خطبه‌های نهج البلاغه

بخش اول نهج‌البلاغه منتخبی از خطبه‌های امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) است که شامل ۲۴۱ خطبه می‌شود.[1] برخی این بخش را دائرة‌المعارف‌گونه‌ای از فرهنگ اسلامی می‌دانند.[2] خطبه‌ها عموماً حاوی موضوعاتی؛ چون خداشناسی، شناخت جهان، پیدایش عالم، طبیعت انسان، امت‌ها و حکومت‌های نیکوکار و ستم‌کار است، اما مقصود اصلی امام در بیان این موضوعات، تبیین و تشریح علوم طبیعی و جانورشناسی یا فهماندن نکته‌های فلسفی یا تاریخی نبوده، بلکه مراد اصلی ایشان، تبیین خداشناسی و مسائل مهم اسلامی در پرتو بیان این موضوعات بوده‌است.[3] سید رضی از میان تمام خطبه‌ها فقط چهار خطبه شقشقیه (شماره ۳)، غراء (شماره ۸۳)، اشباح (شماره ۹۱) و قاصعه (شماره ۹۲) را نام‌گذاری کرده‌است،[4] اما خطبه‌های شقشقیه، غراء و متقین (همام)، مهم‌ترین خطبه‌های نهج‌البلاغه معرفی شده‌اند.[5]

زمان تقریبی برخی خطبه‌ها نیز مشخص است که مثلاً در کدام‌یک از سال‌های دوران خلافتشان صادر شده است، اما برای بسیاری از مطالب نهج البلاغه نمی‌توان تاریخ دقیقی – و یا حتی نسبی – مشخص نمود؛ چرا که مثلاً آمده است که علی (علیه السلام) به اتفاق چند نفر از دوستان در جایی نشسته بودند، همام از آن‌حضرت راجع به اوصاف متقین می‌پرسد و  ایشان مطالبی را بیان می‌فرماید. تمام منابع و مصادری که این خطبه را نقل کرده‌اند، تاریخی از آن نقل نکرده‌اند. یا در موردی مشابه، امام در سخنی به‌بیان عظمت خلقت و آفرینش آسمان‌ها و زمین می‌پردازد، بدیهی است که در این‌گونه موارد نمی‌توان تاریخ دقیقی ارائه کرد.

بنابراین، به‌طور کلی نمی‌توان تاریخ دقیق بسیاری از خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌های نهج البلاغه را مشخص کرد، به‌جز موارد معدودی که قرائن و شواهدی بر این امر وجود دارد. همان‌گونه که شأن نزول و تاریخ تمام آیات قرآن و سخنان پیامبر (صلی الله علیه و آله) برای ما مشخص نیست.

اساساً ثبت دقیق سخنان این بزرگواران در زمانی که ابزار و وسایل پیشرفته نوشت‌افزاری وجود نداشت، توقعی نابجا است. علاوه براین‌که جامعه اسلامی در برهه‌ای از زمان با منع نوشتن احادیث روبه‌رو بود.[6]

[1]. محمدی سید کاظم و دشتی، محمد، المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه، ص: یک.

[2]. سید رضی، نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، مقدمه شهیدی، ص: ید.

[3]. همان، ص: ید.

[4]. رشاد، علی اکبر، دانشنامه امام علی، ج ۱۲، ص ۱۹.

[5]. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار شهید مطهری، ج ۱۶، ص ۳۵۹ و ۳۶۰.

[6]. برگرفته از سایت اسلام کوئست.