقط از طریق وحی امکان پذیر است.

امامت، عبارت است از: رهبری عمومی و همه جانبۀ الاهی در تمام امور دینی و دنیوی برای یک انسان کامل مشخص، در هر عصر و زمانی به جانشینی پیامبر اسلا‌م (ص).

اهمیت و ضرورت وجود امام

ضرورت وجود امام، همان ضرورت وجود و بعثت پیامبران است.

علامه حلی (ره) در توضیح کلام خواجه نصیرالدین طوسی به بعضی از این ضرورت ها اشاره کرده و می فرماید:

1. وجود پیامبر ضروری است تا شناخت عقلی بشر، به واسطه بیان نقلی تقویت شود؛ زیرا اگر چه انسان با نیروی عقل بسیاری از حقایق از اصول و فروع دین را درک می کند، ولی گاهی در اعماق وجودش وسوسه ها و تزلزل هایی وجود دارد که مانع از اعتماد بر آن و انجام آنها می گردد، اما هنگامی که این احکام عقلی با بیان پیشوای الاهی تقویت گردد، هر گونه تزلزل و شک و دودلی زدوده خواهد شد و انسان با قوت قلب به سوی یافته های عقلی خود خواهد رفت.

2. بسیاری از امور است که عقل، حسن و قبح آن را درک نمی کند و باید دست به دامان پیشوایان الاهی گردد تا بتواند خوبی و بدی آنها را دریابد.

3. بسیاری از اشیاء، مفید و برخی دیگر زیان بارند و انسان تنها با فکر خود قادر به درک سود و زیان همه آنها نیست. این جا است که احساس نیاز می کند تا سود و زیان اشیا را برای او بیان نمایند و این کار تنها از عهدۀ پیشوایان الاهی مرتبط با منبع وحی بر می آید.

4. انسان یک موجود اجتماعی است و اجتماع بدون داشتن قوانینی که حقوق همه افراد را حفظ کند و آنها را در مسیر صحیح پیش ببرد؛ سامان نخواهد یافت و به کمال مطلوب نخواهد رسید، تشخیص این قوانین به طور صحیح و اجرای آنها جز به وسیله رهبران آگاه و پاک و معصوم الاهی صورت نخواهد گرفت.

5. انسان ها در درک کمالات و تحصیل علوم و معارف و کسب فضائل متفاوت اند، بعضی از آنها توانایی حرکت در این مسیر را دارند و برخی عاجز و ناتوان هستند. رهبران الاهی گروه اول را تقویت و گروه دوم را مدد می دهند تا هر دو گروه به کمال ممکن برسند.

6. با توجه به تفاوت مراتب اخلاق در انسان ها، تنها راه برای پرورش این فضایل، رهبران پاک و معصوم الاهی هستند.

7. پیشوایان الاهی از ثواب و عقاب و پاداش و کیفر الاهی در برابر طاعت و گناه آگاهی کامل دارند و هنگامی که دیگران را از این امور آگاه کنند، انگیزه نیرومندی برای انجام وظیفه در آنان پیدا می شود.[2]

با توجه به این که امامت چیزی جز استمرار خط نبوت نیست، غالب این فلسفه ها در مورد امامان معصوم نیز ثابت است. به بیان دیگر خداوندی که نوع بشر را برای پیمودن راه کمال و سعادت آفریده است همان گونه که باید برای هدایت او پیامبرانی را که متکی بر نیروی وحی و دارای مقام عصمت باشند مبعوث کند، لازم است برای تداوم این راه، بعد از رحلت پیامبران، جانشینان معصومی قرار دهد تا جامعۀ انسانی را در رسیدن به سر منزل مقصود کمک کند و به یقین بدون آن، این هدف ناتمام خواهد ماند؛ زیرا اولاً: عقول انسانی به تنهایی برای تشخیص تمام عوامل و اسباب پیشرفت و کمال، قطعاً کافی نیست و گاهی حتی یک دهم آن را نیز تشخیص نمی دهند.

ثانیاً: آئین انبیا بعد از رحلت آنان، ممکن است دستخوش انواع تحریفات قرار گیرد. برای جلوگیری از تحریف لازم است پاسدارانی معصوم و الاهی باشند تا از آن پاسداری کنند. درست است که خداوند در بارۀ قرآن مجید فرمود: «انا نحن نزلنا الذکر و انا له لحافظون»[3] یعنی: «ما قرآن را فرستادیم و خود حافظ و نگهبان آن هستیم». و لکن این حفظ دین باید از طریق علل و اسباب آن باشد که این اسباب همانا امامان معصوم (ع) هستند.

این همان چیزی است که در بیان نورانی حضرت امام صادق (ع) آمده است که فرمود: «در میان ما اهلبیت در هر نسلی افراد عادلی هستند که تحریف غلوکنندگان را از اسلام نفی می کنند، و دست بدعت گذاران و دین سازان و اهل باطل را کوتاه می کنند و تأویل های نادرست جاهلان را کنار می گذارند».[4]

نیز امام علی (ع) فرمود: «هرگز روی زمین خالی نمی شود از کسی که به حجت الاهی قیام کند، خواه ظاهر و آشکار باشد و یا ترسان و پنهان تا دلایل الاهی و نشانه های او باطل نگردد”.[5]

ثالثاً: تشکیل حکومت الاهی و برقراری عدل و قسط و رسانیدن انسان به اهدافی که برای آن آفریده شده است، جز از طریق معصومان ممکن نیست؛ زیرا حکومت های انسانی بنا بر شهادت تاریخ همیشه در مسیر منافع مادی افراد یا گروه های خاصی سیر کرده و تمام تلاش های آنها در همین راستا بوده است. همان گونه که بارها  آزموده ایم عناوینی مثل دموکراسی و حکومت مردم یا حقوق بشر و مانند آن پوششی است برای رسیدن به اهداف شیطانی قدرت ها و آنها با استفاده از همین ابزار مقاصدشان را به شکل مرموزی بر مردم تحمیل کرده اند.

امام علی (ع) در جمله ای کوتاه روح امامت را این گونه توصیف می کند: «موقعیت امامی که عهده دار امور مسلمانان است، همانند موقعیت ریسمانی است که مهره ها را به نظم می کشد و آنها را جمع کرده و در کنار یک دیگر قرار می دهد، اگر ریسمان از هم بگسلد مهره ها پراکنده می شود و هر کدام به جایی خواهد افتاد که هرگز نمی توان آنها را جمع کرد و به آنها نظام بخشید».[6]

رابعاً: ادامه و استمرار دستورات دین در جوامع نیاز به وجود امامان خبیر و آگاه به تمام جزئیات و دقایق دین دارد، تا در هیچ لحظه ای کوچک ترین نقطه ابهامی برای کسی باقی نماند.

از آن چه گفتیم به خوبی ضرورت و فلسفه وجود امامان معصوم معلوم می گردد.

اینها دلایلی است که ضرورت اعتقاد به امامت و امامان را توجیه می کند و نتیجه آن این شد که اگر ما به خاتمیت اسلام معتقد باشیم باید به امامت اعتقاد داشته باشیم.

بعضی گفته اند که ضرورتی برای نصب امام وجود ندارد و امر رهبری مسلمانان بعد از رحلت پیامبر (ص) به انتخاب مردم واگذار شده است، در پاسخ به این پرسش فقط به این نکته بسنده می کنیم که اگر شخصی کارخانه مهمّی بسازد که هدفش تولید گران قیمت ترین جواهرات باشد و استمرار این تولید را مدّ نظر داشته باشد و در حضور و غیبت او و حتی بعد از مرگ او هم این کارخانه تعطیل نشود و در این کارخانه دستگاه های دقیق و پیچیده ای باشد که شناخت آنها برای کسی ممکن نیست مگر این که خود مبتکر و مخترع کسی را بر ظرایف و خصایص کار آنها آگاه کرده باشد، آیا عقلانی و قابل قبول است که این مخترع اعلان کند که به زودی (همین امسال) خواهد مرد، ولی کسی را که عالم به تجهیزات و دستگاه ها و قادر در به کار گیری آنها باشد، برای اداره کارخانه اش تعیین نکند؟ هرگز!

آیا دقّت ها و پیچیدگی های علوم قرآن و سنّت و احکام الاهی و آیات محکم و متشابه قرآن و … که همگی برای اداره زندگی بشر در تمام زمینه ها آماده است از دستگاه های این کارخانه ساده تر است؟ هرگز!

و آیا ثمره و نتیجه دین که پرورش جواهر و کمال انسانیت است (رسیدن به معرفت ا… و عبادت او) و تبدیل شهوت انسان به عفت و غضب او به شجاعت و برپایی مدینه فاضله بر اساس هدایت الاهی، کمتر از ثمره و تولیدات آن کارخانه جواهر سازی است؟ هرگز!

پس چگونه می توان باور داشت دینی که می خواهد برنامه اش تا آخرین روز حیات جهان (قیامت) بر پا باشد و هدایت گری کند، برای بعد از پیامبر خود افرادی را تربیت و تعیین نکرده باشد تا وظایف (غیر از نبوت) او را انجام دهند؟

آثار و برکات وجود امام غایب

برخى از مسائل وجود دارد كه ما آنها را از امام شاهد هستيم، نه به عنوان وظيفه، بلكه اين همان جنبه رحمانيت و الطاف الاهى است كه به سبب ايشان بر ما فرود مى آيد. آنها به عنوان نمونه عبارت اند از:

1. جان جهان: طبق فرمايشات خاندان رسول اكرم (ص) امام، جان جهان[7] و مدار بود و نبودِ عالم است. به نحوى كه در روايات راجع به امام آمده است: “اگر زمين بدون وجود امام باشد، هر آينه مردم را به كام خود فرو مى برد”.[8]

2. امام واسطه فيض الاهى و مجراى نزول بركات آسمانى بر مردم است؛ از اين رو در روايات و زيارات امامان معصوم آمده است: “آسمان، به سبب شما باران مى باراند و زمين به خاطر شما، درخت مى فشاند و درختان از برايتان به بار مى‏نشيند”.[9]

3. تأثير در نفوس[10] و جلوگيرى از گمراهى و ضلالت بندگان در برابر شيطان.

آن چه گفته شد، گزيده اى مختصر از فوايد امام غايب است كه به فرموده حضرت رسول اكرم (ص) مردم چون خورشيد پشت ابر،[11] از وجودش بهره مى برند.

البته فرموده شريف پيامبر، از ريزه كارى ها و نكات فراوان علمى برخوردار است كه جهت اطلاع بیشتر می توانید به كتاب های تفصيلى[12] در اين باره، مراجعه کنید.[13]

منابع و مآخذ:

1. مصباح يزدى، محمد تقى، آموزش عقايد.

2. طباطبائى، سيد محمد حسين، شيعه در اسلام.

3. طبرى، محمد بن جرير، دلائل الإمامة.

4. سبحانى، جعفر، فرازهايى از تاريخ پيامبر اسلام.

5. شيخ حر عاملى، وسائل الشيعة.

6. مظفر، محمد رضا، اصول الفقه.

7. مهدى، پيشوائى، سيره پيشوايان.

8. كلينى، اصول كافى.

9. ابن قولويه قمى، كامل الزيارات.

10. خرازى، سيد محسن، بداية المعارف الالهية.

11. مجلسى، محمد باقر، بحار الانوار.

12. قزوينى، سيد محمد كاظم، امام مهدى از ولادت تا ظهور، ترجمه‏، كرمى، علی، حسينى، سيد محمد.

اثبات امامت در قرآن

در قرآن مجید آیات فراوانی هست که در بیان و اثبات امامت ائمه طاهرین می باشند. البته دلالت این آیات با توجه به احادیث بسیار زیاد (متواتر) است که از رسول گرامی اسلام در شأن نزول این آیات وارد شده است. احادیثی که مورد قبول شیعه و سنی است؛[14] ما در اینجا به چند آیه اشاره می کنیم:

1. “وَ إِذِ ابْتَلىَ إِبْرَاهِمَ رَبُّهُ بِكلَمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ  قَالَ إِنىّ‏ِ جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا  قَالَ وَ مِن ذُرِّيَّتىِ  قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِى الظَّالِمِينَ”؛[15] به خاطر آوريد هنگامى كه خداوند، ابراهيم را با وسايل گوناگونى آزمود. و او به خوبى از عهدۀ اين آزمايش ها برآمد. خداوند به او فرمود: «من تو را امام و پيشواى مردم قرار دادم!» ابراهيم عرض كرد: «از دودمان من (نيز امامانى قرار بده!)» خداوند فرمود: «پيمان من، به ستمكاران نمى‏رسد! (و تنها آن دسته از فرزندان تو كه پاك و معصوم باشند، شايسته اين مقامند).

2. “وَ جَعَلْنَاهُمْ أَئمَّةً يَهْدُونَ بِأَمْرِنَا وَ أَوْحَيْنَا إِلَيْهِمْ فِعْلَ الْخَيرْاتِ وَ إِقَامَ الصَّلَوةِ وَ إِيتَاءَ الزَّكَوةِ  وَ كاَنُواْ لَنَا عَابِدِينَ”؛[16] و آنان را پيشوايانى قرار داديم كه به فرمان ما، (مردم را) هدايت مى كردند و انجام كارهاى نيك و برپاداشتن نماز و اداى زكات را به آنها وحى كرديم و تنها ما را عبادت مى كردند.

3. “وَ جَعَلْنَا مِنهُمْ أَئمَّةً يهْدُونَ بِأَمْرِنَا لَمَّا صَبرُواْ  وَ كَانُواْ بِايَاتِنَا يُوقِنُونَ”؛[17] و از آنان امامان (و پيشوايانى) قرار داديم كه به فرمان ما (مردم را) هدايت مى‏كردند، چون شكيبايى نمودند، و به آيات ما يقين داشتند.

4. “یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک…”؛[18] ای پیامبر! آن چه را از سوی پروردگارت نازل شده است به طور کامل (به مردم) برسان، و اگر انجام ندهی، رسالت او را انجام نداده ای، و خداوند تو را از (خطرهای احتمالی) مردم نگاه می دارد، و خداوند جمعیت کافران لجوج را هدایت نمی کند”.

خداوند متعال پیامبرش را با شدّت هر چه تمام تر، امر فرمود که رسالت خود را ابلاغ نماید و طبق روایات، پیامبر اکرم (ص) به دنبال نزول این آیه، در جایی به نام غدیر خم، حضرت علی (ع) را با عبارت مشهور «هر کس من مولای او هستم علی مولای اوست.» به جانشینی خود برگزید.[19]

5. “انما ولیکم الله و رسوله و الذین امنوا الذین یقیمون الصلاة…”؛ [20]ولی و سرپرست شما تنها خداست و پیامبر او، و آنها که ایمان آورده اند و نماز را به پا می دارند و در حال رکوع زکات می پردازند”.

بسیاری از مفسران و محدثان گفته اند که این آیه در شأن علی (ع) نازل شده است.[21]

«سیوطی» از دانشمندان اهل سنت در تفسیر «الدر المنثور» در ذیل این آیه از «ابن عباس» نقل می کند که: «علی (ع) در حال رکوع نماز بود که سائلی تقاضای کمک کرد و آن حضرت انگشترش را به او صدقه داد، پیامبر (ص) از سائل پرسید: چه کسی این انگشتر را به تو صدقه داد؟ سائل به حضرت علی (ع) اشاره کرد و گفت: آن مرد که در حال رکوع است»، در این هنگام این آیه نازل شد.[22]

هم چنین از دانشمندان اهل سنت واحدی،[23] و زمخشری،[24] این روایت را نقل کرده و تصریح کرده اند که آیۀ «انما ولیکم الله …» درباره حضرت علی (ع) نازل شده است.

فخر رازی در تفسیر خود از عبدالله بن سلام نقل می کند، هنگامی که این آیه نازل شد، من به رسول خدا (ص) عرض کردم که با چشم خود دیدم که علی (ع) انگشترش را در حال رکوع به نیازمندی صدقه داد، به همین دلیل ما ولایت او را می پذیریم. وی هم چنین روایت دیگری نظیر همین روایت را از ابوذر در شأن نزول این آیه نقل می کند.[25]

طبری نیز در تفسیر خود روایات متعددی در ذیل این آیه و شأن نزول آن نقل می کند که اکثر آنها می گویند: درباره حضرت علی (ع) نازل شده است.[26]

مرحوم علامه امینی (ره) در کتاب الغدیر، نزول این آیه درباره حضرت علی را با روایاتی از حدود بیست کتاب معتبر از کتاب های اهل سنت، با ذکر دقیق مدارک و منابع آن، نقل کرده است.[27]

در این آیه، ولایت حضرت علی (ع) در ردیف ولایت خدا و پیامبر (ص) قرار داده شد.

6. “یا ایها الذین امنوا اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی الامر منکم…”؛[28] ای کسانی که ایمان آورده اید اطاعت کنید خدا را و اطاعت کنید رسول خدا (ص) و اولی الامر از خودتان را.

از سویی دانشمندان،[29] گفته اند که آیه اولی الامر درباره حضرت علی (ع) نازل شده است.

مثلا «حاکم حسکانی» حنفی نیشابوری (مفسر معروف اهل سنت) در ذیل این آیه پنج حدیث نقل کرده که در همه آنها عنوان «اولی الامر» بر علی (ع) تطبیق شده است.[30]

ابوحیان اندلسی مغربی در میان اقوالی که درباره اولی الامر نقل کرده، از مقاتل و میمون و کلبی (سه نفر از مفسران) نقل می کند که منظور از آن ائمه، اهل بیت (ع) هستند.[31]

ابوبکر بن مؤمن شیرازی، از علمای اهل سنت در رسالۀ «اعتقاد» از ابن عباس نقل می کند که آیه فوق درباره حضرت علی (ع) نازل شده است.[32]

از سویی دیگر در اين آيه شريفه با سبک و سياق واحد و عدم تکرار لفظ (اطيعوا)، اطاعت خدا و رسول و اولی الامر واجب شده است. از این جهت اولی الامر معصوم است، و گرنه دستور به اطاعت از آنها به نحو اطلاق معنا نداشت، همان طورکه خدا و پیامبرش معصوم هستند و هم چنین طبق آن چه در روایات آمده، معصومین منحصر در امامان شیعه اند.

7. “انما انت منذر و لکل قوم هاد”؛^[33] تو تنها بیم دهنده ای و برای هر گروهی هدایت کننده ای است.

مفسرین شیعه و بعضی از مفسرین اهل سنت از جمله امام فخر رازی مفسر صاحب نام اهل سنت می گویند: انذار کننده پیامبر و هدایت کننده علی (ع) است؛ زیرا ابن عباس می گوید: پیامبر (ص) دست مبارکش را بر سینه خود گذاشت و فرمود «انا المنذر» (من بیم دهنده هستم)، و سپس اشاره به شانه علی (ع) کرد و فرمود: «و انت الهادی یا علی! بک یهتدی المهتدون من بعدی»  تو هدایت کننده ای ای علی! و به وسیله تو بعد از من هدایت شوندگان هدایت می شوند».^[34]

تفسیر الدر المنثور که از معروف ترین تفاسیر اهل سنت است، روایات متعددی در تفسیر این آیه از پیامبر اکرم (ص) نقل می کند که: «پیامبر اکرم (ص) در موقعی که این آیه نازل شد دست خود را به سینه مبارکشان گذاشتند و فرمودند: من بیم دهنده هستم و آن گاه به شانه حضرت علی (ع) اشاره کرده و فرمودند هادی تویی ای علی …».^[35]

روایات دیگری به همین مضمون را جمعی از دانشمندان معروف اهل سنت از جمله حاکم نیشابوری در «مستدرک»، ذهبی در «تلخیص»، فخر رازی و ابن کثیر در تفسیر خود و  ابن صباغ مالکی در «الفصول المهمة» و گنجی شافعی در «کفایة الطالب» و طبری در تفسیر خود، و ابن حیان اندلسی در «بحر المحیط» و نیشابوری در تفسیر خویش و حموینی در «فرائد السمطین» و گروه دیگری در کتاب های تفسیر خود آورده اند.^[36]

8. “یا ایها الذین امنوا اتقوا الله و کونوا مع الصادقین”؛^[37] ای کسانی که ایمان آورده اید از (مخالفت فرمان خدا) بپرهیزید و با صادقان باشید.

فخر رازی در تفسیر کلمه «الصادقین» می گوید مراد از صادقین معصومین هستند، ولی می گوید: مراد از معصومان، جمیع امت اند.^[38] در حالی که هیچ عرب زبانی در هنگام نزول این آیه از کلمه «صادقین» مجموع امت را نمی فهمیده است پس چگونه می توان آن را حمل بر این معنا کرد؟

پس باید بپذیریم که در هر عصر و زمانی صادقی که هیچ اشتباه و خطایی در سخنان او نیست وجود دارد که ما باید پیرو آنها باشیم!

علاوه بسیاری از مفسران و محدثان اهل سنت از ابن عباس نقل کرده اند که آیه فوق درباره حضرت علی ابن ابی طالب (ع) است. علامه ثعلبی در تفسیر خود، گنجی در «کفایة الطالب»، علامه سبط الجوزی در «تذکره» از گروهی از علما چنین نقل می کند: «علمای سیره (تاریخ پیامبر) گفته اند معنای این آیه آن است که با علی (ع) و خاندانش بوده باشید، ابن عباس می افزاید: علی (ع) سید و سرور صادقان است.^[39]

در روایات متعددی که از طریق اهل بیت به ما رسیده است، بر این معنا تاکید شده است.^[40]

9. “قل لا اسئلکم علیه اجراً الا المودة فی القربی”؛[41] بگو: «براى آن [رسالت‏] از شما هيچ مزدى طلب نمى‏كنم، مگر دوستى در حق نزديكان».

علاوه بر این آیات، آیات دیگری، بازگو کننده فضیلتی از فضیلت های حضرت علی (ع) و برتری آن حضرت بر سایر صحابه و یاران و نزدیکان پیامبر اکرم (ص) است. حال با استناد به حکم عقل که تقدیم “مرجوح” بر “ارجح” را قبیح می شمارد، می توان نتیجه گرفت که امامت و جانشینی پیامبر اکرم (ص) حق حضرت علی (ع) است.

این مقام گاهی با مقام نبوت و رسالت، جمع شده است؛ مثل امامت حضرت ابراهیم (ع) و پیامبر گرامی اسلام (ص) و گاهی جدای از مقام نبوت و رسالت بوده است؛ مثل امامت ائمۀ معصومین (ع).[42]

این آیات نشانگر این است که امام باید از جانب خدا منصوب شود؛ زیرا در همۀ این آیات جعل امامت به خدا نسبت داده شده و نیز خداوند، در آیۀ ابتلا،‌ امامت را عهد و پیمان الاهی شمرده ‌است؛ از این رو باید متصدی آن را خدا، که طرف عهد و پیمان است، تعیین کند نه مردم. هم چنین طبق این آیات، امام باید معصوم، ‌کامل ترین و فاضل ترین مردم باشد. روشن است که هیچ کس جز خدا نمی تواند از وجود این صفات و کمالا‌ت نفسانی آگاه شود. بنابراین، امام باید از جانب خدا نصب شود. فلسفۀ انتصاب امامان نور از ناحیۀ خدا،‌ هدایت و رهبری جامعۀ بشری است.

امامت در روایات فریقین

در روایات فراوانی از پیامبر اسلام (ص) از طریق شیعه و سنی، مسئلۀ امامت مطرح شده است که ما به ذکر چند روایت اکتفا می کنیم:

اول. حدیث ثقلین: این حدیث به طور بسیار گسترده از پیامبر اکرم (ص) در منابع دست اول معروف شیعه و اهل سنت نقل شده است به طوری که هیچ تردیدی در صدور آن از پیامبر (ص) نیست. از مجموع احادیث معلوم می شود که پیامبر (ص) این حدیث را در موارد متعدّدی بیان فرموده اند که حاکی از اهمیت این حدیث است. در صحیح مسلم که از معروف ترین منابع دست اول اهل سنت است و از مهم ترین صحاح شش گانه اهل سنت محسوب می شود، از زید بن ارقم نقل می کند که گفت: «رسول خدا (ص) در میان ما برخاست و خطبه خواند در محلی که آبی بود و خم نامیده می شد (غدیر خم) و در میان مکه و مدینه قرار داشت پس حمد خدا را به جا آورد و بر او ثنا گفت و سپس فرمود: «اما بعد ای مردم من بشری هستم و نزدیک است فرستاده پروردگارم بیاید و دعوت او را اجابت کنم و من در میان شما دو چیز گران بها می گذارم نخست کتاب خدا که در آن هدایت و نور است، پس کتاب خدا را بگیرید و به آن تمسک جوئید – پیامبر تشویق و ترغیب فراوانی درباره قرآن کرد – سپس فرمود: و اهل بیتم را به شما توصیه می کنم که خدا را در باره اهل بیتم فراموش نکنید، به شما توصیه می کنم خدا را درباره اهل بیتم فراموش نکنید، به شما توصیه می کنم خدا را درباره اهل بیتم فراموش نکنید. (3 بار تکرار کردند)».[43] اشاره به این که مسئولیت الاهی خود را در مورد اهل بیت (ع) فراموش نکنید.

قرار دادن اهل بیت (ع) در کنار قرآن، به عنوان دو چیز گران مایه و سه بار تأکید بر آن، نشان می دهد که این امر با سرنوشت مسلمین و هدایت آنان و حفظ اصول اسلام، پیوند و ارتباط داشته و دارد و گرنه در کنار هم قرار نمی گرفت.

حدیث ثقلین در کتاب های معروف سنن ترمذی[44] و سنن دارمی[45]و مسند امام احمد[46] ( که از ائمه چهارگانه اهل سنت است) و سنن نسایی[47] و مستدرک الصحیحین[48] و کتاب الصواعق المحرقه[49] و کتاب اسد الغابة فی معرفة الصحابة[50] از ابن اثیر و جلال الدین سیوطی در کتاب احیاء المیت[51] و در سنن بیهقی[52] و در المعجم الکبیر[53] اثر حافظ طبرانی و در کتب دیگری از کتب مورد اعتماد اهل سنت آمده است.

مرحوم میر حامد حسین هندی در کتاب خلاصه عبقات الانوار از یکصد و بیست و شش کتاب معروف نام می برد و عین عبارت هر کدام را با قید جلد و صفحه کتاب در آن جا آورده است.[54]

این از نظر سند و اتقان حدیث ثقلین اما از نظر معنا و محتوی نکات بسیار دقیقی در این حدیث شریف نبوی وجود دارد که عبارت اند از:

1. قرآن و اهل بیت همیشه همراه یک دیگر هستند و جدایی ناپذیر می باشند و آنها که طالب حقیقت اند باید دست به دامن اهل بیت (ع) بزنند.

2. همان گونه که پیروی از قرآن بدون هیچ قید و شرطی بر همه مسلمانان واجب است، پیروی از اهل بیت نیز بدون قید و شرط واجب می باشد.

3. جدایی ناپذیر بودن قرآن و اهل بیت و وجوب اطاعت بی قید و شرط از آنان، دلیل روشنی بر معصوم بودن آنها از خطا و گناه و اشتباه است.

4. پیامبر (ص) فرمود این دو (قرآن و عترت) همیشه با هم هستند تا در کنار حوض کوثر نزد من آیند و این به خوبی نشان می دهد که در تمام طول تاریخ اسلام فردی از اهل بیت به عنوان پیشوای معصوم وجود دارد و همان گونه که قرآن همیشه چراغ هدایت است آنها نیز چراغ هدایت اند، پس باید کاووش کنیم و در هر عصر زمان آنها را پیدا کنیم.

5. از این حدیث استفاده می شود که جدا شدن و یا پیشی گرفتن از اهل بیت (ع) مایه گمراهی است.

6. آنها از همه افضل و اعلم و برترند.

جالب این که «سمهودی شافعی» از علمای معروف اهل سنت در قرن نهم و دهم هجری در یکی از نوشته های خود به نام «جواهر العقدین» که درباره حدیث ثقلین نگاشته، می نویسد: «این حدیث می فهماند که در هر زمانی تا روز قیامت در میان اهل بیت (ع) کسی وجود دارد که شایستگی تمسک و پیروی دارد، همان گونه که قرآن مجید نیز این چنین است».[55]

دوم. حدیث سفینة:

از احادیث معروف درباره اهل بیت (ع) و امامان معصومین «حدیث سفینة» می باشد که به طور گسترده در کتب معروف شیعه و اهل سنت آمده است.

این حدیث را حداقل 8 نفر از صحابه پیامبر اکرم (ص) نقل کرده اند (ابوذر، ابوسعید خدری، ابن عباس، انس، عبدالله بن زبیر، عامربن واثلة، سلمة بن الاکوع و علی (ع)).

احادیث فوق در ده ها کتاب از کتاب های معروف اهل سنت آمده است.

ابوذر این حدیث را این طور نقل می کند: «شنیدم رسول الله فرمود: مثل اهلبیتی کمثل سفینة نوح فی قوم نوح، من رکبها نجی و من تخلف عنها هلک»؛[56] «اهل بیت من در میان شما همانند کشتی نوح هستند هر کس بر آن سوار شود نجات می یابد و هر کس از آن جدا شود هلاک می گردد».  کتاب عبقات الانوار این حدیث را از 92 کتاب که به وسیله نود و دو نفر از دانشمندان معروف اهل سنت تألیف یافته است، نقل می کند (با تمام مشخصات).[57]

از این حدیث شریف نکات ارزشمندی استفاده می شود که به بعضی از آنها اشاره می کنیم:

1. بعد از پیامبر اکرم (ص) طوفان های ضلالت و گمراهی امت اسلامی را فرا می گیرد و بسیاری را نابود می کند.

2. برای رهایی از چنگال این خطرات تنها یک نقطه امید وجود دارد و آن کشتی نجات اهل بیت (ع) است که تخلف و جدایی از آن به یقین مایه هلاکت است.

3. آن چه مایه نجات است تنها محبت و دوستی آنها نیست که بعضی از دانشمندان اسلامی آن را مطرح کرده اند و می گویند هر کس اهل بیت را دوست داشته باشد اهل نجات است. بلکه شرط نجات پیروی از آنها است که نقطه مقابل «تخلف» است که در روایات آمده است.

4. وجود کشتی نجات اهل بیت (ع) تا آخر جهان ضروری است؛ زیرا تا آخر جهان خطر طوفان ها و ضلالت ها و گمراهی ها وجود دارد.

5. تمسک بی قید و شرط به اهل بیت (ع) در مقابل تخلف از آنان می تواند شاهد خوبی بر وجود امامی معصوم در هر زمان در میان اهل بیت (ع) باشد که پیروی از او مایه نجات و تخلف از او مایه هلاکت است.

سوم. حدیث امامان اثنا عشر:

حدیث امامان دوازده گانه نیز از احادیث معروف و مشهور است و در اکثر کتاب های صحاح اهل سنت وجود دارد.

در صحیح مسلم از جابر بن سمرة نقل می کند که می گوید: سمعت رسول الله (ص) یقول: لایزال الاسلام عزیزاً الی اثنی عشر خلیفة – ثم قال کلمة لم افهمها ! فقلت لابی ما قال؟ فقال: کلهم من قریش!» یعنی: « شنیدم پیامبر اکرم (ص) فرمود: اسلام پیوسته عزیز خواهد بود تا دوازده خلیفه بر مسلمانان حکومت کنند، سپس سخنی فرمود که من نفهمیدم، پس به پدرم (که در آنجا حاضر بود و از من به پیامبر نزدیک تر بود) گفتم: پیامبر (ص) چه فرمود؟ گفت: پیامبر فرمود: تمام آنها از قریشند».[58]

همین حدیث در صحیص بخاری با عبارت مشابهی آمده است.[59] و نیز در صحیح ترمذی[60] و در صحیح ابی داوود[61] و در مسند احمد ابن حنبل در چندین مورد آمده است،[62] و … .

اما از نظر محتوای حدیث، تعبیراتی که در این روایات آمده است متفاوت است. در بعضی از روایات تعبیر شده است به «اثنی عشر خلیفه» (دوازده جانشین) و در بعضی «اثنی عشر امیراً» و در بعضی سخن از ولایت و حکومت دوازده مرد است، ولی روشن است که همه اینها اشاره به مسئله ولایت و خلافت است.

از سوی دیگر در غالب این روایات که به طرق مختلف نقل شده جمله «کلهم من قریش» (همه از قریش اند) دیده می شود و در بعضی از روایات آمده «کلهم من بنی هاشم» (همه از بنی هاشم اند).[63]

در غالب این احادیث آمده است که صدای پیامبر (ص) به هنگام جمله اخیر آهسته بود و جمله فوق مخفیانه ادا شد و این نشان دهنده این است که افرادی با بودن دوازده جانشین پیامبر (ص) در قریش یا در بنی هاشم مخالف بودند.

به هر حال تفسیر این حدیث شریف که در منابع دست اول آمده و همه علمای اسلام به آن معترفند برای پیروان اهل بیت روشن است و آنها مفهوم آن را چیزی جز دوازده امام معصوم نمی دانند، ولی پیروان مذاهب دیگر نتوانسته اند تفسیر روشنی برای آن بیان کنند دلیل آن هم معلوم است؛ زیرا خلفای نخستین چهار نفر و خلفای بنی امیه 14 نفر و خلفای بنی عباس بالغ بر سی و هفت نفر بودند. و هیچ کدام از اینها بر ائمه اثنا عشر تطبیق نمی کند و با جمع و تفریق هم مشکل حل نخواهد شد مگر این که بعضی را به میل خود حذف کنیم و بعضی را بپذیریم که آن هم با هیچ منطقی سازگار نیست.

به علاوه ما روایاتی داریم که هم از طریق اهل سنت و هم از طریق شیعه نقل شده است و در بعضی از آنها که نام امامان دوازده گانه – همان گونه که پیروان مکتب اهل بیت معتقدند – آمده است و در بعضی دیگر به نام اولین آنها «علی (ع)» و آخرین آنها «حضرت مهدی (ع)»، در بعضی دیگر به سومین آنها «امام حسین (ع)» اشاره شده است به این صورت که پیغمبر اکرم (ص) به امام حسین (ع) اشاره کرد و فرمود: «این فرزندم امام است و فرزند امام و برادر امام و پدر امامان نه گانه».[64]

چهارم. حدیث منزلت:

“قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (ص) أَنْتَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ هَارُونَ مِنْ مُوسَى إِلَّا أَنَّهُ لَا نَبِيَّ بَعْدِي”؛[65] پیامبر (ص) خطاب به امیر المؤمنین حضرت علی (ع) فرمودند: تو برای من در مقام و منزلت هارون از موسی هستی جز این که بعد از من پیغمبری نخواهد بود.

گرچه در زمینه امامت ائمه (ع) روایات معتبر زیادی داریم، ولی در این جا به همین مقدار بسنده می کنیم.[66]

دلایل عقلی امامت

علاوه بر ادلۀ نقلی، ادلۀ عقلی نیز بر ضرورت وجود امامت عامه در تمام زمان ها دلالت می کنند که عبارت اند از:

الف. برهان لطف: نبوت و امامت يك فيض معنوی از جانب خداوند است که بر اساس قاعدۀ لطف باید همیشه وجود داشته باشد. قاعدۀ لطف اقتضا می کند که در میان جامعۀ اسلامی امامی باشد که محور حق بوده و جامعه را از خطای مطلق باز دارد.

الطاف وجود امام غایب را می توان در موارد زیر برشمرد:

1. حراست از دین خداوند در سطح کلی[67]

2. تربیت نفوس مستعد

3. بقای مذهب

4. وجود الگویی زنده که بتواند مقتدای مردم قرار بگیرد[68]

ب. برهان علت غایی: در علم کلام ثابت شده که خداوند از افعال خود هدف و غرضی دارد و چون خداوند کمال مطلق است و نقص در او راه ندارد، غایت افعال الاهی به مخلوقات برمی گردد و غایت وجود انسان، انسان کامل است؛ یعنی انسان مانند درختی است که میوۀ آن وجود انسان کامل است.[69]

ج. برهان امکان اشرف: در فلسفه قاعده ای مطرح می شود، به نام قاعدۀ امکان اشرف و معنای آن این است که ممکن اشرف باید در مراتب وجود اقدم از ممکن اخس باشد… .[70]

در عالم وجود، انسان اشرف مخلوقات است و محال است که وجود، حیات، علم، قدرت و جمال و… به افراد انسان برسد قبل از آن که این کمالات به انسان کاملی که حجت روی زمین است، رسیده باشد.

د. برهان مظهر جامع: هویت مطلقۀ خداوند در مقام ظهور، احکام وحدت بر او غلبه دارد و در وحدت ذاتی مجالی برای اسمای تفصیلی نیست. از طرف دیگر در مظاهر تفصیلی که در عالم خارج ظاهر می شوند، احکام کثرت، غالب بر وحدت است. این جا است که فرمان الاهی مقتضی صورتی اعتدالی است که در آن وحدت ذاتی و یا کثرت امکانی بر یک دیگر غلبه نداشته باشد، تا بتواند مظهری برای حق از جهت اسمای تفصیلیه و وحدت حقیقیه باشد و آن صورت اعتدال همان انسان کامل است.[71]

امامت یک منصب الهی

شیعه معتقد است امامت یک مقام دینی است و تابع تشریع و نصب الاهی است نه یک سلطنت دنیوی و تابع عوامل اجتماعی.

مورخان و سیره نگاران مسلمان نوشته اند: رسول خدا (ص) هنگامی که به سراغ قبیلۀ «بنی عامر بن صعصعه» رفتند تا آنان را به دین خدا فراخوانند، و از آنان بخواهند تا ایشان را در اجرای رسالت شان یاری دهند؛ یکی از افراد آن قبیله به نام «بیحرة بن فراس» در پاسخ پیامبر (ص) گفت: «اگر ما از تو پیروی کنیم و خدا تو را بر مخالفانت پیروز گرداند، آیا امر خلافت را پس از خود به ما واگذار می کنی؟

پیامبر (ص) در پاسخ او فرمود: «الأمر لله یضعه حیث یشاء».[72]

امر خلافت در دست خدا است (نه در اختیار من) و هر جا که بخواهد آن را قرار خواهد داد.

سخن رسول خدا به صراحت نشان می دهد که جانشینی پیامبر (ص) منصبی الاهی و از حقوق خدا و رسول است، نه از حقوق مردم. بنابراین شخص پیامبر (ص) نیز نقش استقلالی در تعیین جانشین خود نداشته، بلکه آن را به امر الاهی انجام داده است. و در واقع حکمت ختم نبوت با نصب امام معصوم ارتباط دارد و با وجود چنین امامی است که مصالح جامعه اسلامی بعد از رحلت پیامبر (ص) تأمین می شود.[73]

خداوند در قرآن مجید می فرماید: «الیوم اکملت لکم دینکم و أتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا» امروز من دینتان را کامل و نعمتم را بر شما تمام کردم و راضی شدم که اسلام دین شما باشد.[74]

افزون بر دانشمندان و مفسران شیعه، شماری از محدثان و مفسران اهل سنت نیز از طریق شماری از صحابه از پیامبر (ص) احادیثی نقل کرده اند که نشان می دهد آیۀ مورد نظر در روز غدیر خم، و پس از اعلان ولایت علی (ع) توسط رسول خدا (ص)،  نازل شده است.

خطیب بغدادی با سند صحیح از صحابی پیامبر (ص) ابوهریره نقل کرده است که گفت: «هر کس روز هیجدهم ذی حجة را روزه بدارد برای او شصت ماه روزه نوشته می شود. و آن، روز غدیر خم است؛ هنگامی که پیامبر (ص) دست علی بن ابی طالب (ع) را گرفت و فرمود: «ألست ولی المؤمنین؟» قالوا بلی یا رسول الله. قال: «من کنت مولاه فعلی مولاه» فقال عمر بن الخطاب: بخ بخ لک یا ابن ابی طالب أصحبت مولای و مولا کل مسلم، فانزل الله «الیوم اکملت لکم دینکم…».[75]

آیا من پیشوا و سرپرست مؤمنان نیستم؟ گفتند: آری ای رسول خدا. پیامبر (ص) فرمود: هر کس من مولای او هستم، علی هم مولای او است. به دنبال آن، عمر بن خطاب گفت: خوشا به حالت ای فرزند ابو طالب که مولای من و مولای همۀ مسلمانان شدی. بلافاصله خداوند این آیه را نازل کرد (الیوم اکملت لکم دینکم…).

حدیث فوق را حاکم حسکانی حنفی، ابن عساکر دمشقی، خوارزمی، ابن مغازلی، سبط ابن جوزی حنفی، ابراهیم بن محمد جوینی نیز نقل کرده اند.[76]

از صحابی دیگر پیامبر (ص) ابو سعید خدری نیز حدیث صحیحی با مضمون فوق نقل شده است. وی می گوید: پیامبر مردم را به (ولایت) علی (ع) فراخواند و بازوی او را گرفت و بالا برد. هنوز متفرق نشده بودند که این آیه نازل شد “الیوم اکملت لکم دینکم…” به دنبال آن، رسول خدا فرمود: الله اکبر بر کامل شدن دین و تمام شدن نعمت، و خوشنودی پروردگار، به رسالت من و ولایت علی پس از من.[77]

چنان که دیدیم، حدیث ابوهریره و ابو سعید خدری صراحت داشت در این که آیۀ اکمال دین در غدیر خم و دربارۀ امامت و ولایت علی (ع) نازل شده است.

امامت مسیر شناخت توحید

ابتدا برای روشن شدن اهمیت و نقش مهم امامت در شناخت توحید به روایتی در این زمینه می پردازیم:

امام رضا(ع) در حدیث سلسلة الذهب می فرمایند: «لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حِصْنِي فَمَنْ دَخَلَ حِصْنِي أَمِنَ من عَذَابِي قَالَ فَلَمَّا مَرَّتِ الرَّاحِلَةُ نَادَانَا بِشُرُوطِهَا وَ أَنَا مِنْ شُرُوطِهَا؛ كلمۀ «لا اله الا الله» قلعۀ من است، پس هر كه در آن قلعه وارد شود، از عذاب من در امان است، و چون كجاوه به راه افتاد، حضرت با صداى بلند فرمود: به شروط كلمۀ «لا اله الا الله»، و من از شروط آن هستم‏».[78]

معنای این روایت آن است که وصول به مقام توحيد كه از آن به «لا اله الا الله» تعبير ‌‏شده، انسان را در عصمت و مصونيت وارد می‌کند، و وصول به اين مقام بدون عبور از ولايت كه معناى مرآتى خدا است، ممكن نیست.

برای درک عمیق این مطلب لازم است نکاتی به دقت مورد مطالعه قرار گیرد:

1. اگر چه برای واژۀ ولایت معانی متعددی ذکر شده است، امّا دقت در این معانی، ما را به این نتیجه خواهد رساند که همۀ آنها به یک معنا بر می گردند. این معنا عبارت است از این که دو چيز و يا بيشتر، به گونه ای باشند كه بين آنها هيچ گونه حجاب، مانع، فاصله و جدایى نباشد. به عبارت دیگر؛ به مقام يگانگى بين بنده و پروردگار، حبيب و محبوب، عاشق و معشوق كه جدائى در آن نیست، ولايت گفته می شود. پس اگر گفته شد: ولايت از آنِ خدا است‏، معيتِ ‏خداوند با همۀ موجودات مراد است. و اگر گفته شد: انسانی به مقام ولايت رسيده، به این معنا است كه در مراحل سير و سلوك و شهود الاهی، به مرحله اى رسيده كه هيچ يك از حجب نفسانيه، بين او و حضرت حق حایل نيست و به مقام بندگى محضۀ خداوند، نایل آمده است. دقیقاً به جهتِ همین نزدیکی و قرابت و وحدت است که به هر یک از مالك و مملوك، و دو نفری که پیمان بسته اند، و حبيب و محب، و همسايه و…، ولی گفته می شود. با این توضیح روشن شد كه از لوازم ولایت، مالكيت و سلطنت در تدبير، تكفل و سرپرستی در امور و وساطت در فیض است.[79]

2. لازمۀ وجود هر موجودى، وجود ولايت است؛ زیرا موجودات، نسبت به ذات مقدّس حضرت حقّ، ربط محض هستند. پس ولايت در همۀ موجودات وجود دارد، اما به حسب سعه و ضيق موجودات، آثار ولایت در آنها متفاوت است؛ یعنی آنانی که از سعه وجودی بيشتری برخوردارند، از ولایت بيشتری نیز بهره می‌برند. پس هر موجودی البته به حسب سعه و ضیقِ هویتِ وجودیِ خود، مَظهَر این اسم است؛ از این رو، «اوَّلُ ما خَلَق الله»؛ اولین مخلوق، که حجاب اقرب و نزديک ترين موجود از نظر قرب به ساحت اقدس كبريایى است، از ولايت مطلقه، عامه و كليۀ الاهيه برخوردار است و وجود، روزی، حیات، ممات و… تمام موجودات به افاضۀ او است.

3. از این «اول ما خلق الله» به حقیقت محمدیه تعبیر می شود. این حقیقت، همان حقیقت پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع) است.[80] لذا است که حضرت علی(ع) می فرماید: «فَإِنَّا صَنَائِعُ رَبِّنَا وَ النَّاسُ بَعْدُ صَنَائِعُ لَنَا»؛ ما دست پروردۀ پروردگارمان هستيم، و مردم پس از اين، دست پروردۀ ما هستند.^[81]

پس استبعادی ندارد که گفته شود: آنان بندگان خدا هستند و مردم بندگان ايشان.[82] از این جهت است که امام باقر و صادق(ع) فرمودند: «وَلَايَتُنَا وَلَايَةُ اللَّهِ الَّتِي لَمْ يَبْعَثْ نَبِيّاً قَطُّ إِلَّا بِهَا»؛ ولايت ما ولايت خداوند است كه تمام انبياء با آن ولايت مبعوث شده اند.^[83] روشن است که مراد از این عبارت وجود جسمانى و تاريخى امامان نیست. پس می توان گفت که مقام ولايت كلّيّۀ ائمّۀ معصومان(ع) با ذات اقدس خداوندى، وحدت و هوهويّت دارد.[84]

4. روشن است که ولایت کلیه، در خداوند ذاتی است و در غیر او عَرَضی؛ یعنی «اول ما خلق الله» در عين آن كه از همۀ موجودات عالم، پرورنده تر، و قادرتر است، باز از خود چیزی را ندارد و تنها آیينه است، آیينۀ تمام نمایی که ذات و صفات جمال و جلال حق تعالی را نشان می دهد.

5. همان گونه که بیان شد آدمی در طریق کمال و قوس صعود، می تواند موانع پیش رو را به کناری نهد و از جمیع انیات و تعینات و تعلقات مادی و حتی معنوی،[85] جدا و ذوب در حضرت احدیت شود و به مقام فنا دست ‌یابد. در چنین حالتی خویشتن را فراموش نموده محو جمال معشوق گشته و به هر چه که می نگرد فقط او را ببیند و بس، و تا آن جا پیش ‌رود که دوئیت را برداشته و به مقام هوهویت برسد و آیینۀ تمام نمای حق تعالی شود.[86]

بیا و هستی حافظ ز پیش او بردار                 که با وجود تو کس نشنود ز من که منم

سید حیدر آملی (ره) با اشاره به این نکته که این مقام با فنا قابل دست یابی است، این سخن أمير المؤمنين(ع) : «أنا وجه الله، و أنا جنب الله، و أنا يد الله، و أنا آية الله. أنا الاوّل، أنا الآخر، أنا الظاهر، أنا الباطن» را ناظر به همین مقام می‌داند.[87] و این یعنی تجلی کامل خداوند در مظهری (محل ظهور و بروز) کامل و دست یابی به ولایت کلیۀ الاهیه از سوی اهل بیت(ع).

6. این هوهویت یعنی عینیت توحید و ولایت. به عبارت دیگر، توحيد همان معناى مرآتى و آيتى حجاب اقرب است و ورود به چنین عالمی، مشروط به عبور از ولايت است؛ یعنی كسى در ناحيۀ صعود به معرفت و قرب ذات اقدس حق تعالی نمی ‏رسد، مگر از اين آیينه و آيتِ ‏بزرگ؛ زيرا نور و تشعشع این خورشید، ديدۀ هر بيننده را كور می کند و نمی توان بدون آیينه و حجاب، جمالش را مشاهده کرد.[88] پس توحيد عين ولايت و ولايت عين توحيد است و اين دو از هم دیگر جدایی ندارند.[89]

امام خمینی(ره) در بارۀ سرّ نوشتن کلمات «لا اله الا الله، محمد رسول الله و علی امیرالمؤمنین» بر همۀ موجودات از عرش اعلا تا منتهای ارضین می گوید: شیخ عارف شاه آبادی (ره) می فرمود: شهادت به ولایت در شهادت به رسالت نهفته است؛ زیرا که ولایت، باطن رسالت است و نویسنده گوید که در شهادت به الوهیت شهادتین منطوی است جمعاً و در شهادت به رسالت آن دو شهادت نیز منطوی است، چنان چه در شهادت به ولایت آن دو شهادت دیگر منطوی است.^[90]

همو در جایی دیگر می فرماید: موجودات به واسطۀ انسان رجوع به حق كنند، بلكه مرجع و معاد آنها به انسان است… و این كه در آیۀ شریفه، حق مى فرماید: «انَّ الَینا ایابَهُمْ ثُمَّ انَّ عَلَینا حِسابَهُم»^[91] و در زیارت جامعه مى فرماید: «و ایاب الخلق إلیكم و حسابهم علیكم‏»، سرّى از اسرار توحید، و اشاره به آن است كه رجوع به انسان كامل رجوع إلى اللّه است؛ زیرا كه انسان كامل فانى مطلق و باقى به بقاء اللّه است و از خود تعین و انّیت و انانیتى ندارد، بلكه خود از اسمای حسناى و اسم اعظم است.^[92]

بر اهل دقت پوشیده نیست که معنای این سخنان، انکار مخلوق یا انسان بودن اهل‌بیت(ع) نیست، و نیز در صدد بیان این عقیدۀ باطل نیستیم که خداوند در آنها حلول کرده است،[93] بلکه ما اگرچه آنان را مخلوقی مانند سایر مخلوقات می دانیم، اما معتقدیم که خودیت از آنان رخت بربسته بود و به بالاترین مرحلۀ فنا و مقام ولایت نایل آمدند.[94] روشن است که به هر مقدار خودیت مستهلک شود، خدا حضور می یابد و انسان به همان میزان آیینۀ تمام نمای حق تعالی خواهد شد. با توضیحاتی که ارائه کردیم روشن شد که ولایت و توحید وحدت دارند و با عشق به ولایت است که می توان به توحید رسید. لذا ما بر این باوریم که برای درک و شناخت هریک از صفات الاهی راهی جز شناخت و ارتباط با معصومان(ع) وجود ندارد؛ مثلاً برای شناخت این نکته که آیا خداوند نسبت به کاری که انجام می دهیم رضایت دارد یا نه، راهی نداریم جز این که رضایت یا عدم رضایت اهل‌بیت(ع) را به دست آوریم.[95]

امامت از نگاه برون دینی

در نگاه اول به بحث امامت دو معنا قابل تصور می باشد که در این جا به آن می پردازیم

اول: از امامت معنای خاص کلمه، یعنی جانشینی پیامبر اکرم (ص) و ادارۀ کلیه امور دین و دنیای مردم  را در نظر بگیریم، در این صورت نکته قابل توجه این است که بحث امامت از فروع مباحث نبوت است و در صورتی که کسی بخواهد به عنوان جانشین پیامبر (ص) به ائمه معصومین (ع) تمسک جوید جز بحث درون دینی امکان ندارد چون امام جانشین پیامبر (ص) است و معنا ندارد با کسی که خداوند و رسولش را قبول ندارد بحث از جانشینی خدا و رسول را به میان آوریم برای همین طرح بحث امامت برای یک کافر باید بعد از طرح بحث توحید و نبوت باشد و به طور مستقیم نمی توان دربارۀ امامت با او بحث کرد و امامت را به اثبات رساند لذا ما دلیل برون دینی برای کسی که با شنیدن دلایل توحید و نبوت به خدا یا نبی خدا ایمان نیاورده، نداریم باید توجه داشته باشیم که مسائل کلامی به مسائل ریاضی شباهت دارند و باید نظم منطقی در آنها رعایت شود و نمی توان بدون بحث خدا شناسی به بحث نبوت و رسالت پرداخت و بدون نبوت به خلافت و امامت نبی پرداخت؛ زیرا این مباحث بر هم دیگر متوقف هستند و سیر منطقی آنها باید رعایت شود.[96]

دوم: منظور از امامت معنای لغوی کلمه یعنی یک الگوی عملی از یک انسان متعالی برای الگو گیری باشد با صرف نظر از مقام امامت و جانشینی، منابع تاریخی مالامال است از مضامینی که گویای عمق شخصیت ائمه معصومین (ع) باشد به طوری که حتی دشمنان اهل بیت نیز همیشه به فضل و کمال آن حضرات معترف بودند لکن برای این منظور دلیل عقلی قابل ارائه نیست چرا که بررسی شخصیت حقیقی افراد در تاریخ نیازمند به تفحص و تحلیل تاریخی است نه دلیل عقلی و ما با دلیل عقلی نمی توانیم برسیم به این که فلان شخص در فلان سال با چه خصوصیتی بوده است. بنابر این ما برای اثبات شخصیت حقیقی معصومین (ع) به عنوان یک الگوی فرا دینی نیاز به یک تفحص تاریخی گسترده و مراجعه به آثار به جا مانده از حضرات معصومین (ع) یعنی روایات و احادیث داریم چرا که شخصیت بزرگان را از آثار به جا مانده از آنان بهتر از هر چیزی می توان شناخت، که برای تحقیق بیشتر در این مسئله لازم است به کتاب های روایی مانند اصول کافی، نهج البلاغه، و کتاب های تاریخی مورخان و محدثان اسلامی مانند منتهی الآمال نوشته حاج شیخ عباس قمی، مناقب آل ابی طالب نوشته ابن شهر آشوب و … مراجعه شود.

نگاه به بحث امامت در مورد مسلمان غیر شیعی متفاوت با غیر مسلمان است چرا که عمدۀ مسلمانان، قبول دارند که بحث امامت از ضروریات دین است از طرفی دلایل نقلی برای آنان قابل ارائه است لذا کار خیلی آسان تر است؛ نکته قابل توجه این است که اختلاف اساسی شیعه با اهل سنت در این نیست که آیا ائمه معصومین (ع) از نظر فضایل انسانی، کامل تر و شایسته تر بودند یا نه، چرا که اگر به چشم انصاف به منابع روایی آنان نگاه کنیم برتری معصومین را در منابع شان می توانیم بیابیم و اگر در منابع تاریخی و اقوال بزرگان اهل سنت نظر کنیم می توانیم اعتراف به فضیلت و برتری در علم  عمل و کمالات در حضرات معصومین (ع) را در نگاه بسیاری از بزرگان اهل سنت احراز کنیم؛ لکن مسئله بنیادینی وجود دارد که اگر این مسئله حل شود مشکلی باقی نمی ماند و آن این است که اهل سنت برتر بودن امام از همه مردم، معصومیت امام  و نصب خاص امام از طریق کلام پیامبر اکرم (ص) را  شرط نمی دانند و ملاک تحقق امامت را اجماع عدۀ خاصی از امت می دانند و الا خود، کتاب های بسیاری در فضایل ائمه اطهار (ع) نوشته اند و فضیلت ائمه (ع) بر آنان پوشیده نیست خصوصاً در باب امیر المومنین (ع) که هم خلفای راشدین و هم دشمنان درجه اول امیر المومنین (ع) همه به برتری او معترف هستند. برای تحقیق بهتر این مسئله می توانید به کتاب المراجعات نوشتۀ علامه سید شرف الدین و عبقات الانوار نوشته مرحوم میر حامد حسین و کتاب الغدیر نوشته علامه امینی مراجعه کنید.

شیعه برای اثبات امامت ائمه طاهرین با اسم و رسم خاص ایشان به نصوصی از پیامبر اکرم (ص) و بقیه ائمه برای امامان بعد از خود تمسک جسته است و اجماع امت اسلامی یا اجماع اهل حل و عقد را واجد صلاحیت برای انتخاب امام نمی داند.[97]

شبهه موروثی بودن مقام امامت

شیعۀ امامیه بر این اعتقاد است كه برای امام شروطی از جمله: عصمت، افضل بودن، علم لدنّی و… لازم است.[98] این شرط‏ ها چیزی جز بیان لیاقت ها نیست،[99] و بدیهی است که از این شایستگی ها تنها خداوند آگاهی دارد. بر این اساس تنها راه تعیین امام، نصّ از جانب خداوند متعال و معرّفی از جانب رسول خدا (ص) و امامان معصوم است؛ یعنی شیعه معتقد است که از آغاز نام و مشخصات امامان معلوم بوده است و خداوند نام تمام آنان را قبل از به دنیا آمدنشان از طریق جبرئیل به رسول گرامی ابلاغ کرده و پیامبر اکرم (ص) نیز تعداد و ترتیب و نام آنها را در احادیث متعددی بیان فرموده است.[100]

از این رو پس از امام حسن (ع) برادر گرامی آن حضرت امام حسین (ع) امام می شود و پس از آن حضرت، فرزندش امام سجاد (ع) در حالی که محمّد بن حنفیه برادر امام حسین (ع) هنوز زنده بود و هم چنین در بین فرزندان ائمه (ع) گاهی فرزند کوچک تر به امامت می رسید نه فرزند بزرگ تر،[101] و این نیست مگر این كه مقام امامت، یک لیاقت ذاتی را طلب می کرده و خداوند به کسانی که شایستگی این مقام والا را دارا بودند، این مقام را موهبت نموده است.

اما اگر در مصادر فریقین آمده است که رسول خدا (ص) خلافت را در قریش منحصر کرده است،[102] آیا این روایت دلیلی بر آن است که اهل سنت به حکومت موروثی در قبیلۀ قریش معتقد است؟! و آیا توجیهی غیر از این می توان ارائه کرد که خلافت به قابلیت ها است و این قابلیت ها را خداوند در قریش قرار داده است. با این حال چرا همین بیان را نتوان دربارۀ اهل بیت عنوان کرد؟!

برخی می گویند قریش از نسل های زیاد و مختلفی تشکیل شده اند، و این روایت دلیل بر وراثتی بودن نیست.

در جواب می گوییم: حقیقت خلاف این برداشت است؛ چرا که اموی ها و عباسی ها برای مشروعیت حکومت و خلافت موروثی خود به این حدیث استناد کرده اند، به اعتبار این که این حکومت در خاندان قریش بوده است.

در آیۀ 124 سورۀ بقره،[103] حكومت موروثی و نسبی،[104] به طور مطلق نفی نشده، بلكه به خصوص ستمگران از ذریه حضرت ابراهیم (ع) نفی شده است. از این رو ذریه و نسل حضرت ابراهیم (ع) و هر پیامبر دیگری در صورتی كه ظالم نباشند، (چه ظلم به خدا، چه ظلم به خلق و چه ظلم به نفس، نداشته باشند) و شایستگی لازم را دارا باشند، می‏توانند مقام امامت و رهبری جامعه را به عهده گیرد. بدیهی است که در خواست حضرت موسی (ع) نیز بر اساس لیاقت برادرش هارون بوده است.[105] و آیا فرقی است بین پیامبر اسلام (ص) و دیگر پیامبران در حالی که حكومت وراثتی، با در نظر گرفتن قابلیت‏ها در انبیای گذشته مشاهده می شود.[106]

در ادامه تذکر این نکته لازم و ضروری است که گرچه از سرّ قرار گرفتن امامت، خلافت و یا نبوّت و لو به جهت لیاقت های لازم در نسل پیامبر سابق، خداوند آگاهی کامل دارد، اما شاید بتوان گفت که:

پیامبران با ثبوت نبوت و كمالاتشان، در قلب ها جا گرفته و در میان مردم محبوبیت خاصی پیدا می كنند. مردم نیز در صورتی كه كسی را دوست بدارند وابستگان صالحِ او را نیز دوست می دارند و هر كسی كه مورد محبت قرار گرفت در صدد اطاعت از فرامین او بر می آیند، از همین رو بهترین افراد برای امامت و جانشینی و یا نبوت، ذریه و نسل آن پیامبر می باشند، هر چند ما این را مطلق نمی‏دانیم، بلكه قیدها و شرط هایی را كه از جمله عصمت و افضل بودن و… است نیز در امام معتبر می‏دانیم.[107]

دلیل بر این که معیار امامت لیاقت و شایستگی است و این ویژگی فراوان در امامان وجود داشت، این است که همان گونه که می دانیم اکثر امامان بیش از یک فرزند پسر داشتند، ولی در عین حال امامت به یکی از آنها می رسید. گذشته از این، شبهه موروثی بودن امامت شبهه ای است که امروزه از طرف وهابی ها علیه شیعه مطرح و به آن دامن زده می شود. آنان می گویند شیعه معتقد به موروثی بودن امامت است، در حالی که می بینیم خود آنان در کنف حمایت و تحت لوای دولت ها و حکومت هایی زندگی می کنند که بر اساس حکومت موروثی تشکیل شده اند؛ مانند حکومت های اطراف خلیج فارس. هم چنین آنان حکومت هایی را تأیید می کنند که بر اساس وراثت شکل گرفته اند و مبدأ تاسیس آنها بر اساس وراثت بوده، بدون هیچ شرط و لیاقتی در حاکم، تا آن جا که به حکومت بعضی از بچه های حاکمان نیز راضی شده و تن در داده اند، حاکمانی که مبدأ حکومت آنها موروثی بوده؛ مثل حکومت اموی ها و عباسی ها.

اعتقاد به امامت دوازده امام

اعتقادات اسلامی یك زنجیرۀ هماهنگ و به هم پیوسته است. به طوری كه اگر یكی از دانه های این زنجیره مفقود شود كلّ زنجیره گسسته و غیر مفید خواهد شد. با این توضیح كه اعتقاد به خداوند لوازمی دارد كه با حفظ این لوازم مورد قبول خداوند خواهد بود، اگر به داستان رانده شدن ابلیس بنگریم مشاهده می كنیم كه او از خدا مهلت خواست که تا قیامت زنده باشد تا بتواند بشر را فریب دهد،[108] معلوم می شود كه شیطان وجود خدا و قیامت را قبول داشته است با این حال خداوند او را كافر معرفی می كند.[109] بنابراین، صِرف اعتقاد به وجود خدا برای ایمانِ مقبول، كافی نیست، بلكه تمام لوازم آن بایستی فراهم باشد. یكی از لوازم اعتقاد به خدا، اعتقاد به فرستادگان خدا یعنی انبیا و رسولان است. به این معنا كه انكار آنها مستلزم انكار خدا است. هم چنین اعتقاد به امامان یعنی جانشینان پیامبر لازمۀ اعتقاد به خود پیامبر است؛ چون ائمه از طرف پیامبر جانشین او هستند و انكار آنها به منزله انكار پیامبر است پس نمی توان پیامبر را قبول كرد، ولی امامان را انكار كرد. همین رابطه بین تك تك امامان برقرار است؛ یعنی انكار یكی از امامان به منزلۀ انكار بقیۀ امامان است؛ چرا كه دلیل اعتقاد به هر كدام از آنها همان است كه دلیل اعتقاد به بقیه است؛ زیرا همۀ آنها یكی پس از دیگری جانشین رسول خدا (ص) هستند و هركدام از امامان، امام قبلی را تصدیق و امام بعدی را معرفی كرده است. پس انكار یکی از آنها در حقیقت بازگشت به انکار دیگری می کند و از آن جا که همگی از سوی پیامبر (ص) تعیین شده اند، پس انكار آنها، انكار پیامبر است.

در این جا به چند حدیث اشاره می كنیم:

“عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ عَنِ النَّبِيِّ (ص) قَالَ الْأَئِمَّةُ بَعْدِي اثْنَا عَشَرَ أَوَّلُهُمْ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ وَ آخِرُهُمُ الْقَائِمُ فَهُم خُلَفَائِي و أَوصِيَائِي و أَولِيَائِي وَ حُجَجُ اللَّه عَلَي اُمّتِي بَعدِي الْمُقِرُّ بِهِمْ مُؤْمِنٌ وَ الْمُنْكِرُ لَهُمْ كَافِرٌ”،امام صادق (ع) از اجداد طاهرینش؛ یعنی امامان قبل از خود نقل می كند و آنها از پیامبر (ص) نقل می كنند كه فرمود: “جانشینان بعد از من دوازده نفرند كه اولین آنها علی بن ابی طالب و آخرین شان قائم است، ایشان جانشینان و اوصیاء و رهبران و حجّت های پس از من برای امتم هستند، هركس به امامت شان اقرار كند مؤمن است و هر كس منكر آنها شود كافر است.[110]

در روایت دیگر نیز از امام صادق (ع)  آمده است: “الرَّادُّ عَلَينَا الرَّادّ عَلَى الله وَ هُوَ عَلَى حَدِّ الشَّركِ بِاللهِ…” كسی كه كلام ما (ائمه) را نپذیرد، كلام خدا را نپذیرفته و كسی كه سخن خدا را رد كند مشرك خواهد بود.[111]

نیز در روایت دیگری از امام كاظم (ع) است: “ألا يا عبد الرحمن من أبغضنا فقد أبغض محمدا و من أبغض محمدا فقد أبغض الله جل و علا، و من أبغض الله جل و علا كان حقا على الله أن يصليه النار و ماله من نصير” كسی كه به ما بغض داشته باشد در واقع به پیامبر خدا بغض ورزیده و او در حقیقت مُبغض خداوند است و مُبغض خدا سزاوار آتش الاهی است و احدی یاور او نخواهد بود.[112]

خاتمیت و امامت

بی گمان پیامبر اسلام “خاتم النبیین” است و پس از او نزول وحی تشریعی از آسمان منقطع گردیده است. همان طور كه امیر المؤمنین علی (ع) در حال غسل دادن بدن مبارك پیامبر خاتم فرمودند: “همانا كه با مرگ تو (پیامبر) چیزی از ما بریده شد كه با مرگ غیر تو بریده نمی‌شد و آن نبوت و اخبار آسمان بود”.[113] از این رو اعتقاد به این اصل (خاتمیت) از اصول اسلامی به شمار می آید.

چند نكته در رد شبهۀ تعارض امامت با خاتمیت قابل ذكر است:

1. از جمله عواملی كه باعث بروز چنین شبهه می شود، عدم تفكیك بین نبوت و امامت است. نبی در اصطلاح علم كلام به كسی گفته می شود كه ضمن دارا بودن صفاتی؛ مانند: علم، عصمت و واجب الاطاعة بودن، باید ادعای نبوت و نزول وحی از طرف خدا و در صورت لزوم از معجزه برخوردار باشد. بنابراین، در نبوت، نزول وحی و وجود معجزه از مؤلفه های اساسی آن به شمار می آیند كه مختص پیامبران است و امامان معصوم (ع) هیچ گاه ادعای چنین مؤلفه ها را نداشته و شیعیان آنها هم هیچ­گاه پیشوایان خود را به آن حد (نبوت و نزول وحی تشریعی) ارتقا ندادند، تا معارض با خاتمیت باشد و موجب غلو شود.

2. هیچ تنافی بین خاتمیت و برخورداری عده ای از علوم غیر اكتسابی و حجت آفرین، در عصر خاتمیت نیست. در قرآن اشاره شده است، عده ای (غیر پیامبران) هستند كه به آنها “علم عطا شدگان” گفته می شود كه بدون كسب به آنها عطا شده است: “هُوَ آياتٌ بَيِّناتٌ في‏ صُدُورِ الَّذينَ أُوتُوا الْعِلْم‏ “،[114] اگر چه صاحبان این علوم از منت های رحمت الاهی برخوردارند، ولی نبی نیستند و صرف دیدن ملك یا پس پرده شهادت، نبوت نمی آورد. فرشته الاهی بر مریم ظاهر شد و عیسی (ع) را به او هدایت كرد، اما مریم پیامبر نشد”. بنابراین، علومی كه امامان (ع) برخوردارند، از این قبیل بوده، پس منافاتی ندارد که امامان (ع) از چنین حالتی برخوردار باشند، ولی پیامبر نباشند.

ناگفته نماند مأخذ علوم ائمه فراوان است که از جملۀ آنها الهام است كه نوعی وحی غیرتشریعی است كه به غیر انبیا هم نازل می شود و امامان (ع) از جملۀ آنها هستند.[115] یكی دیگر از راه های به دست آوردن علم امامان (ع) آن است كه علم از طرف پیامبر اكرم (ص) به آنها به ارث گذاشته شده است. از محدثان شیعه و سنی روایت شده كه علی (ع) فرمود: “علمنی رسول الله الف باب، كل باب یفتح الف باب”؛[116] پیامبر خدا به من هزار باب علم آموخت كه هر باب هزار باب دیگر را می گشود. انتقال كامل این علوم فقط به علی بن ابی طالب (ع) صورت گرفت و ایشان را پس از پیامبر (ص) “باب علم نبی” ساخته که این علم از نوع علم غیر اكتسابی است كه خداوند هر كسی را كه بخواهد به او عطا می كند. به همین دلیل، ‌این علم برای دریافت كنندگان حجت است و از این رو است كه پیامبر (ص) صاحبان (عترت) این علوم را در كنار قرآن قرار داده است: “انی تارك فیكم الثقلین؛ كتاب الله و عترتی …”.[117] بنابراین، مفاد خاتمیت این نیست كه پس از ختم نبوت، قول اولیای معصوم (ع) حجیت نداشته باشد. تحلیل درست و منطقی خاتمیت نشان می دهد كه حجیت قول امامان (ع) در فراسوی اختصاصات پیامبر (ص)، هیچ مانعی برای حجیت ندارد. بنابراین، ادعای عصمت، علم لدنی و هم چنین ارتباط با عالم غیب از طریق الهام و وحی غیر تشریعی، ملازمه ای با نبوت نداشته و هیچ یك از اندیشمندان شیعه، چنین قصدی را ندارند.

3. مدعیان تئوری تعارض امامت با خاتمیت می كوشند با توسل به خاتمیت، پیامبر خاتم (ص) را آخرین حجت الاهی معرفی كنند،و شأن و منزلت امامان معصوم (ع) را به حد انسان های معمولی فرو كاهند. ولی منتقدین اگر بر این باور اند كه حداقل پیامبر اسلام یک شخصیت حقوقی دارد، باید او را حجت الاهی به حساب آورند و كلام او را بدون دلیل بپذیرند.[118] به طور قهری حداقل باید به لوازم ادعای خود پایبند باشند؛ یعنی روایاتی كه از پیامبر خاتم در مقام و منزلت امام علی (ع) وارد شده را بپذیرند. اگر به كلام پیامبر اكرم (ص) نیم نگاهی بیندازیم، پیدا است كه حضرت علی (ع) و شخص پیامبر به امر خداوند دارای شخصیت حقوقی هستند كه لازمۀ آن، جعل حجیت و مقام ولایت برای آن امام معصوم (ع) است.

پیامبر اسلام (ص) در حدیث منزلت[119] و دیگر روایات و هم چنین آیات متعدد قرآن، مقام امامت و ولایت به معنای مرجعیت دینی و جانشینی پیامبر در شئونات دینی را به امام معصوم واگذار کرده است كه لازمۀ آن حجیت اقوال و افعال آن حضرت برای عموم مسلمانان است. در این قسمت به بعضی از آن آیات و روایات اشاره می‌شود.

1. خداوند در قرآن، ولی مؤمنان را خداوند، پیامبر و كسانی كه در حال ركوع زكات می دهند معرفی می كند: “انما ولیكم الله و رسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلاة و یؤتون الزكاة و هم راكعون”.[120] پیامبر گرامی اسلام در روایات متعدد مصداق جملۀ “یؤتون الزكاة و هم راكعون” را امیرالمؤمنین (ع) معرفی می كند.[121]

2. آیه ای از قرآن، مؤمنان را به اطاعت از خدا و رسول او و اولی الامر، امر می كند: “اطیعوالله و اطیعوالرسول و اولی الامر منكم”.[122] و پیامبر (ص) در روایات متعدد “اولی‌الامر” را بر حضرت علی (ع) تفسیر می كند.[123] و آن حضرت (ص) در روایاتی به اطاعت از امام علی (ع) امر می كند از جملۀ آنها می فرماید: “و ان امامكم علی بن ابی طالب، فناصحوه فصدقوه؛ فان جبرئیل اخبرنی بذلك”.[124]

در این زمینه، روایات فراوانی وجود دارند که از ذكر آنها صرف نظر می کنیم.

نام امامان در قرآن

در ابتدا بايد به اين نكته توجه شود كه اوّلاً: نام امامان معصوم (ع) به طور صريح در كلام پيامبر اكرم (ص) آمده است، مخصوصاً نام مبارك حضرت على (ع) كه در چندين مورد، پيامبر اكرم بر جانشينى آن حضرت و ولايت ايشان، تصريح نموده اند كه يك مورد آن در ابتداى بعثت، هنگام ابلاغ رسالتش به عشيره و قوم و خويشان بود كه فرمودند: “نخستين كسى كه به من ايمان آورد وصى، وزير و جانشين من خواهد بود”، و غير از حضرت على (ع) كسى جواب مثبت نداد و در نهايت پيامبر (ص) به او فرمودند: “بعد از من، تو وصى و وزير و خليفه من خواهى بود.”[125] مورد ديگر “حديث غدير” است كه پيامبر صريحاً فرمودند: “من كنت مولاه فعلى مولاه”[126]، “هر كس من مولاى اويم على (ع) مولاى اوست”. و هم چنين “حديث منزلت” كه پيامبر به حضرت على فرمودند: “انت منى بمنزلة هارون من موسى ،الاّ انه لانبى بعدى”.[127]  احاديث پيامبر (ص) مربوط به خلافت و جانشينى حضرت على (ع) اكثرا متواتر هستند و به اين مطلب در بسيارى از كتب عامه و خاصه اشاره شده است.[128] در حديث ديگرى پيامبر (ص) نام ائمه معصومين (ع) از حضرت على (ع) تا حضرت حجت (ع) را به جابربن عبدالله انصارى بيان مى فرمايند.[129]

پس اين نكته را بايد در نظر داشت كه گرچه نام ائمه اطهار (ع) در قرآن صريحاً ذكر نشده است، اما پيامبر اكرم (ص)، كه به تصريح  قرآن سخنانش همگى حق و وحى هستند،[130] نام ايشان را صراحتاً بيان داشته و به جانشينى و امامتشان تاكيد نموده است.

ثانياً: در قرآن مجيد به ولايت امير المومنين على (ع)، اشاره شده است هرچند كه صريحاً نام ايشان نيامده است عموم مفسران، چه شيعه و چه سنى، اذعان دارند كه اين آيه در شأن حضرت على (ع) نازل شده، و جز او مصداقى ندارد[131] و آن آيه‏ 55 سوره مائده است كه مى فرمايد: “انما وليكم الله و رسوله و الذين آمنوا يقيمون الصلاة و يؤتون الزكاة و هم راكعون”، جز اين نيست كه ولى شما خدا و رسولش و مؤمنينی كه نماز را بپا مى دارند و در حال ركوع زكات مى دهند، مى باشند.

با توجه به اين كه در اسلام دستور و قانونى نداريم كه انسان در حال ركوع زكات بدهد، معلوم مى شود كه اين آيه، اشاره به واقعه اى است كه يك بار در خارج وقوع پيدا كرده است، و آن اين بود كه حضرت على (ع)‏ درحال ركوع بود كه سائلى پيدا شد و درخواست كمك نمود، حضرت به انگشت خود اشاره كرد، آن سائل آمد و انگشترى حضرت را از انگشتش بيرون آورد و رفت.[132] از اين رو آيه مى فرمايد: منحصراً[133] ولايت و سرپرستى شما مسلمانان بر عهده خدا و پيامبر (ص) و حضرت على (ع) است و جز او كسى ولايتى بر شما ندارد.

پس تاكنون روشن شد كه نام معصومين (ع) صريحاً بر زبان پيامبر اكرم (ص) جارى شده و اشاره و كنايه روشنى هم به ولايت امير مؤمنان (ع) در قرآن شده است، به گونه اى كه اگر شخص پژوهش گر منصفى خواهان حق و به دنبال حق باشد، با اندك تحقيق و تفحصى متوجه مى گردد كه نظر پيامبر (ص)، در مورد جانشينى و امامت پس از حضرت، خلافت حضرت على (ع) و اولاد طاهرينش بوده است. اما اين كه نام ائمه (ع) صريحاً در قرآن ذكر نشده، دو دليل مى تواند داشته باشد:

1. بناى قرآن بر اين است كه مسائل را به صورت كلى و به شكل اصل و قاعده بيان كند نه اين كه جزئيات و ريز آنها را تشريح نمايد، چنان كه در مورد بسيارى از اصول و فروع، اين گونه بوده است.

اين جواب در روايتى از امام صادق (ع)[134] ارايه شده است، و  امام (ع) سه مثال مى زنند: يكى اين كه در مورد نماز، قرآن مسئله را به شكل كلى مطرح ساخته و نفرموده است كه كيفيت و كميت هر نمازى چگونه انجام شود ولى پيامبر (ص) طريقه اقامه نماز و تعداد ركعات هر نماز را براى مسلمانان بيان فرمودند. ديگر به مسئله زكات مثال ‏مى زنند كه در قرآن فقط به صورت يك اصل مطرح شده ولى پيامبر (ص) تعيين فرمود كه به چه اقلامى زكات تعلق مى گيرد و نصاب هر يك چقدر بايد باشد. و سوم به احكام حج اشاره فرمودند كه در قرآن فقط وجوب حج آمده است، اما پيامبر (ص) شخصاً راه و روش انجام آن را براى مسلمانان تشريح فرمودند.[135]

پس اين كه ما از قرآن انتظار داشته باشيم كه در همه موارد و در جزئيات مسايل وارد شود انتظار نابجايى است، و اگر در مسئله امامت و اهل بيت (ع) به تك تك نام ائمه اطهار (ع) تصريح نشده، نمى تواند مبنايى براى عدم تمسك به مكتب اهل بيت باشد، چنان كه به بهانه اين كه در قرآن نيامده كه نماز ظهر 4 ركعت است نمى شود آن را دو ركعتى خواند. يا اين كه در قرآن نيامده كه در حج بايد هفت مرتبه طواف را انجام داد، طواف را ترك نمود.

2. در مانند چنين مسئله اى كه احتمال مخالفت زياد است، مصلحت درآن است كه قرآن به صورت غير صريح مطلب را بيان كند؛ زيرا احتمال دارد كه دامنه مخالفت با مسئله امامت تا خود قرآن مجيد نيز كشيده شود و اين مسلماً به صلاح مسلمانان نمى باشد، البته بايد توجه داشت اين كه قرآن مى فرمايد: “انا نحن نزلنا الذكر و انا له لحافظون” به درستى كه ما قرآن را نازل كرديم و محققاً خود حافظ آن هستيم،[136] يكى از راه هاى صيانت قرآن از تحريف و كم و زياد شدن همين است كه به شكلى بيان شود تا انگيزه تحريف از منافقان مسلمان نما گرفته شود، تا اگر كسى يا گروهى، به خاطر هوا و هوس و اختلاف و وجود انگيزه قوى براى تحريف يا تغيير، لااقل قرآن را به مورد نظر خود تغيير ندهد و از اين رهگذر ارزش و حرمت قرآن هتك نگردد.[137]

امامت در سن طفوليت

امامت از ديدگاه شيعه، إعمال ولايت ولى اللَّه بر ساير انسان ها است.[138] به تعبيرى امامت منصبى الاهى براى ادارۀ دين و دنياى مردم و هدايت آنها به قلۀ سعادت و انسانيت است. از اين رو امام (ع) براى مردم قابل شناسايى و انتخاب نيست؛ زيرا علم لدّنى و عصمت باطنى امرى نهانى اند كه جز خدا كسى از آن آگاه نيست و اين دو مهم ترين لوازم ولى اللَّه بودن است.

انسان موحدى كه ولايت خداوند بر خويش را پذيرا گرديده، از هر حيث مطيع اوامر و نواهى خداى خويش است. پس در مورد پذيرش ولايتِ وُلاتى كه از سوى آن ذات اقدس تعيين می گردند، بايد كاملاً مطيع و منقاد باشد و به ولايت آنها نيز گردن نهد و از مقايسۀ آنها با ديگران و چون و چراهايى بى پايه اجتناب نمايد. شناخت كسانى كه به عنوان امام و والى از طرف خدا منصوب اند از چند راه ممكن است:

الف. بررسى سيره و راه و روش ايشان.

ب. مراجعه به ويژگى ها و علايمى كه از سوى اوليای قبلى، در مورد ولى بعدى، ارايه شده اند.

ج. درخواست معجزه و تفحص از وجود شرايط و لوازم امامت.

با مراجعه به سير و تواريخ مى توان از احوالات و سيرۀ ايشان كسب اطلاع نمود و با مراجعه به منابع روايى مى توان به رواياتى كه از طريق پيامبر (ص) رسيده، دست يافت و سپس با مراجعه به روايات هر امامى، امام (ع) پس از او را شناسايى كرد. ائمه هدا (ع) در دوران زندگى و حتى پس از شهادتشان در هر دوره اى داراى كرامات و معجزاتى مى باشند. وقوع اين امور خارق العاده براى متوسلان به ايشان آن قدر زياد است كه به احصا نيامده است و براى هر جوياى حقيقتى قابل تجربه است.

نتيجه اين كه، در احراز مقام امامت، سن خاصى شرط نيست، بلوغ روحى و علمى و فكرى لازم براى اين امر مى تواند، به صورت خدادادى، از بدو تولد به ايشان اعطا گردد و خود اين امر يكى از خوارق عاداتى است كه امامت ايشان را اثبات مى‏كند، نه اين كه مخّل به امامت ايشان باشد.

پيدا است كه با ديد ظاهرى و كوته بين، گردن نهادن بزرگان و علما و پيران و جوانان و…، به ولايت شخصى كم سن و سال، ثقيل مى نماياند و پذيرش اين ولايت، به راحتى پذيرش اوليا ديگر كه از حيث سن و سال دورانى را گذرانده اند، براى مردم عادى يكسان نخواهد بود. معاصران ائمۀ خردسال؛ يعنى امام جواد (ع) كه در سن 8 سالگى به امامت رسيدند و امام هادى (ع) كه در سن 9 سالگى امام شدند و امام مهدى (عج) كه در سن 5 سالگى امام گرديدند، نيز از اين امر مستثنا نبوده و همين سؤال و شبهه را از امام رضا (ع) نموده و توضيح مى‏خواستند. به عنوان نمونه به احاديث زیر استشهاد مى شود: “از حسن بن جهم روايت شده كه گفت: من در حضور حضرت رضا (ع) بودم، حضرت جواد هم كه كودكى بود در محضر آن بزرگوار بود. پس از گفت و گوى طولانى حضرت رضا (ع) به من فرمود: “اى حسن! اگر من به تو بگويم اين بچه امام تو خواهد بود چه خواهى گفت؟” گفتم: فدايت شوم، شما هر چه بفرماييد من نيز همان را مى گويم. امام (ع) فرمود: “درست مى‏گويى”. آن گاه حضرت رضا (ع) كتف حضرت جواد (ع) را باز كرد و رمزى را كه نظير دو انگشت بود، به من نشان داد و فرمود: “نظير همين رمز، در همين موضع از بدن حضرت موسى بن جعفر (ع) بود.” نیز از محمودى روايت شده كه گفت: من در طوس در حضور حضرت رضا (ع) بودم. يكى از ياران آن بزرگوار گفت: اگر حادثه اى براى حضرت رخ دهد، امام بعد از آن برگزيده خدا كه خواهد بود؟!

حضرت رضا (ع) به وى توجهى كرد و فرمود: “بعد از من بايد براى امر امامت به پسرم حضرت جواد (ع) رجوع شود.” وى گفت: سن امام جواد (ع) كم است؟! حضرت رضا (ع) فرمود: “خدا حضرت عيسى بن مريم (ع) را براى مقام پيامبرى برانگيخت، در صورتى كه سن آن حضرت (ع)، از امام محمد تقى (ع) كمتر بود”.[139]

لكن به خاطر دغدغه اى كه برخى از شيعيان امام رضا (ع) داشته اند، على رغم اين نصوص به جست و جوى امام بعدى و شناخت او پرداخته اند؛ از اين رو “برخى از آنها به دنبال عبداللَّه بن موسى (ع) برادر امام رضا (ع) رفتند، ولى از آن جا كه حاضر نبودند بدون دليل امامت كسى را بپذيرند، جمعى از آنها پيش وى سؤالاتى را مطرح كردند و هنگامى كه او را از جواب مسائل خود ناتوان ديدند، وى را ترك كردند”؛[140] زيرا آن چه اهميت داشت بروز اين وجهه الاهى بود كه مى‏بايست در علم و دانش امامان باشد…؛ از اين رو آنان دربارۀ تمامى امامان اين اصل را رعايت كرده و آنان را در مقابل انواع پرسش ها قرار مى دادند و تنها موقعى كه احساس مى كردند آنان به خوبى از عهدۀ پاسخ گويى به اين سؤالات بر مى آيند (با وجود نص بر امامتشان) از طرف شيعيان به عنوان امام معصوم، شناخته مى شدند.”[141] امامان خردسال نيز از اين امر مستثنا نبودند، و از طرف بزرگان شيعه مورد تفحض قرار گرفتند و بر توان علمى و انجام کرامت ها و اعجاز ايشان يقين حاصل كردند.

از سوى ديگر دشمنان ائمه ‏(ع) كه هميشه منتظر فرصتى براى كنار زدن ائمه ‏(ع) و پراكنده كردن شيعيان از اطراف ايشان بودند، بی كار ننشسته و با تشكيل مجامع علمى و… خواستند تا صغر سن اين بزرگواران را بهانه كرده و آنها را از صحنه اجتماع به كلى كنار بنهند. لكن هر چه دست و پا زدند، بيشتر خود را رسوا كردند و اعلميت ايشان بر همۀ علما معاصرشان بيشتر اثبات گرديد.[142]

علاوه بر مطالب فوق بر آشنايان با قرآن و قصص انبيا اين امر پنهان نيست كه انبيای چندى در سن و سال پایین به مقام نبوت و رسالت، بلكه امامت رسيده اند، مثل عيسى[143] و يحيى (ع)[144] و… در حالى كه اغلب انبيا در سن كهولت 40 سالگى يا بيشتر به اين مقامات دست يافته اند.

پس اين امر را بايد به حكمت و علم الاهی ارجاع داد و در مقام تشخيص به قراین و ادله و شواهد مراجعه نمود. چنان چه مى فرمايد: “بگو، پروردگارا! كه تو مالك حكومت بر زمين و آسمانى ملك را به هر كه بخواهى مى دهى و از هر كه بخواهى سلب مى كنى و هر آن كه را بخواهى عزت مى بخشى و هر آن كه را بخواهى ذليل مى كنى، خير به دست تو است و هر آن چه از تو صادر شود جز خير و صلاح بندگانت نيست و تو بر هر كارى توانايى”.[145] و شبهه و جواب به بنى اسرائيل را اين گونه تشريح مى نمايد: “نبى آنها به آنها گفت: همانا خداوند طالوت را مَلِك شما برانگيخته است.” آنها گفتند: او چگونه مَلِك ماست در حالى كه ما به پادشاهى (فرماندهى) از او سزاوارتريم؟ و او دارايى وسيعى ندارد! گفت: “خداوند او را بر شما برگزيده و توانايى علمى و جسمى به او عطا نموده و خدا است كه مُلكش را به هر كه بخواهد مى‏دهد و خدا واسع و عالم است. و نشانه مُلك او ارايه معجزه؛ يعنى آوردن صندوق است.”[146]

بر این اساس؛ امامت امام زمان (عج) در سن طفولیت هیچ بعد عادی و عقلی ندارد.

منابع براى مطالعۀ:

1. فاضل، جواد، معصمومين 14 گانه.

2. پيشوايى، مهدى، سيرۀ پيشوايان، ص 555 – 531.

3. نجفى، محمد جواد، ستارگان درخشان، ج 11 و 14، ج 11، ص 25 – 22، ج 14، ص 69 – 67.

4. جمعى از نويسندگان، معارف اسلامى، ج 2، ص 123 – 122، معارف، نهاد رهبرى در دانشگاه‏ها.

5. قمى، شيخ عباس، منتهى الامال، ص 955 – 943.

6. جعفريان، رسول، حيات سياسى و فكرى، انصاریان، ص 473 – 472، چ 1381 قم.

7. عاملى، جعفر مرتضى، ترجمه حسينى، سيد محمد، زندگانى سياسى امام جواد (ع) ، ص 109 – 68.

غیبت کبری و فلسفه وجودی امامت

امامت، همان ادامه‏ مسير نبوت است[147] و امام تمام ويژگى هاى يك نبى را دارد، مگر اين كه ديگر وحى و نزول آيات قطع مى‏شود. پس امام نیز مانند پیامبر، سه وظيفه[148] اصلى را بر عهده دارد:

1. اقدام براى برقرارى حكومت و رها نمودن مردم از سلطه حاكمان جور

2. تبيين معارف الاهى و رساندن آن به گوش مردم

3. ارشاد و هدايت مردم، به سوى راه راست الاهى

سه مورد بیان شده، عمده ترين وظايف امام را نشان مى دهند. اما اگر شرايط نا بسامان اجتماعى و يا سستى امت اسلامى، باعث شد كه امام نتواند برخى از وظايف را كه جنبه طرفينى دارد و اتمام آن به امت وابسته است انجام دهد، قصور و كوتاهى از ناحيه امام نبوده و مشخص است كه اين امر، با فلسفه امامت، منافات ندارد.

مسائلى چون قيام و حكومت يك حركت اجتماعى است كه نياز به بسترى مناسب دارد. اگر بگوييم كه وظيفه رهبری است تا در هر شرايطى اگر چه به صلاح مسلمانان نباشد، قيام كرده و حكومت را به دست بگيرد، سخن گزاف گفته ایم؛ زيرا مى دانيم كه پيامبر اسلام قبل از هجرت و تا زمانى كه در مكه بودند، حتى در انجام شئونات ظاهرى اسلام به تناسب شرايط روز جامعه، توفيق چندانى نداشتند، تا چه رسد به قيام و يا بر پايى حكومت! اين مطلب، هرگز دامن رسول اكرم (ص) را به سستى و يا كوتاهى، آلوده ننموده، بلكه نشان دهندۀ اوضاع اجتماعى نامناسب آن روز، براى پذيرش حكومت اسلامى است.

اين مطلب، انحصار به عصر پيامبر (ص) نداشته، مى بينيم كه فراموشى و دين گريزى مردم، در دوران امامت ديگر ائمه (‏ع) غير از امام اوّل،- آن هم در اواخر عمر شریف آن حضرت-، منجر به عدم توفيق آنان، در برپايى حكومت اسلامى شده است و اين خللى به فلسفه امامت وارد نمى كند.

دوران غيبت كبرى نيز، با بيانی كه گفته شد، منافاتى با اين وظيفه امام ندارد. اساساً هرگاه كه امكان اجراى فرامين الاهى، در قالب حكومت اسلامى پيش آيد، آن روز، روزِ اتمام غيبت خواهد بود. شايد بتوان گفت كه بزرگ ترين شناسه امام دوازدهم (عج)[149] حكومت گسترده وى كه حاكى از عدل الاهى است، می باشد. پس غيبت امام نمى تواند مغاير با فلسفه و نظريه امامت، در جنبه بر پايىِ حكومت اسلامى باشد.

اما بعد دوم از وظايف امام:

از آن جا كه در دوران صدر اسلام، براى پيامبر اكرم (ص)، امكان نداشت تا خود به نحو مستقيم به همه جا رفته و با تمام قبايل و اقشار مردم ديدار كند، مردان آگاه به امور دين و حافظان قرآن كريم را به منظور تبيين معارف دينى به نقاط مختلف، گسيل مى داشتند[150]. اين يك سنت حسنه و يادگارى نيكو از پيامبر اسلام است كه راهى عقلانى، براى نشر معارف الاهى است.

امام دوازدهم (عج) نيز در دوران غيبت صغرى، از اين روش استفاده می کرد و با تعيين نايبان خاص خويش، نيازهاى علمى و مرجعيت دينىِ مردم را برطرف مى نمود. اين روش پس از غيبت صغرى نيز ادامه پيدا كرد، ولى نمود آن عوض شد؛ يعنى امام عصر (عج) نايبانى را كه شرايط احراز اين عنوان را داشتند به نحو عام، منصوب كرده و مردم را در پيش آمدها و رويدادهاى نو پيدا، به آنان ارجاع دادند.[151]

این مسئله به اين جا ختم نمى شود؛ زيرا ممكن است كه مسئله اى پيش آيد كه اين نايبان، در رفع آن موفق نبوده و قدرت پاسخ گويى نداشته باشند. اين جاست كه امام عصر، یا به شايستگان زمانه، رخ مى نماياند و یا از راه های دیگر راه هدايت را نشان مى دهد. كافى است تا در اين باره، به نظريه اجماع[152] دخولى در فقه اسلامى و يا به كتاب های تشرف يافتگان به محضر حضرتش نگاه مختصرى داشته باشيم.

گذشته از این موارد، غيبت امام، غيبت جسمانى حضرت نيست؛ زيرا ما مى دانيم كه وى نيز، همانند ديگر افراد جامعه، يك زندگى عادى دارند، مگر اين كه عمر شريف ايشان به اذن خداوند متعال طولانى است و اين نيز خلاف قواعد عقلى و زيستى نیست. پس وقتى ما مى گوييم غيبت امام دوازدهم، منظور غيبت عنوانى ايشان است؛ یعنی آن حضرت تا زمان ظهور، خود را به عنوان امام و پيشواى شيعيان جهان، به طور عمومى معرفى نخواهند كرد.

ادعای امامت جعفر کذاب

جعفر بن علی معروف به جعفر کذاب، پسر حضرت امام هادی (ع) بود و در سال 226 هـ ق به دنیا آمد. او مردی عیاش و نا اهل و شراب خوار بود. حضرت امام هادی (ع) دربارۀ او فرمود: «از فرزندم جعفر دوری کنید، نسبت او به من همچون نسبت کنعان به نوح (ع) است ».[153] ابو الادیان، که یکی از یاران حضرت امام عسکری (ع) است، دربارۀ جعفر می گوید که او شراب خوار و قمارباز و اهل تار و طنبور بود.[154]

جعفر پس از شهادت پدرش ادعای امامت کرده و می گفت: “امام مردم من هستم نه برادرم ( امام عسکری (ع))”، و به همین منظور نزد خلیفه وقت رفت و گفت: “بیست هزار اشرفی برای تو می فرستم و از شما خواهش دارم که فرمان دهی تا بر مسند امامت بنشینم و این مقام از برادرم سلب گردد.”[155] ولی حضرت امام حسن عسکری (ع) اجازه هیچ گونه خودنمایی را به او نداد تا این که پس از شهادت امام حسن عسکری (ع) و آغاز غیبت صغرای امام مهدی، او بار دیگر فرصت یافت تا ادعای امامت کند و با دروغ، جمعی را به گمراهی بکشاند و از این رو به جعفر کذاب شهرت یافت.

حضرت امام سجاد (ع) دربارۀ ملقب شدن امام ششم به «صادق» فرمود: «از نسل پنجم او مردی به نام جعفر متولد می‌شود که به دروغ ادعای امامت می‌کند، و نامش جعفر کذاب است، از این رو به امام ششم، جعفر صادق لقب داده اند».[156]

ابن بابویه به سند معتبر از ابوالادیان روایت کرده است که من خدمت حضرت امام حسن عسکری (ع) می آمدم و نامه های آن جناب را به شهرها می بردم. پس روزی در بیماریی که در آن مرض، به عالم بقاء رحلت فرمودند، مرا طلبیدند و نامه ای چند نوشتند به مداین و فرمودند که بعد از پانزده روز باز داخل سامره خواهی شد و صدای شیون از خانه من خواهی شنید و مرا در آن وقت غسل دهند؛ ابوالادیان گفت: ای سید! هرگاه این واقعه روی دهد امر امامت با کیست؟ فرمود: هر که جواب نامه مرا از تو طلب کند او بعد از من امام است؛ گفتم: دیگر علامتی بفرما، فرمود: هر که بر من نماز کند او جانشین من خواهد بود، گفتم: دیگر بفرما، فرمود: هر که بگوید که در همیان چه چیز است او امام شما است. ابوالادیان گفت: مهابت حضرت مانع شد که بپرسم کدام همیان. پس بیرون آمدم و نامه ها را به اهل مداین رسانیدم و جواب ها را گرفته، چنان چه فرموده بود برگشتم.

روز پانزدهم داخل سامرا شدم صدای نوحه و شیون از منزل منور آن امام مطهر بلند شده بود. چون به در خانه آمدم جعفر [کذاب] را دیدم که به در خانه نشسته و شیعیان بر گرد او برآمده اند و او را تعزیت به وفات برادر و تهنیت به امامت او مي گویند. پس من در خاطر خود گفتم که اگر این امام است امامت نوع دیگر شده، این فاسق کی اهلیت امامت دارد؛ زیرا که پیشتر او را می شناختم که شراب می خورد و قمار بازی می کرد و طنبور مي نواخت. پس پیش رفتم و تعزیت و تهنیت گفتم و هیچ سؤال از من نکرد؛ در این حال «عقید» خادم بیرون آمد و به جعفر کذاب خطاب کرد که برادر تو را کفن کرده اند بیا و بر او نماز کن. جعفر برخاست و شیعیان با او همراه شدند. چون به صحن خانه رسیدیم، دیدیم که حضرت امام حسن عسکري (ع) را کفن کرده و بر روی نعش (تابوت) گذاشته اند. پس جعفر پیش ایستاد که بر برادر اطهر خود نماز کند. چون خواست تکبیر بگوید طفلی گندم گون، پیچیده موی و گشاده دندانی مانند پارۀ ماه بیرون آمد و ردای جعفر را کشید و گفت: ای عمو ! پس صبر کن که من سزاوارترم به نماز بر پدر خود از تو. پس جعفر عقب ایستاد و رنگش متغیر شد. آن طفل پیش ایستاد و بر پدر بزرگوار خود نماز کرد.

پس از شهادت امام حسن عسکری (ع)، جعفر مأموران حکومت ستمگر عباسی را جهت تفتیش و تفحص از منزل امام و پیدا کردن امام زمان (ع) به سرای امام برد.

ابوالادیان باز می گوید: روز بعد دیدم گروهی از اهل قم به قصد زیارت امام عسکری (ع) به سامرا آمده بودند. وقتی مطلع شدند که حضرت از دنیا رفته است؛ پرسیدند: امروز امام و حجت خدا کیست؟ گروهی جعفر کذاب را نشان دادند؛ اهل قم نزد جعفر آمده و سلام کردند و گفتند : پول زیادی که مخصوص امام (ع) است برای شما آورده ایم؛ دستور داد پول ها را بگیرند. گفتند: ما هر وقت خدمت امام عسکری (ع) می رسیدیم و پولی نقد می آوردیم نام صاحبان پول را حضرت می بردند و حدود مبلغ را از درهم و دینار می فرمود، شما هم اگر امام هستید و جانشین برادر خود می باشید مبلغ و عدد و اسم صاحبان پول را بگوئید. جعفر گفت: مردم از من علم غیب می خواهند، مگر برادرم علم غیب داشت؟ اهل قم گفتند: در این صورت ما پول را نخواهیم داد. همین که به بیرون شهر سامراء رسیدند، پیک امام دوازدهم (عج) با آنان دیدار کرد. بدین ترتیب، آنان به درک فیض دیدار با آن بزرگوار موفق شدند.[157]

مورخین دربارۀ عاقبت کار جعفر بن علی دو نظر دارند. عده ای بر این باورند که وی تا پایان زندگی بر دعوی دروغین خود پای فشرد و همچنان خود را امام می دانست، اما برخی دیگر می گویند که وی از دعوی خود دست کشید و توبه کرد، و شیعیان نیز نامش را از جعفر کذاب به جعفر تائب برگرداندند.

در روایتی از محمد بن عثمان عمری، نائب خاص امام زمان (ع)، آمده است که امام دوازدهم در توقیعی به توبۀ او اشاره نموده و فرموده است که راه جعفر راه برادران یوسف است که سرانجام توبه کردند.

جعفر عمر کوتاهی داشت و سرانجام در سال 271 قمری در سامراء درگذشت.[158]