کپی شد
مسجد قبا مقابل مسجد ضرار
آیه ١٠٨ سوره توبه اشاره به اقدام منافقان در ساختن مسجد ضرار دارد که برخلاف مسجد قبا که بر پایه تقوا ساخته شده بود، مسجد ضرار بر پایه نفاق و اختلاف بنا گردید که مربوط به سال نهم هجری، اندکی پیش از جنگ تبوک است.
یاقوت حِمَوی در اوایل قرن هفتم هجری نوشته است که مسجد ضرار در برابر مسجد قبا ساخته شد و تا به امروز ویرانه آن باقی است. زائرانی که برای زیارت مسجد قبا به این ناحیه می‌آیند، به مسجد ضرار هم سری زده و با زدن لگدی به آن، از آن‌جا می‌گذرند.[1]
توضیح این‌که در زمان پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) گروهی از اهل مدینه که نمی‌خواستند در نماز مسجد قبا حاضر شوند، مسجد دیگری در قبا بنا کردند که به مسجد ضرار معروف و به دستور پیامبر(صلی الله علیه و آله) تخریب شد. مسجد قبا مورد عنایت پیامبر(صلی الله علیه و آله) و اهل بیت (علیهم السلام) بوده است و روایاتی از ایشان در فضیلت آن نقل شده است.[2]
بنیان‌گذاران مسجد ضرار هنگامی‌که پیامبر راهی جنگ تبوک بود، نزد حضرت آمدند و گفتند: «مسجدی ساخته‌ایم برای پیرمردان از کار افتاده و آنان‌که در شب‌های بارانی، توان آمدنِ به مسجد شما را ندارند. از شما می خواهیم بیایید و در آن نماز بخوانید». پیامبر فرمود: «من اکنون رهسپار جنگ هستم. پس از بازگشت ان شاءاللّه به مسجدتان می‌آیم». هنگام بازگشت پیامبر از جنگ، جبرئیل بر آن حضرت نازل شد و آیات 107 تا 110 سوره مبارکه توبه را بر ایشان عرضه کرد. خداوند در این آیات، از اسرار منافقان پرده برداشت و مسجدشان را ضرار نامید و بانیان آن را افرادی دروغ‌گو و تفرقه‌افکن معرفی کرد؛ از این رو، پیامبر دستور داد آن مسجد را آتش بزنند، بقایای آن را ویران کنند و محل آن را جایگاه ریختن زباله‌ها قرار دهند.
حسد و تکبر، تنها عاملی بود که منافقان را به ساختن مسجد ضرار مجبور کرد. آنان بر قبیله بنی عمرو بن عوف، به دلیل داشتن مسجد قبا حسد بردند و گفتند: ما نیز مسجدی می‌سازیم و در آن نماز می‌گزاریم و دیگر به جماعت محمد (صلی الله علیه و آله) حاضر نمی‌شویم. آری، مسجد قبا، بر پایه تقوا بنا شده بود، ولی مسجد ضرار بر بنیان نفاق و توطئه.[3]
اهمیت مسجد قبا را می‌توان از موضع‌گیری منافقان در برابر آن شناخت. منافقان برای محدود کردن دایره تأثیرگذاری مسجد قبا، تصمیم به از رونق‌انداختن این مسجد گرفتند. کم‌ترین تأثیر این اقدام، از بین رفتن اتحاد و انسجام اجتماعی، قوت‌یافتن عوامل گسست اجتماعی، مانند روابط و قوانین قومی و نژادی و از بین رفتن روابط وثیق بین مردم و پیامبر (صلی الله علیه و آله) بود. قرآن کریم نیز به این هدف و تهدید تصریح کرده است.[4]
منافقان در تعلیل بی‌توجهی به مسجد قبا و ضرورت ساخت مسجدی در مقابل آن، به موضوعاتی مانند طرح شأنیت‌های قبیلگی بود. آنها با پررنگ کردن حسن و قبح‌‌های عرفی، سعی داشتند تعارض‌ها و تفاخر‌های اجتماعی بالقوه مدینه را به فعلیت برسانند.[5]
سازندگان مسجد ضرار، با تکیه بر این‌که مسجد قبا در زمینی ساخته شده‌است که قبیله بنی‌عمرو بن عوف حیوانات خود را در آن نگهداری می‌کردند، تصمیم داشتند حضور در مسجد قبا و وفاداری به آن را مستلزم تحقیر و توهین اجتماعی و قبیلگی تعریف کنند.[6]
آنها سعی داشتند مسجد قبا را مسجد قبیله‌ای خاص نشان دهند و با تحریک حس حسادت سایر قبایل، آنها را از حضور در مسجد قبا برحذر دارند.[7] منافقان در بیانی ظاهراً انسان‌دوستانه برای توجیه حضور نیافتن‌شان در مسجد قبا و ضرورت ساخت مسجد ضرار، به بهانه‌هایی هم‌چون سختی روز‌های بارانی، شب‌های تاریک و سرد، سختی طی مسیر برای بیماران و کهن‌سالان تمسک می‌جستند.[8]
[1]. حموی، یاقون، معجم البلدان، ج ۴، ص ۳۰۲، ذیل مدخل قبا؛ جعفریان، رسول، آثار اسلامی مکه و مدینه، ص ۲۴۴؛ دانشنامه اسلامی.
[2]. ویکی حج.
[3]. حوزه نت.
[4]. ثعلبی، احمد بن محمد، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، محقق: ابن عاشور، ابی محمد، ج 5، ص 93.
[5]. همان، ج 5، ص 93.
[6]. مقریزی، تقی الدین احمد بن علی، امتاع الاسماع، ج 10، ص 76.
[7]. تفسیر الثعلبی، ج 5، ص 92؛ ابن‌ابی‌جمهور، محمد بن زین‌الدین، عوالی اللئالی العزیزیة فی الاحادیث الدینیة، محقق: عراقی، مجتبی، ج 2، ص 32؛ فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی، الاصفی فی تفسیر القرآن، ج 1، ص 490.
[8]. تفسیر الثعلبی، ج 5، ص 92.