سندهای نهج البلاغه

دو تردید در مورد کتاب نهج‌البلاغه مطرح شده‌است؛ اول این‌که برخی عنوان کرده‌اند که این کتاب را برادر سید رضی؛ یعنی سید مرتضی جمع آوری کرده‌است و دیگر این‌که برخی در انتساب محتوای این کتاب به حضرت علی (علیه السلام) تردید کرده‌اند.[1] ابن خلکان مورخ مشهور اهل سنت، ابن حجر در لسان المیزان و یافعی در مرآت الجنات از جمله افرادی هستند که نسبت به‌هر دومطلب اظهار تردید کرده‌اند.[2] این در حالی است که بسیاری از علمای شیعه و اهل سنت معتقدند که سید رضی این کتاب را جمع‌آوری کرده و هیچ‌کدام از خطبه‌‌ها و دیگر بخش‌های نهج‌البلاغه تألیف سید مرتضی نبوده است.[3]نجاشی دانشمند رجالی و معاصر سید رضی نیز این کتاب را به سید رضی نسبت داده‌است.[4] برخی نیز عنوان کرده‌اند؛ سید رضی در ترجمه برخی از کلمات بارها گفته‌است: «قال الرضی»، این‌ها نشان دهنده این هستند که سید رضی این کتاب را جمع آوری کرده‌است.[5] علاوه بر این، گروهی از محققان اجازه‌های باقی‌مانده از علمای شیعه و رساندن سلسله سند نهج‌البلاغه به سید رضی را دلیلی بر این می‌دانند که این کتاب را سید رضی جمع آوری کرده‌ است.[6] علامه بحرالعلوم سخنان ابن‌ خلکان و تابعانش را مردود می‌داند و آن را ناشی از نادانی و انحراف از مذهب امامان عنوان می‌کند.[7]

ابن ابی الحدید معتزلی شبهه در انتساب محتوای نهج‌البلاغه به امام علی (علیه السلام) را ناشی از هواپرستی و تعصب کورکورانه عنوان می‌کند و بر صحت انتساب محتوای نهج‌البلاغه به آن‌حضرت تاکید کرده‌است.[8] از ابن تیمیه یکی از علمای اهل سنت نیز صحیح بودن انتساب نهج‌البلاغه به سید رضی و امام علی (علیه‌السلام) نقل شده‌است.[9]

برخی نیز گزارش کرده‌اند که دانشمندان متعددی قبل از سید رضی خطبه‌ها و سخنان امام علی (علیه السلام) را جمع‌آوری کرده‌اند و همان اسناد و کتاب‌ها بخشی از منابع سید رضی برای جمع‌آوری نهج‌البلاغه بوده‌است.[10] به‌عنوان مثال؛ یعقوبی متوفی سال ۲۹۲ قمری در کتابش سخن از چهارصد خطبه به‌جای مانده از علی (علیه السلام) به‌میان آورده‌است.[11]  هم‌چنین مسعودی متوفی ۳۴۶ قمری در مروج الذهب تعداد خطبه‌های به‌جا مانده از علی‌ ابن ابی‌طالب (علیهما‌السلام) را ۴۸۰ خطبه دانسته است.[12] ابن شعبه حرانی مؤلف کتاب تحف‌العقول نیز عنوان کرده‌است که اگر فقط خطبه‌هایی که در مورد توحید از امیر‌المومنین (علیه السلام) به‌جا مانده‌است جمع آوری شود، به اندازه همان کتاب تحف‌العقول می‌شود.[13]

به‌هر حال، ذکر نکردن اسناد سخنان امیرالمومنین (علیه السلام) در نهج‌البلاغه، یکی از ابهامات مطرح شده در مورد این کتاب است.[14] گفته شده که نهج‌البلاغه گزیده سخنان امام علی (علیه السلام) است و چون منابع این کتاب در زمان سید رضی رایج و مشهور بوده، وی لزومی بر ذکر نام منابع احساس نکرده‌است.[15] با این حال، علما و پژوهشگران متعددی برای اثبات صحت انتساب نهج‌البلاغه به حضرت علی (علیه السلام) تلاش کرده‌اند که اسناد روایات و سخنان موجود در این کتاب را از لابلای ده‌ها کتاب و منبع کهن در قالب مجموعه‌های متعددی به‌نام اسناد و مدارک نهج‌البلاغه جمع‌آوری کنند.[16]

کتاب‌های «مدارک نهج‌البلاغه و دفع الشبهات عنه» از شیخ هادی کاشف الغطاء، «مصادر نهج‌البلاغه فی مدارک نهج‌البلاغه» از هبه‌الدین شهرستانی، «مصادر نهج‌البلاغه» از عبدالله نعمه، «اسناد و مدارک نهج‌البلاغه» و «روات و محدثین نهج‌البلاغه» از محمد دشتی، «بحثی کوتاه پیرامون مدارک نهج‌البلاغه» از رضا استادی، «مصادر نهج‌البلاغه و اسانیده» از سید عبدالزهرا حسینی خطیب و «تکمله منهاج البراعه فی شرح نهج‌البلاغه» از حسن حسن‌زاده آملی از جمله کتاب‌‌های مستقلی هستند که به ذکر سندهای سخنان امام علی (علیه السلام) در نهج‌البلاغه پرداخته‌اند.[17]

[1]. شارح قرن هشتم، شرح نهج‌البلاغه، تحقیق: عطاردی، عزیز‌الله، ص ۱۴؛ شهرستانی هبة‌الدین و دیگران، مقالاتی پیرامون نهج‌البلاغه، ص ۱۱۵ و ۱۱۶.

[2]. همان.

[3]. نک: مقالاتی پیرامون نهج‌البلاغه، ص ۱۱۵ –  ۱۲۵.

[4]. همان، ص ۱۱۵.

[5]. همان، ص ۱۴.

[6]. همان، ص ۱۱۹؛ رشاد، علی اکبر، دانشنامه امام علی، ج ۱۲، ص ۲۱.

[7]. مقالاتی پیرامون نهج‌البلاغه، ص ۱۱۷.

[8]. ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبةالله، شرح نهج‌البلاغه، ج ۱، ص ۸ و ۹.

[9]. مقالاتی پیرامون نهج‌البلاغه، ص ۱۱۷.

[10]. همان، ص ۱۱9.

[11]. یعقوبی، احمد بن اسحاق، مشاکله‌الناس لزمانهم، ص ۴۸ و ۱۲.

[12]. مسعودی، علی بن حسین، مروج‌الذهب، ج ۲، ص ۴۱۷.

[13]. حرانی، حسن بن شعبه، تحف العقول، (صلی الله علیه و آله) ۶۱؛ ویکی شیعه.

[14]. دانشنامه امام علی، ج ۱۲، ص ۲۵.

[15]. همان.

[16]. همان، ص ۲۵ – ۲۷.

[17]. مطهری، مرتضی، مجموعه آثار شهید مطهری، ج ۱۶، ص ۳۴۷ – ۳۵۱.