مقاله مسجد قبا

چکیده مطالب مقاله مسجد قبا

مسجد قبا اولین مسجد ساخته شده در تاریخ اسلام است و بعد از مسجد نبوی بزرگ‌ترین و با فضیلت‌ترین مسجد در مدینةالنبی به شمار می‌‌‌‌رود؛ بر اساس روایت مشهور، پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) زمین مسجد قبا را خرید و آن‌گاه این مسجد را بنیان نهاد. نقشه و محدوده ساختمانی مسجد قبا، به امر خداوند و به وسیله شتر پیامبر که امام علی (علیه السلام) بر آن سوار شد، تعیین گردید. همه مسلمانان در ساختن مسجد قبا شرکت داشتند و پیامبر نیز دوشادوش دیگران کار می کرد.

مسجد قبا در نزد حضرت رسول (صلی الله علیه و آله) دارای اهمیت و ارزش خاصی بود. به‌گونه‌ای که در روایتی آمده: حضرت بعد از سکونت در مدینه، هر هفته روزهای شنبه به صورت پیاده یا سواره برای اقامه نماز به مسجد قبا می‌آمدند.

مسجد قبا، به لحاظ تاریخی و اعتقادی نیز، ارتباط وثیقی با اهل بیت (علیهم السلام) دارد. با توجه به برخی از منابع، ساخت مسجد قبا، به دستور پیامبر(صلی الله علیه و آله)، پس از رسیدن علی بن ابی‌طالب(علیه السلام) به قبا، آغاز شد.

مسجد قبا علاوه بر دارا بودن فضایل و حرمت طبیعی خود، به دلیل مسجد بودن، مورد توصیه خاص پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و اهل بیت (علیهم السلام) قرار گرفته بود.

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: هرکس در خانه خود وضو بگیرد و سپس به مسجد قبا آید و در آن نماز بخواند پاداش یک عمره خواهد داشت.

در روایتی از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که در آن، مردم به زیارات و مشاهد مدینه، به ‌ویژه مسجد قبا، توصیه شده‌اند. حضرت دلیل ویژگی مسجد قبا را نزول آیه 108 سوره توبه در حق آن دانسته است.

ساختمان این مسجد تا اواسط قرن دوم هجری، نسبتاً دست نخورده و اصیل بوده است، اما در دوره‌های بعدی، بازسازی شده و یا سازه‌هایی به آن افزوده شده است که در حال حاضر مسجد دارای چندین شبستان است که هر کدام گنبد مخصوص دارند.

بالای محراب مسجد قبا و در دیوار قبله، کتیبه‌ای مشتمل بر آیه 108 سوره مبارکه توبه وجود دارد. شبستان های مسجد قبا، هم اکنون 39 ستون دارد که چهار ستون آن، دو به دو به هم پیوسته اند. منبر مسجد قبا از جنس مرمر سفید است که از سوی سلطان قایتبای در سال 888 قمری اهدا شده است. بنای جدید مسجد قبا که در 26 صفر سال 1406 قمری به پایان رسید، در شکل معماری جدید خود، یکی از مهم‌ترین و زیباترین مسجدهایی است که در مدینه منوره قرار دارد. در بنای کنونی، چهار مناره برای این مسجد در نظر گرفته شده است که هر کدام 47 متر طول دارد. بر اساس محاسبه‌ای معماران آن، گنجایش بیست هزار نمازگزار را دارد. محراب کنونی مسجد قبا که با کمال هنرمندی، گچ‌بری و قسمت بالای آن کاشی کاری شده، اثر هنرمندان چیره دست تونسی است.

در کنار این مسجد، مسجد ضرار در برابر آن ساخته شد که به دستور پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) تخریب شده و تا به امروز ویرانه آن باقی است. زائرانی که برای زیارت مسجد قبا به این ناحیه می‌روند، به مسجد ضرار هم سری زده و از آن‌جا می‌گذرند.

مسجد قبا واقع در روستای قبا

قبا، روستایی در سه کیلومتری مدینه بوده که اکنون جزو این شهر شده‌است. شهر مدینه از آب این روستا سیراب می‌شود. روستای قبا، مکان‌های تاریخی بسیاری دارد که برخی از آن‌ها عبارتند از: چاه اریس (بئر خاتم)، خانه امام سجاد (علیه السلام)، خانه کلثوم بن هدم و سعد بن خیثمه (محل اقامت پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله)در روستای قبا)، مسجد عَتبان بن مالک، مسجد جمعه (محل اقامه نماز جمعه پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله) در مسیر هجرت)، مسجد مَصبح، مسجد العمره، مسجد بنی بیاضه، مسجد حضرت فاطمه (علیهاالسلام) (مسجد النور)، مسجد بنواَنیف و مسجد التوبه.

اهل قبا، مردمانی پاکیزه و دوستدار پاکیزگی بودند و خداوند متعالی در آیه 108 سوره مبارکه توبه، آنان را چنین ستود: «در آن، مردانی هستند که دوست دارند پاکیزه باشند و خداوند، پاکیزگان را دوست می‌دارد».

اهمیت محله قبا در صدر اسلام به نحوی بود که در مواردی، پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) با وجود تعیین جانشین برای شهر مدینه، جانشینی جداگانه برای محله قبا بر می‌گزید.[i]

ساخت مسجد قبا

درباره ساخت مسجد برخی اختلافات در منابع تاریخی وجود دارد و اشخاص و گروه‌‌های مختلفی همچون اهالی قبا، مهاجران نخستین، پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) در مقام سازندگان مسجد قبا شناسانده شده‌اند، اما روایت مشهور حاکی از این است که این مسجد به دست پیامبر(صلی الله علیه و آله) ساخته شده است.[ii]

بنابر قول مشهور پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله)، زمین مسجد قبا را که از آنِ کلثوم بن هدم بود، خرید و آن‌گاه این مسجد را بنیان نهاد. نقشه و محدوده ساختمانی مسجد قبا، به امر خداوند و به وسیله شتر پیامبر که امام علی (علیه السلام) بر آن سوار شد، تعیین گردید. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به علی (علیه السلام) فرمود: «زمام آن را رها کن؛ زیرا او مأمور است.» سپس فرمود: «بر محدوده‌ای که این ناقه مشخص می‌کند، مسجد را بنا کنید».

همه مسلمانان در ساختن مسجد قبا شرکت داشتند و پیامبر نیز دوشادوش دیگران کار می کرد. ایشان چوب و سنگ حمل می کرد و بسیار زحمت می کشید و هرگز به سبب مقامش، خود را از دیگران جدا نمی‌دانست. در میان اصحاب، سلمان، مقداد و عماریاسر، بیش از دیگران تلاش می‌کردند. زنان نیز در این کار مشارکت داشتند. آنان شب هنگام، سنگ‌ها را تا کنار دیوارهای مسجد می‌آوردند و مردان در روز، آن سنگ‌ها را در ساختمان مسجد به کار می‌بردند.[iii]

برخی مسجد قبا را به دلالت آیات قرآن کریم، مسجد «التقوی» نیز نامیده‌اند.[iv]

موقعیت جغرافیایی مسجد قبا

منطقه قباء در فاصله شش کیلومتری جنوب مسجد النبی(صلی الله علیه و آله) واقع است و از نقاط خوش آب و هوا و از مناطق زراعی و پرآب اطراف مدینه به شمار می‌آید. به همین دلیل نخلستان‌های زیادی در قبا وجود داشته و دارد. مردم این منطقه، که به نام طایفه بنو عمرو بن عوف شناخته می‌شدند، به دلیل واقع شدن قبا در جنوب شهر مدینه و در واقع سر راه مکه به مدینه، نخستین استقبال‌‌کنندگان از مهاجران و نیز شخص رسول خدا(صلی الله علیه وآله) در وقت هجرت بودند.

پیش از آمدن رسول خدا (صلی الله علیه وآله)، شماری از مهاجران که از مکه به مدینه آمدند، به طور موقت در قبا سکونت گزیدند. پس از آن‌که رسول خدا (صلی الله علیه وآله) به قبا آمدند، چند روزی در آن‌جا توقف کرده و آن‌گاه که خانواده آن حضرت، همراه علی بن ابی طالب (علیه السلام) به ایشان پیوستند، راهیِ محل اصلی یثرب، یعنی جایی که امروزه مسجد النبی(صلی الله علیه وآله) قرار دارد، شدند.[v]

ساخت مسجد قبا به ‌دستور پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله)

ساخته شدن مسجد قبا به ‌دستور پیامبر(صلی الله علیه و آله) را می‌توان از مهم‌ترین اقدامات ایشان، پس از خروج از مکه، قلمداد کرد؛ چراکه این نخستین بار بود که پیامبر(صلی الله علیه و آله)، با تکیه بر اقتداری که به عنوان حاکم اسلام عهده‌دار شده بود، مسجدی را تأسیس کرد و در آن نماز جماعت اقامه نمود.

با مطالعه سیره عملی پیامبر(صلی الله علیه و آله) نیز می‌توان گزاره‌‌های تاریخی فراوانی را استنتاج کرد که می‌تواند الگوی مناسبی برای تعریف کارکرد‌های مساجد، در عهد نبوی، دانسته شود. پیامبر(صلی الله علیه و آله)، پس از خروج از محله قبا و ورود به مدینه نیز، بر اهمیت مسجد قبا تأکید می‌‌کرد؛ چنان‌که صحابه را بر شرکت در نماز جمعه مسجد قبا توصیه می‌کرد[vi]و خود در روز‌های شنبه و دوشنبه، پیاده یا سواره به مسجد قبا می‌رفت. سخنان و خطبه‌‌های رسول خدا(صلی الله علیه و آله)، در مسجد قبا نیز، از دیگر منابع معرفت دینی دانسته می‌شود.[vii]

توسعه و تجدید بنای مسجد قبا

برای اولین بار بنای مسجد قبا در دوران خلافت عثمان بن عفان تعمیر و گسترش یافت. دومین دگرگونی در مسجد قبا به دوران عمر بن عبدالعزیز مربوط می‌شود که تا سالیان متمادی به همان شکل باقی ماند.

عمر بن عبدالعزیز در آخرین دهه قرن اول هجری، به دستور ولید بنای اولیه مسجد قبا را خراب کرد و از نو بنایی استوار برپا ساخت و برای آن رواق‌هایی نیز افزود.[viii]

در سال ۵۵۵ قمری، جمال الدین اصفهانی وزیر زنگیان موصل فرمان تجدید بنای آن را صادر کرد و بر اساس آن مسجد بازسازی شد. آثار این وزیر در تمامی مکه و مدینه دیده می‌شود. [ix]

همچنین در قرن هشتم و نهم هجری قمری، تعمیرات اساسی و تجدید بنای برخی قسمت‌ها صورت گرفت.[x] بعد از آن در زمان حکومت عثمانی توسعه داده شد.[xi]

در سال ۱۳۸۸ قمری ملک فیصل رواق‌های آن را در جهت شرقی مسجد توسعه داد. بنای جدید آن، که در ۲۶ صفر سال ۱۴۰۶ قمری به پایان رسید، در شکل معماری جدید خود، یکی از مهم‌ترین و زیباترین مساجدی است که در مدینه منوره قرار دارد. در بنای فعلی چهار مناره برای این مسجد در نظر گرفته شده که هر کدام ۴۷ متر طول دارد. بر اساس محاسبات معماران مسجد قبا، گنجایش بیست هزار نمازگزار را دارد.[xii]

ساختمان جدید مسجد حدود سال ١4٠5 قمری شروع شد و مساحت آن از ١،٣٣٣ متر مربع به 6،٠٠٠ متر مربع افزایش یافت. این مسجد دارای 56 گنبد به قطر 5/٣٠ متر و به ارتفاع بین ١٨/٣٠ تا ٢4/٣٠ متر و دارای چهار مناره به طول هر یک 4٢ متر با تجهیزات مدرن است.[xiii]

در حال حاضر مسجد دارای چندین شبستان است که هر کدام گنبد مخصوص دارند.[xiv]

جایگاه مسجد قبا

مسجد قبا جایگاهى افزون بر مرکزیت عبادى، مرکزیت فرهنگى، سیاسى و ادارى نیز داشت؛ و یکى از تکیه‌گاه‌هاى اصلى اسلام در میان مسلمانان‏ بود.[xv]

زمانى که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نخستین بار در قُبا مسجدى بنا کرد و پس از آن در مرکز مدینه‏، مسجدالنبی را ساخت، مسلمانان به دلیل آن‌که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در این مساجد نماز گزارده‌اند، به جایگاه نماز آن‌حضرت توجه و اعتناى کامل داشتند.[xvi]

اوّلین مسجد در اسلام

مسجد قبا نخستین مسجد ساخته شده به دستور پیامبر(صلی الله علیه و آله) بود که در منطقه قبا و جنوب غربی مدینه واقع شده‌است و فاصله این مسجد تا مسجد شریف نبوی حدود شش کیلومتر است. مسجد قبا اولین مسجد ساخته شده در تاریخ اسلام است و بعد از مسجد نبوی بزرگ‌ترین و با فضیلت‌ترین مسجد در مدینةالنبی به شمار می‌‌‌‌رود.[xvii]

بنابر گزارش برخی منابع، ساخت مسجد قبا، به دستور پیامبر(صلی الله علیه و آله)، پس از رسیدن علی بن ابی‌طالب(علیه السلام) به قبا، آغاز شد و آن حضرت در ماجرای تعیین مکان ساخت مسجد نقش داشت.[xviii]

در چند روزی که پیامبر(صلی الله علیه وآله) در قبا بود، مسجدی در این ناحیه بنا کرد که طی آن، تنها دیواری از سنگ‌های حرّه بر گرد آن کشیده شد. تا زمان توسعه ولید بن عبد الملک مسجد سقف نداشت و اگر هم داشت، از همان شاخه‌های خرما بود. ورود رسول خدا(صلی الله علیه وآله) را به قبا، دوشنبه، دوازدهم یا چهاردهم ربیع الأول نوشته‌اند. آن حضرت در این چند روز میهمان کلثوم بن هِدْم بود و در منزل سعد بن خَیْثمه با مردم نماز می‌خواند. سعد در جنگ بدر و پدرش در جنگ احد به شهادت رسیدند.

خانه سعد بن خَیْثمه و کلثوم بن هِدْم در سمت قبله مسجد ـ جنوب غربی ـ بوده و هر دوی آنها در حال حاضر، در مسجد قرار گرفته است. تا پیش از توسعه سال ۱۴۰۶ قمری، خانه سعدبن خَیْثمه به صورت مستقل وجود داشته و طی چهارده قرن، زائران قبا، به آن خانه نیز وارد شده و در آن نماز می‌خواندند. در حال حاضر، محل این دو خانه، در سمت قبله مسجد قبا، سمت راست محراب واقع است. رسول خدا(صلی الله علیه وآله) بعدها نیز که در مرکز مدینه ساکن شد، هر هفته، گاه روزهای شنبه و گاه دوشنبه به قبا می‌آمد و در این مسجد نماز می‌گزارد. ابن شَبّه نوشته‌است: «إنَّ النَّبی (صلی الله علیه وآله) کانَ یَأتِی قُباء یَوْمَ الإثْنَین».[xix]

بحثی در مورد اولین مسجد بودن مسجد قبا

امروزه در مکّه و اطراف آن از مساجد کهنی مانند؛ مسجد خیف، مسجد نمره، مسجد کبش، مسجد جنّ، مسجد کوثر، مسجدصفایح و مسجد البیعة نام برده می‌شود، ولی این بدان معنا نیست که این مساجد پیش از هجرت مسلمانان به مکّه و توسّط آنان بنا شده‌است؛ زیرا تاریخ بنای بسیاری از این مساجد، چندان روشن نیست. برخی از این مساجد، یادگاری از پیامبران پیشین به شمار می‌آیند؛ مثلاً درباره مسجد خیف در منی، آمده است که هفتصد یا هزار پیامبر در آن نماز گزارده‌اند[xx]. این‌گونه نقل‌ها نشان می‌دهد که این مکان مقدّس از دیرباز معبد و پرستش‌گاه بوده است. با این حال، روشن نیست که این مساجد از جه زمانی بنا شده و به عنوان یک مسجد در میان مسلمانان مطرح شده‌است.

همین بحث درباره مسجد النّحر یا مسجد الکبش که در سرزمین منی قرار گرفته نیز مطرح است؛ زیرا درباره راز نامگذاری این مسجد آمده است که، خداوند در این مکان گوسفندی را برای قربانی حضرت ابراهیم (علیه السلام) فرستاد. برخی از این مساجد نیز جایگاه نماز پیامبر(صلی الله علیه و آله) و یا محلّ نزول بخشی از آیه‌های قرآن مجید و یا محلّ رویدادهایی همانند؛ بیعت مسلمانان با پیامبر بزرگوار اسلام (صلی الله علیه و آله) بوده است و مسلمانان بعدها در این مکان‌ها مسجدی بنا نموده‌اند؛ بنابراین، با استناد به وجود چنین مساجدی در مکّه نمی‌توان چنین نتیجه گرفت که مسلمانان پیش از هجرت به مدینه و در دوران اقامت سیزده ساله در مکّه، مساجدی را بنا نهاده‌اند.

برخی بر آنند که اوّلین مسجدی که در اسلام بنا شده، مسجد قبا است، ولی شواهدی یافت می‌شود که بر پایه آن‌ها می‌توان در درستی این سخن تردید نمود. به برخی از این شواهد در ذیل پرداخته می‌شود:

1. با آن‌که درباره مسجد قبا اطلاعات قابل توجّهی در کتاب‌ها و آثار وجود دارد، ولی در منابع تاریخی کهن، کمتر بدین نکته؛ (اینکه مسجد قبا، اوّلین مسجد در اسلام باشد)، تصریح شده‌است. این سخن که مسجد قبا اوّلین مسجد در اسلام است، تنها گفته پاره‌ای از مورّخان؛ مانند ابن الجوزی است.[xxi] مورّخان بزرگی مثل؛ طبری و پیش از او سیره نویسانی؛ همانند ابن هشام و واقدی نیز چنین نگفته‌اند؛ لذا در این باره، نصّ صحیح و قابل اعتمادی موجود نیست، بلکه از برخی روایت‌های مربوط به مسجد قبا، چنین بر می‌آید که این مسجد، اوّلین مسجد در اسلام نیست. به عنوان مثال؛ امام صادق (علیه السلام) در حدیثی خطاب به عقبة بن خالد می‌فرماید: «از مسجد قبا شروع کن و در آن نماز بگزار و زیاد هم بگزار؛ زیرا این مسجد، اوّلین مسجد در این منطقه است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در آن نماز گزارده است …».[xxii] در این حدیث شریف، عبارت «اوّلین مسجد در این منطقه» به گونه‌ای اشعار می‌نماید که پیش از مسجد قبا در دیگر مناطق نیز مساجدی وجود داشته‌اند که پیامبر (صلی الله علیه و آله) در آن نماز گزارده است.
2. از سخنان برخی از مفسّران چنین برمی‌آید که مسلمانان پیش از هجرت به مدینه در مکّه دارای مساجدی بوده‌اند. مثلاً مرحوم طبرسی صاحب «مجمع البیان» در تفسیر آیه 114 از سوره بقره می‌نویسد: روایتی گویای آن است که این آیه درباره مساجد مسلمانان در مکّه نازل شده است؛ مساجدی که مشرکان قریش پس از هجرت پیامبر (صلی الله علیه و آله) و یارانش به مدینه آن را ویران کرده‌اند».[xxiii]
3. در سال دوازدهم بعثت، پیمانی به نام عقبة اوّل میان پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله) و گروهی از مردم مدینه منعقد گشت. پیامبر (صلی الله علیه و آله) پس از انعقاد این پیمان، مصعب بن عمیر را برای آموزش قرآن و احکام دینی به مدینه اعزام فرمود. درباره اقدامات مصعب در مدینه آمده‌است که او با مردم مدینه نماز جماعت می‌گزارد.[xxiv] هم‌چنین آمده است که مسلمانان در مدینه، پیش از هجرت پیامبر(صلی الله علیه و آله) نیز نماز جمعه را به امامت اسعد بن زرارة بپا می‌داشتند.[xxv] چنان‌چه بر این نقل‌ها اعتماد کنیم و اصل برپایی نماز جمعه و جماعت را بپذیریم، بعید می‌نماید که مسلمانان این نمازها را در جایی جز «مسجد» به‌جای آورده باشند.

آن‌چه این باور را قوّت می‌بخشد آن است که ابن سعد در «الطبقات» از جایگاه نماز مصعب و اسعد بن زرارة به عنوان مسجد یاد کرده‌است. او از زنی به نام نوّار نقل می‌کند که پیش از ورود پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) به مدینه، جایگاه کنونی مسجد النّبیّ (صلی الله علیه و آله)، مسجد و محلّ نماز جمعه و جماعت مسلمانان بوده‌است. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) نیز پس از ورود به مدینه، ساختمان آن را بنا نهاده‌اند.[xxvi] سمهودی هم در «وفاء الوفاء» با ذکر همین روایت می‌گوید: «از این خبر چنین بر می‌آید که محلّ کنونی مسجد پیامبر (صلی الله علیه و آله) پیش از ورود حضرت به مدینه نیز مسجد بوده است»،[xxvii] ولی آن‌چه این گفتار را ضعیف می‌نماید، آن است که در کتاب‌های مربوط به سیره پیامبر (صلی الله علیه و آله) آمده‌است که آن حضرت، هنگام ورود به مدینه، زمینی را که مسجد النّبیّ در آن بنا شده، از صاحبان آن خریداری نموده‌اند.[xxviii] اگر این زمین، پیش‌تر توسّط مسلمانان به مسجد تبدیل شده بوده، خریدن زمین از صاحبانش توسّط پیامبر (صلی الله علیه و آله) معنای چندان روشنی نخواهد داشت. آن‌چه با ملاحظه شواهد تاریخی، قویّ می‌نماید آن است که مسلمانان پیش از ورود پیامبر (صلی الله علیه و آله) به مدینه، در این مکان فقط نماز می‌گزارده‌اند.

4. ابن هشام در تشریح رخدادهای آغازین ورود پیامبر (صلی الله علیه و آله) به مدینه، پس از ذکر بنای مسجد «قبا» به دست پیامبر (صلی الله علیه و آله) و یاران آن حضرت می‌نویسد: «پیامبر (صلی الله علیه و آله) در روز جمعه از محلّه قبا حرکت کرد و نماز جمعه را در میان قبیله بنی سالم بن عوف و در مسجدی که در دل درّه رانوناء بود، به‌جای آورد و این اوّلین نماز جمعه‌ای بود که پیامبر (صلی الله علیه و آله) در مدینه برپا نمود».[xxix] از ظاهر سخن ابن هشام چنین بر می‌آید که این مکان از پیش مسجد بوده‌است؛ جز این‌که گفته می‌شود: پیامبر (صلی الله علیه و آله) فقط در آن مکان نمازگزارده است و مسلمانان بعدها در آنجا مسجدی بنا کرده‌اند. همان‌گونه که مردم در موارد زیادی مصلّاها و جایگاه‌های نماز پیامبر (صلی الله علیه و آله) را برای تبرّک جستن، به مسجد تبدیل می‌کردند، ولی ظاهر سخن ابن هشام چندان با این احتمال سازگار نیست.

عبارتی که علاّمه مجلسی از «اعلام الوری» نقل می‌کند، به روشنی گویای آن است که در محلّ اوّلین نماز جمعه پیامبر(صلی الله علیه و آله) در مدینه از پیش مسجدی بنا شده بوده‌است.[xxx] هر چند در عبارتی که در همین منبع از فروع کافی نقل شده، صریحاً آمده است: پیامبر (صلی الله علیه و آله) این مسجد را در همان روز بنا نهاده و سپس در آن‌جا نماز جمعه گزارده است.[xxxi] در هر صورت با توجّه به آن‌چه گذشت، به سختی می‌توان پذیرفت که مسجد قبا، اوّلین مسجد در اسلام است. آن‌چه در ذهن قویّ می‌نماید، آن است که مسجد قبا اوّلین مسجدی است که مسلمانان آزادانه و به طور رسمی آن را بنا نهاده‌اند؛ بنابراین قویّاً احتمال می‌رود که پیش از بنای این مسجد مقدّس، مساجد دیگری نیز بنا شده بود. بلی، ممکن است این مساجد از بنا و ساختمانی کامل برخوردار نبوده‌اند؛ مثلاً قطعه زمینی که اطراف آن تنها سنگ چینی شده‌است. به علاوه تا پیش از هجرت به مدینه و بنای مسجد قبا، شرایط اجتماعی سیاسی به گونه‌ای نبود که مسلمانان بتوانند به هنگام نماز، آزادانه در این‌گونه مساجد گرد آیند و شعائر دینی را به‌پا دارند؛ از همین‌رو، این مساجد چندان شهرتی نیافته‌اند و مورد توجّه مورّخان و سیره‌نویسان قرار نگرفته‌اند.

شواهد تاریخی به روشنی نشان می‌دهد که مسلمانان تا سال سیزدهم بعثت از داشتن مسجدی این چنین، محروم بوده‌اند. حتّی برخی بر آنند با آن‌که نماز جمعه در مکّه تشریع شد، ولی مسلمانان به دلیل جوّ فشار و اختناقی که از سوی مشرکان قریش بر مکّه اعمال می‌شد، نتوانستند این فریضه بزرگ الهی را در سرزمین مکّه به‌پا دارند.[xxxii]

جایگاه مسجد قبا در قرآن

در این‌که آیه  ١٠٨ سوره توبه در شأن مسجد قبا نازل شده است یا مسجد نبوی، اختلاف نظر وجود دارد. بحث در مورد مصداق این آیه١٠٨ سوره توبه، محدود به منابع قرآنی نیست و می‌توان آن را در منابع حدیثی و تاریخی نیز پیگیری کرد؛ با این تفاوت که در منابع شیعی، به مصداق بودن مسجد قبا، اقبال بیشتری شده است.

ابن قولویه به نقل از معاویة بن عمار و قاضی نعمان، روایتی را از امام صادق(علیه السلام) نقل می‌کنند که در آن، مردم به زیارات و مشاهد مدینه، به ‌ویژه مسجد قبا، توصیه شده‌اند. حضرت دلیل ویژگی مسجد قبا را نزول این آیه در حق آن دانسته است.[xxxiii]

در مقابل، منابعی وجود دارد که مسجدالنبی(صلی الله علیه و آله) را مصداق این آیه می‌دانند؛ از جمله این منابع از اهل سنت، صحیح مسلم و سنن ترمذی است.[xxxiv] از سوی دیگر علاوه بر منابع حدیثی، منابع متعدد تفسیری و تاریخی دیگر، شأن نزول این آیه را در باره مسجد قبا یا اهالی قبا دانسته است.[xxxv]

بنابر تفسیر بسیاری از مفسران مسجد قبا، همان مسجدی است که قرآن کریم آن را در آیه ١٠٨ سوره توبه ستوده است.[xxxvi] هم‌چنین بنا به روایات فراوان، مسجد قبا مصداق آیه «… لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَی التَّقْوی مِنْ أَوَّلِ یَوْم أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِیهِ…»[xxxvii] می‌باشد. این آیه اشاره به این نکته دارد که این مسجد از روز نخست بر پایه تقوا ساخته شد و لذا سزاوار است تا رسول خدا(صلی الله علیه وآله) در این مسجد نماز بگزارد. به سبب نزول این آیه در شأن مسجد قبا، در آن زمان، مسجد یاد شده را به نام «مسجد التقوی» می‌شناختند.[xxxviii] مسجد قبا بر پایه تقوا ساخته شده بود، تعبیر «مِنْ اَوَّلِ یَوْم» به معنای همان روز تأسیس مسجد است که با نیت خالص بنا نهاده شد.

همچنین نقل شده‌است که آیه «… فِیهِ رِجالٌ یُحِبُّونَ أَنْ یَتَطَهَّرُوا وَ اللهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ»[xxxix] در شأن نمازگزاران مسجد قبا نازل شده است.[xl]

مسجد قبا و اهل بیت

مسجد قبا علاوه بر دارا بودن فضایل و حرمت طبیعی خود، به دلیل مسجد بودن، مورد توصیه خاص پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) و اهل بیت (علیهم السلام) قرار گرفته بود. امام جعفر صادق (علیه السلام)، با تکیه بر این‌که مسجد قبا نخستین مسجدی بود که پیامبر (صلی الله علیه و آله) پس از ورود به مدینه در آن نماز خواند، به اهمیت این مسجد تأکید نموده‌است.[xli] پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله)، در حدیثی که منابع مختلف شیعی و سنی با‌ اندک تغییری آن را نقل کرده‌اند، دو رکعت نماز در مسجد قبا را برابر با عمره دانست.[xlii]

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: هرکس در خانه خود وضو بگیرد و سپس به مسجد قبا آید و در آن نماز بخواند پاداش یک عمره خواهد داشت.[xliii]

در روایتی دیگر، مسجد قبا، در میان مشاهد شهر مدینه، مورد تأکید بیشتر قرار گرفته است. در این روایت امام صادق(علیه السلام)، در جواب شخصی که از اولویت و ترتیب زیارات مشاهد مدینه سؤال کرد، فرمود: «از مسجد قبا شروع کن؛ چراکه آن نخستین مسجد در مدینه است که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در آن نماز گزارد».[xliv]

مسجد قبا، به لحاظ تاریخی و اعتقادی نیز، ارتباط وثیقی با اهل بیت (علیهم السلام) دارد. با توجه به برخی از منابع، ساخت مسجد قبا، به دستور پیامبر(صلی الله علیه و آله)، پس از رسیدن علی بن ابی‌طالب(علیه السلام) به قبا، آغاز شد.[xlv]

این مسجد، پس از رحلت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نیز، محلی برای افشاگری و روشن‌گری صحابه راستین پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله)؛ از جمله منابع تاریخی انتقادات عمار به اقدامات عثمان بن عفان را یادآور شده‌اند.[xlvi]

پیوستگی تاریخی رسول خدا(صلی الله علیه و آله)، اهل بیت (علیهم السلام) و مسجد قبا، باعث شده بود اهالی قبا، در حوادث و فتنه‌‌های پس از رحلت پیامبر، کمتر دچار تردید و اشتباه شوند؛ چراکه در موارد متعدد، توصیه‌‌های پیامبر(صلی الله علیه و آله) در مورد اهل بیت (علیهم السلام) را در مسجد قبا شنیده بودند. از شواهد این روشن‌گری و وفاداری به سیره و سنت نبوی را می‌توان احتجاج عویم بن ساعده انصاری، در جلسه سقیفه دانست.[xlvii]

مسجد قبا در نزد حضرت رسول (صلی الله علیه و آله) دارای اهمیت و ارزش خاصی بود. به‌گونه‌ای که در روایتی آمده: حضرت بعد از سکونت در مدینه، هر هفته روزهای شنبه به صورت پیاده یا سواره برای اقامه نماز به مسجد قبا می‌آمدند.[xlviii]

فضیلت مسجد قبا در کلام معصومان (علیهم السلام) نیز قابل توجه است. در روایتی نقل شده است که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «دو رکعت نمازگزاردن در مسجد قبا را بیشتر دوست دارم از اینکه دو مرتبه به بیت‌المقدس بروم. اگر مردم قدر آن‌چه را در قباست، بدانند، هر آینه بر شترها سوار می‌شوند و به طرف آن می‌تازند».

این مسجد، فضلیت‌های دیگری نیز دارد، از جمله آن‌که: پیامبر به رفت و آمد به آن مقید بود. هم‌چنین این مسجد دقیق‌ترین قبله را دارد که به دست پیامبر تعیین شد. افزون بر آن، نخستین مسجدی است که به دست مبارک پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله) ساخته شد و نخستین مسجدی است که آن حضرت به همراه یاران خود، در آن نماز جماعت اقامه کرد.[xlix]

توصیف مسجد قبا

منطقه قبا که اکنون جزیی از شهر مدینه است، در گذشته یکی از محله‌های پیرامون مدینه بود.[l] ساکنان قبا را، که به «عالیه» نیز شهرت داشت،[li] قبایل «خطمه»، «وائل»، «واقف»، «بنی‌امیة بن زید»، «بنی‌قریظه»، «بنی‌نضیر» و «بنی‌عمرو بن عوف» تشکیل می‌دهند.[lii]

ورود پیامبر اعظم(صلی الله علیه و آله) به قبا، در جریان هجرت از مکه به مدینه و اقامت چند روزه در این محل، از مهم‌ترین رخداد‌‌های تاریخی قبا به شمار می‌رود.[liii] پیامبر(صلی الله علیه و آله) پس از ورود به قبا، خانه کلثوم بن هدم، بزرگ بنی‌عمرو را محل استراحت، و خانه سعد بن خیثمه را محل ملاقات تعیین کرد.[liv]

با مطالعه منابع تاریخی می‌توان مهم‌ترین عامل اقامت چند روزه پیامبر(صلی الله علیه و آله) در قبا را، ساخت مسجد، و پیوستن علی بن ابی‌طالب(علیه السلام) و وابستگان به ایشان دانست. سلمان فارسی، در مدت چند روز اقامت پیامبر(صلی الله علیه و آله) در محله قبا، به سنجش رفتار و کردار پیامبر(صلی الله علیه و آله) پرداخت و در نهایت به حقانیت دعوت ایشان ایمان آورد.[lv] محله قبا شاهد وقایع مهمی چون ایجاد عقد اخوت بین مهاجران و انصار، تشریع وجوب زکات[lvi] و دلایل و معجزاتی چون جوشیدن آب از انگشتان پیامبر(صلی الله علیه و آله) بود.[lvii]

مسجد قبا در وسط روستای قبا در میان باغ‌ها و نخل‌های جنوب مدینه قرار گرفته است. بالای محراب این مسجد و در دیوار قبله، کتیبه‌ای مشتمل بر آیه 108 سوره مبارکه توبه وجود دارد. شبستان‌های مسجد قبا، هم اکنون 39 ستون دارد که چهار ستون آن، دو به دو به هم پیوسته‌اند. منبر مسجد قبا از جنس مرمر سفید است که از سوی سلطان قایتبای در سال 888 قمری اهداء شده است. بنای جدید مسجد قبا که در 26 صفر سال 1406 قمری به پایان رسید، در شکل معماری جدید خود، یکی از مهم‌ترین و زیباترین مسجدهایی است که در مدینه منوره قرار دارد. در بنای کنونی، چهار مناره برای این مسجد در نظر گرفته شده‌است که هر کدام 47 متر طول دارد. بر اساس محاسبه‌های معماران، آن مسجد گنجایش بیست هزار نمازگزار را دارد. محراب کنونی مسجد قبا که با کمال هنرمندی، گچ بری و قسمت بالای آن کاشی کاری شده، اثر هنرمندان چیره‌دست تونسی است.[lviii]

ثواب نماز در مسجد قبا

نماز در هر مسجدی دارای فضائل بسیار است، اما برخی از مساجد بر برخی دیگر فضیلت دارند و برای آن فضیلت بیشتری ثبت شده‌است، مانند مسجد قبا که رسول الله (صلی الله علیه وآله) درباره نماز خواندن در مسجد قبا فرمود: «مَنْ تَطَهَّرَ فی بَیْتِهِ ثُمَّ أتی مَسْجِدَ قُباء فَصلّی فِیهِ رَکْعَتَیْن کانَ کأجْرِ عُمْرة،[lix] کسی که در خانه‌اش وضو بگیرد، آن‌گاه به مسجد قبا درآید و دو رکعت نماز بگزارد، ثواب یک عمره را برده‌است.»

در حدیث دیگری هم آمده‌است: «کانَ النَّبِیُّ(صلی الله علیه وآله) یَأتِی مَسْجِدَ قُباء راکباً وَ ماشِیاً فَیُصَلّی فِیهِ رَکْعَتَیْن[lx]؛ رسول خدا، گاه پیاده و گاه سواره به مسجد قبا می‌آمد و دو رکعت نماز در آن می‌خواند».[lxi]

قبله مسجد قبا

مسجد قبا، به دلیل تعیین قبله‌اش از سوی پیامبر(صلی الله علیه و آله)، یکی از مساجد شاخص مدینه شناخته می‌شد.[lxii] وجود سنگی در جهت قبله، نشانه‌ای بود که پیامبر(صلی الله علیه و آله) قرار داده بود و خلیفه اول و دوم نیز هرکدام با قرار دادن سنگی آن را متمایز کرده بودند.[lxiii] این نشانه تا زمان اولین بازسازی مسجد قبا وجود داشت.[lxiv]

جهت قبله مسجد قبا، پس از نزول آیات تغییر قبله، از سوی فرستاده پیامبر(صلی الله علیه و آله) از بیت‌‌المقدس به سوی کعبه تغییر یافت. عبدالله بن عمر تغییر قبله مسجد قبا را هنگام اقامه نماز صبح گزارش کرده است.[lxv] برخی نیز معتقدند که پیامبر(صلی الله علیه و آله) خود به مسجد قبا آمد و پس از اعلام تغییر قبله، نشانه قبله مسجد را به سوی کعبه تغییر داد.[lxvi]

مؤذن مسجد قبا

منابع تاریخی از سعد بن عائذ، معروف به سعد القرظ، به عنوان نخستین مؤذن مسجد قبا، سخن به میان آورده‌اند.[lxvii] وی که از وابستگان به عمار بن یاسر دانسته می‌شد، بنا به نقل فرزندش عمار، از سوی پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله) به عنوان مؤذن مسجد قبا، و جانشین بلال حبشی در مسجدالنبی تعیین شد.[lxviii] سعد القرظ، پس از رحلت پیامبر (صلی الله علیه و آله) و مهاجرت بلال به شام، در عهد خلیفه اول و دوم، به عنوان مؤذن مسجد نبوی تعیین شده و پس از او نیز این سمت در خاندان وی استمرار یافت.[lxix]

مسجد قبا مقابل مسجد ضرار

آیه ١٠٨ سوره توبه اشاره به اقدام منافقان در ساختن مسجد ضرار دارد که برخلاف مسجد قبا که بر پایه تقوا ساخته شده بود، مسجد ضرار بر پایه نفاق و اختلاف بنا گردید که مربوط به سال نهم هجری، اندکی پیش از جنگ تبوک است.

یاقوت حِمَوی در اوایل قرن هفتم هجری نوشته است که مسجد ضرار در برابر مسجد قبا ساخته شد و تا به امروز ویرانه آن باقی است. زائرانی که برای زیارت مسجد قبا به این ناحیه می‌آیند، به مسجد ضرار هم سری زده و با زدن لگدی به آن، از آن‌جا می‌گذرند.[lxx]

توضیح این‌که در زمان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) گروهی از اهل مدینه که نمی‌خواستند در نماز مسجد قبا حاضر شوند، مسجد دیگری در قبا بنا کردند که به مسجد ضرار معروف و به دستور پیامبر(صلی الله علیه و آله) تخریب شد. مسجد قبا مورد عنایت پیامبر(صلی الله علیه و آله) و اهل بیت (علیهم السلام) بوده است و روایاتی از ایشان در فضیلت آن نقل شده است.[lxxi]

بنیان‌گذاران مسجد ضرار هنگامی‌که پیامبر راهی جنگ تبوک بود، نزد حضرت آمدند و گفتند: «مسجدی ساخته‌ایم برای پیرمردان از کار افتاده و آنان‌که در شب‌های بارانی، توان آمدنِ به مسجد شما را ندارند. از شما می خواهیم بیایید و در آن نماز بخوانید». پیامبر فرمود: «من اکنون رهسپار جنگ هستم. پس از بازگشت ان شاءاللّه به مسجدتان می‌آیم». هنگام بازگشت پیامبر از جنگ، جبرئیل بر آن حضرت نازل شد و آیات 107 تا 110 سوره مبارکه توبه را بر ایشان عرضه کرد. خداوند در این آیات، از اسرار منافقان پرده برداشت و مسجدشان را ضرار نامید و بانیان آن را افرادی دروغ‌گو و تفرقه‌افکن معرفی کرد؛ از این رو، پیامبر دستور داد آن مسجد را آتش بزنند، بقایای آن را ویران کنند و محل آن را جایگاه ریختن زباله‌ها قرار دهند.

حسد و تکبر، تنها عاملی بود که منافقان را به ساختن مسجد ضرار مجبور کرد. آنان بر قبیله بنی عمرو بن عوف، به دلیل داشتن مسجد قبا حسد بردند و گفتند: ما نیز مسجدی می‌سازیم و در آن نماز می‌گزاریم و دیگر به جماعت محمد (صلی الله علیه و آله) حاضر نمی‌شویم. آری، مسجد قبا، بر پایه تقوا بنا شده بود، ولی مسجد ضرار بر بنیان نفاق و توطئه.[lxxii]

اهمیت مسجد قبا را می‌توان از موضع‌گیری منافقان در برابر آن شناخت. منافقان برای محدود کردن دایره تأثیرگذاری مسجد قبا، تصمیم به از رونق‌انداختن این مسجد گرفتند. کم‌ترین تأثیر این اقدام، از بین رفتن اتحاد و انسجام اجتماعی، قوت‌یافتن عوامل گسست اجتماعی، مانند روابط و قوانین قومی و نژادی و از بین رفتن روابط وثیق بین مردم و پیامبر (صلی الله علیه و آله) بود. قرآن کریم نیز به این هدف و تهدید تصریح کرده است.[lxxiii]

منافقان در تعلیل بی‌توجهی به مسجد قبا و ضرورت ساخت مسجدی در مقابل آن، به موضوعاتی مانند طرح شأنیت‌های قبیلگی بود. آنها با پررنگ کردن حسن و قبح‌‌های عرفی، سعی داشتند تعارض‌ها و تفاخر‌های اجتماعی بالقوه مدینه را به فعلیت برسانند.[lxxiv]

سازندگان مسجد ضرار، با تکیه بر این‌که مسجد قبا در زمینی ساخته شده‌است که قبیله بنی‌عمرو بن عوف حیوانات خود را در آن نگهداری می‌کردند، تصمیم داشتند حضور در مسجد قبا و وفاداری به آن را مستلزم تحقیر و توهین اجتماعی و قبیلگی تعریف کنند.[lxxv]

آنها سعی داشتند مسجد قبا را مسجد قبیله‌ای خاص نشان دهند و با تحریک حس حسادت سایر قبایل، آن‌ها را از حضور در مسجد قبا برحذر دارند.[lxxvi] منافقان در بیانی ظاهراً انسان‌دوستانه برای توجیه حضور نیافتن‌شان در مسجد قبا و ضرورت ساخت مسجد ضرار، به بهانه‌هایی هم‌چون سختی روز‌های بارانی، شب‌های تاریک و سرد، سختی طی مسیر برای بیماران و کهن‌سالان تمسک می‌جستند.[lxxvii]

کتاب نامه مقاله مسجد قبا

1. قرآن کریم
2. ابن اثیرجزری، ابو الحسن علی بن محمد؛ اسدالغابة؛ دار الفکر، بیروت، ١٩٨٩م.
3. ابن حیون، نعمان بن محمد؛ دعائم الاسلام؛ محقق: فیضی، آصف؛ مؤسسه آل البیت (علیهم‌السّلام) لاحیاء التراث، قم، بی‌تا.
4. ابن سعد؛ الطبقات الکبری؛ تحقیق: محمد عبدالقادر عطا؛ دارالکتب العلمیة، چاپ اول، بیروت، ١4١٠ ق/ ١٩٩٠ م.
5. ابن عبدالبر، یوسف بن عبدالله؛ الاستیعاب؛ تحقیق: البجاوی، علی محمد؛ دار الجیل، بیروت، ١٩٩٢ م.
6. ابن فرحون؛ تاریخ المدینة المنوره؛ به کوشش: علی عمر؛ مکتبة الثقافة الدینیه، قاهره، ۱۴۲۷ق.
7. ابن قولویه قمی، جعفر بن محمد بن جعفر؛ کامل الزیارات؛ تصحیح: جعفری، بهراد؛ صدوق، چاپ اول، تهران، ١٣٧5 ش.
8. ابن کثیر، اسماعیل بن عمر؛ البدایه و النهایه؛ دارالفکر، بیروت، ۱۴۰۷ ق.
9. ابن هشام حمیری معافری، عبدالملک بن هشام؛ السیرة النبویه؛ تحقیق: مصطفی السقا و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی؛ دار المعرفة، بیروت، بی‌تا.
10. ابن هشام، عبد الملک بن هشام؛ زندگانی محمد پیامبر اسلام؛ مترجم: رسولی، ‌هاشم؛ بی‌نا، تهران – ایران، 1348ش.
11. ابن‌ابی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین؛ عوالی اللئالی العزیزیة فی الاحادیث الدینیة؛ محقق: عراقی، بی‌نا، مجتبی؛ قم – ایران، 1403ق.
12. ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی؛ المنتظم؛ تحقیق: عطا، مصطفی عبدالقادر؛ دار الکتب العلمیه، بیروت – لبنان، بی‌تا.
13. اسلام پدیا.
14. آلوسی بغدادی، سیّد محمد؛ تفسیر روح المعانی؛ انتشارات دار احیاء التراث العربی، چاپ چهارم، بیروت، لبنان، 1405، ش.
15. بلاذری احمد بن یحیی؛ انساب الاشراف؛ تحقیق: زکّار، سهیل و زرکلی، ریاض؛ دارالفکر، بیروت، ١4١٧ ق / ١٩٩6 م.
16. بیهقی، احمد بن حسین؛ دلائل النبوة؛ بی‌نا، تهران، ١٣6١ ق،
17. ترمذی، محمد بن عیسی؛ سنن الترمذی؛ به کوشش: عبدالوهاب عبداللطیف؛ دار الفکر، بیروت، ١4٠٢ ق.
18. ثعلبی، احمد بن محمد؛ الکشف و البیان عن تفسیر القرآن؛ محقق: ابن عاشور، ابی محمد؛ دار احیاء التراث العربی، بیروت – لبنان، بی‌تا.
19. جعفریان، رسول، آثار اسلامى مکه و مدینه، نشر مشعر، تهران، 1389ش.
20. حر عاملى، محمد بن حسن؛ وسائل الشيعة؛ محقق و مصحح: مؤسسة آل البيت عليهم السلام؛ مؤسسة آل البيت عليهم السلام، قم، ایران، 1409 ق.
21. حلبی، علیّ بن برهان الدین؛ السیرة الحلّبیة؛ بی‌نا بی‌جا، بی‌تا.
22. حلی، حسن بن یوسف؛ منتهی المطلب؛ بی‌نا بی‌جا، بی‌تا.
23. حموی، یاقوت؛ معجم البلدان.
24. حوزه نت
25. دارمی، عبدالله بن عبدالرحمن؛ سنن الدارمی؛ دار الفکر، بیروت – لبنان، 1420ق.
26. دانشنامه اسلامی.
27. ذهبی، شمس‌الدین محمد بن احمد؛ تاریخ اسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام؛ تحقیق: تدمری، عمر عبدالسلام؛ دارالکتاب العربی، چاپ دوم، ١٩٩٣م.
28. سمهودی؛ وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفی؛ دار الکتب العلمیه، بیروت، لبنان، 1984 م.
29. صالحی دمشقی، محمد بن یوسف؛ سبل الهدی و الرشاد؛ دار الکتب العلمیة، بیروت، ١4١4ق.
30. صنعانی، عبدالرزاق بن همام؛ المصنف؛ محقق: اعاظمی، حبیب الرحمن؛ المجلس العلمی، بیروت – لبنان، 1403 ق.
31. طبرانی، سلیمان بن احمد؛ المعجم الکبیر؛ به کوشش: السلفی، عبدالمجید؛ بی‌نا، بی‌جا، ١4٠5 ق.
32. طبرسی، فضل بن حسن؛ اعلام الوری باعلام الهدی؛ آل البیت، قم، ١4١٧ ق.
33. طبرسی، فضل بن حسن؛ مجمع البيان فى تفسير القرآن؛ ترجمه مترجمان، تحقيق: ستوده، رضا؛ بی‌نا بی‌جا، بی‌تا.
34. طبری، محمد بن جریر؛ تاریخ الامم و الملوک؛ تحقیق: محمد ابو الفضل ابراهیم؛ دار التراث، چاپ دوم، بیروت، ١٩6٧م.
35. طبری، محمد بن جریر؛ جامع البیان؛ دار المعرفة، بیروت – لبنان، بی‌تا.
36. عاملی، جعفر مرتضی؛ الصحیح من سیرة النّبیّ الاعظم (ص)؛ بی‌نا بی‌جا، بی‌تا.
37. عسقلانی، ابن حجر؛ الاصابة؛ بی‌نا، بی‌جا بی‌تا.
38. فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی؛ الاصفی فی تفسیر القرآن؛ مرکز النشر التابع لمکتب الاعلام الاسلامی، قم – ایران، 1418ق.
39. قائدان، اصغر؛ تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره؛ مشعر، دوم، ۱۳۷۴ ش.
40. كلينى، محمد بن یعقوب؛ كافی؛ بی‌نا بی‌جا، بی‌تا.
41. کحاله، عمر رضا؛ معجم قبائل العرب؛ بی‌نا بی‌جا، بی‌تا.
42. کردب، محمد طاهر؛ التاریخ القویم لمکّة و بیت الله الکریم؛ تحقیق: عبدالملک بن دهیش؛ انتشارات دار خضر، بیروت، بی‌تا.
43. کوفی، ابن اعثم؛ کتاب الفتوح؛ تحقیق: شیری، علی؛ دارالاضواء، چاپ اول، بیروت، ١٩٩١ م.
44. مجلسى، محمد باقر؛‏ بحار الأنوار؛ دار إحياء التراث العربي، بيروت‏، لبنان، 1403 ق.‏‏
45. مقدسی، ابو عبدالله محمد بن احمد؛ احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم؛ مکتبة مدبولی، چاپ سوم، القاهرة، ١4١١ ق.
46. مقریزی، تقی الدین احمد بن علی؛ امتاع الاسماع بما للنبی من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع؛ تحقیق: نمیسی/ محمد عبدالحمید؛ دار الکتب العلمیة، چاپ اول، بیروت، ١٩٩٩م.
47. نجفی، محمدباقر؛ مدینه شناسی؛ بی‌نا، بی‌تا، بی‌جا.
48. النمیری البصری، ابو زید عمر بن شبه؛ تاریخ المدینه؛ دار الفکر، قم، ١٣6٨ ش.
49. نیشابوری، مسلم بن حجاج؛ صحیح مسلم؛ به کوشش: محمد سالم‌هاشم؛ دار الکتب العلمیه، اول، بیروت، ١4١5ق.
50. واقدی، محمد بن عمر؛ کتاب الردة؛ محقق: جبوری، یحیی وهیب؛ دار الغرب الاسلامی، بیروت – لبنان، 1410ق.
51. ویکی حج.
52. ویکی شیعه.

 

[i]. مقریزی، تقی الدین احمد بن علی، امتاع الاسماع بما للنبی من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع، تحقیق: نمیسی/ محمد عبدالحمید، ج 9، ص 227.

[ii]. ویکی حج.

[iii]. حوزه نت.

[iv]. مقدسی، ابو عبدالله محمد بن احمد، احسن التقاسیم، ص82.

[v]. جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، ص ۲۴۴؛ دانشنامه اسلامی.

[vi]. ابن الاثیرجزری، ابو الحسن علی بن محمد، اسدالغابة، ج 5، ص 353.

[vii]. بلاذری احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق: زکّار، سهیل و زرکلی، ریاض، ج 1، ص 172؛ صنعانی، عبدالرزاق بن همام، المصنف، ج 7، ص 565.

[viii]. جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، ص ۲۴۴؛ دانشنامه اسلامی.

[ix]. همان.

[x]. نجفی، محمدباقر، مدینه شناسی، ص ۱۴تا ۱۶.

[xi]. قائدان، اصغر، تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، ص ۱۹۵؛ ویکی شیعه.

[xii]. آثار اسلامی مکه و مدینه، ص ۲۴۴؛ دانشنامه اسلامی.

[xiii]. ویکی حج

[xiv]. تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، ص ۱۹۵؛ ویکی شیعه.

[xv]. جعفریان، رسول، آثار اسلامى مکه و مدینه، ص 231‏.

[xvi]. همان، ص 134.

[xvii]. ویکی حج.

[xviii]. طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، به کوشش: السلفی، عبدالمجید، ج 2، ص 246؛ صالحی دمشقی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد، ج 3، ص 268.

[xix]. کردب، محمد طاهر، التاریخ القویم لمکّة و بیت الله الکریم،  تحقیق: عبدالملک بن دهیش، ج۱، ص۲۶۴؛ دانشنامه اسلامی؛ جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، ص ۲۴۴.

[xx]. حر عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشيعة، محقق و مصحح: مؤسسة آل البيت عليهم السلام، ج 5، ص 269.

[xxi]. به نقل از: عاملی، جعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النّبیّ الاعظم (ص)، ج 2، ص 56؛ حلبی، علیّ بن برهان الدین، السیرة الحلّبیة، ج 2، ص 236.

[xxii]. كلينى، محمد بن یعقوب، كافی، ج 4، ص 560.

[xxiii]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البيان فى تفسير القرآن، ترجمه مترجمان، تحقيق: ستوده، رضا، ج 2، ص 2.

[xxiv]. رک: ابن هشام، السیرة النبویّة، ج 2، ص 77.

[xxv]. همان.

[xxvi]. رک: ابن سعد، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق: محمد بن عبد القادر عطا، ج 3، ص 609.

[xxvii]. رک: سمهودی، وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفی، ج 1، ص 325 و 323.

[xxviii]. رک: االسیرة النبویّة، ج 2،ص 140 و 141؛ وفاء الوفا، ج1، ص 322.

[xxix]. رک: السیرة النبویّة، ج 2،ص 139.

[xxx]. رک: مجلسى، محمد باقر،‏ بحار الأنوار، ج 19، ص 1.8.

[xxxi]. همان، ص 115.

[xxxii]. آلوسی بغدادی، سیّد محمد، تفسیر روح المعانی، ج 28، ص 100؛ اسلام پدیا.

[xxxiii]. ابن قولویه قمی، جعفر بن محمد بن جعفر، کامل الزیارات‏، تصحیح: جعفری، بهراد، ص 25؛ ابن حیون، نعمان بن محمد، دعائم الاسلام، محقق: فیضی، آصف، ج 1، ص 297.

[xxxiv]. نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، به کوشش: محمد سالم‌هاشم، ج 4، ص 126؛ ترمذی، محمد بن عیسی، سنن الترمذی، به کوشش: عبدالوهاب عبداللطیف، ج 1، ص 203.

[xxxv]. طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج11، ص40؛ نمیری بصری، ابو زید عمر بن شبه، تاریخ المدینه، ج 1، ص 47.

[xxxvi]. ویکی حج

[xxxvii]. توبه، ۱۰۸.

[xxxviii]. ابن فرحون، تاریخ المدینة المنوره، به کوشش: علی عمر، ج ۱، ص ۵۵.

[xxxix]. توبه، ۱۰۸.

[xl]. جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، ص ۲۴۴؛ دانشنامه اسلامی.

[xli]. حلی، حسن بن یوسف، منتهی المطلب، ج 2، ص 889.

[xlii]. صنعانی، عبدالرزاق بن همام، المصنف، محقق: اعاظمی، حبیب الرحمن، ج 7، ص 565؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ج 1، ص 230.

[xliii]. ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، ج ۳، ص ۲۱۰.

[xliv]. ابن قولویه قمی، جعفر بن محمد بن جعفر، کامل الزیارات‏، ص 26.

[xlv]. طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، به کوشش: السلفی، عبدالمجید، ج 2، ص 246؛ صالحی دمشقی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد، ج 3، ص 268.

[xlvi]. الطبقات الکبری، ج3، ص223؛ بلاذری احمد بن یحیی، انساب الاشراف، ج 2، ص 315.

[xlvii]. واقدی، محمد بن عمر، کتاب الردة، محقق: جبوری، یحیی وهیب، ص 34؛ کوفی، ابن اعثم، کتاب الفتوح، تحقیق: شیری، علی، ج 1، ص 7 و 8؛ ویکی حج.

[xlviii]. الطبقات الکبری، تحقیق: محمد عبدالقادر عطا، ج ۱، ص ۱۸۸؛ ویکی شیعه.

[xlix]. حوزه نت

[l]. مقدسی، ابو عبدالله محمد بن احمد، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ص 82.

[li]. ابن سعد، الطبقات الکبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا، ج 2، ص 16.

[lii]. کحاله، عمر رضا، معجم قبائل العرب، ج 2، ص 834.

[liii]. ابن هشام، عبدالملک بن هشام الحمیری المعافری، السیرة النبویه، تحقیق: مصطفی السقا و ابراهیم الابیاری و عبدالحفیظ شلبی، ج1، ص 492.

[liv]. طبری، ابو جعفر محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق: محمد ابو الفضل ابراهیم، ج 2، ص 382؛ طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، ج 1، ص 150.

[lv]. ابن هشام، عبد الملک بن هشام، زندگانی محمد پیامبر اسلام، مترجم: رسولی، ‌هاشم، ج 1، ص 144 و 145؛ الطبقات الکبری، ج 4، ص 67.

[lvi]. ذهبی، تاریخ اسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، تحقیق: تدمری، عمر عبدالسلام، ج 2، ص 32.

[lvii]. بیهقی، دلائل النبوة، ج 4، ص 123؛ ویکی حج.

[lviii]. حوزه نت.

[lix]. ابن فرحون، تاریخ المدینة المنوره، ج۱، ص۴۰.

[lx]. نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، باب فضل مسجد قبا، ح ۱۳۹۹.

[lxi]. جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، ص ۲۴۴؛ دانشنامه اسلامی.

[lxii]. ابن الاثیرجزری، ابو الحسن علی بن محمد، اسدالغابة، ج 6، ص 166؛ عسقلانی، ابن حجر، الاصابة، ج 8، ص 204.

[lxiii]. مقریزی، تقی الدین احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج10، ص 70 و 71.

[lxiv]. همان.

[lxv]. دارمی، عبدالله بن عبدالرحمن، سنن الدارمی، ج1، ص 281.

[lxvi]. الطبقات الکبری، ج1، ص231؛ ابن‌جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم، تحقیق: عطا، مصطفی عبدالقادر، ج 3، ص 95.

[lxvii]. ابن عبدالبر، الاستیعاب، تحقیق: البجاوی، علی محمد، ج 2، ص 593؛ عسقلانی، ابن حجر، الاصابة، ج 3، ص 54 و 55.

[lxviii]. الاستیعاب، همان؛ الاصابة، همان.

[lxix]. الاصابة، همان.

[lxx]. حموی، یاقون، معجم البلدان، ج ۴، ص ۳۰۲، ذیل مدخل قبا؛ جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، ص ۲۴۴؛ دانشنامه اسلامی.

[lxxi]. ویکی حج.

[lxxii]. حوزه نت.

[lxxiii]. ثعلبی، احمد بن محمد، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، محقق: ابن عاشور، ابی محمد، ج 5، ص 93.

[lxxiv]. همان، ج 5، ص 93.

[lxxv]. مقریزی، تقی الدین احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج 10، ص 76.

[lxxvi]. تفسیر الثعلبی، ج 5، ص 92؛                ابن‌ابی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین، عوالی اللئالی العزیزیة فی الاحادیث الدینیة، محقق: عراقی، مجتبی، ج 2، ص 32؛ فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، الاصفی فی تفسیر القرآن، ج 1، ص 490.

[lxxvii]. تفسیر الثعلبی، ج 5، ص 92.