کرونا

چکیده مقاله کرونا

کروناویروس در اصطلاح علم پزشکی، خانواده بزرگی از‌ ویروس‌ها هستند که موجب ابتلا به طیفی از عفونت‎‌های دستگاه تنفسی در انسان‌ها می‌شوند که از سرماخوردگی تا ابتلا به بیماری‌های شدیدتری؛ مثل سندروم تنفسی خاورمیانه (مرس-MERS) و سندروم تنفسی حاد (سارس-SARS) متغیر هستند. ویروس کرونایی که به تازگی کشف شده است، عامل ابتلا به بیماری کووید-19 است. کروناویروس سندرم حاد تنفسی ۲ (SARS-CoV-2)، معروف به کووید 19، در دسامبر ۲۰۱۹ در شهر ووهان چین با همه‌گیری در انسان شیوع پیدا کرد و پس از مدت کوتاهی، تمام جهان را درگیر کرد.

کرونا پیامدهای منفی در اقتصاد (جهانی و از جمله ایران)، اجتماع، سیاست، خانواده و دین‌داری داشته است. چه این که آثار مثبتی نیز در عرصه‌های مختلف به همراه داشته است. هم‌چنین با آغاز بیماری کرونا، شبهاتی در حوزه دین‌داری و متدینان مطرح شده و احکام فقهی ظهور نموده که در این مقاله به آن‌ها پرداخته شده است.

 

مفهوم شناسی کرونا

واژه «کرونا» یا «کروناویروس» از کلمه لاتین «corona» یا کلمه یونانی«κορώνη»؛ به معنای تاج، هاله، چلچراغ گرد و نوک گرفته شده‌است.[1] کروناویروس در اصطلاح علم پزشکی، خانواده بزرگی از‌ ویروس‌ها هستند که موجب ابتلا به طیفی از عفونت‎های دستگاه تنفسی در انسان‌ها می‌شوند که از سرماخوردگی تا ابتلا به بیماری‌های شدیدتری؛ مثل سندروم تنفسی خاورمیانه (مرس-MERS) و سندروم تنفسی حاد (سارس-SARS) متغیر هستند. ویروس کرونایی که به تازگی کشف شده، عامل ابتلا به بیماری کووید-19 است.[2]

 

پیشینه کرونا

کروناویروس‌ها (نام علمی: Coronaviruses)، خانواده بزرگی از ویروس‌ها و زیر مجموعهٔ کروناویریده[3] هستند که از ویروس سرماخوردگی معمولی تا عامل بیماری‌های شدیدتری؛ همچون سارس، مرس و کووید ۱۹ را شامل می‌شود. کروناویروس‌ها در دههٔ ۱۹۶۰ کشف شدند و مطالعه بر روی آن‌ها به‌طور مداوم تا اواسط دهه ۱۹۸۰ ادامه داشت. این ویروس به‌طور طبیعی در پستانداران و پرندگان شیوع پیدا می‌کند، با این حال تاکنون هفت کروناویروس منتقل شده به انسان، کشف شده‌است. آخرین نوع آن‌ها، کروناویروس سندرم حاد تنفسی ۲ (SARS-CoV-2)، معروف به کووید 19، در دسامبر ۲۰۱۹ در شهر ووهان چین با همه‌گیری در انسان شیوع پیدا کرد. کرونا ویروس پس از مدت کوتاهی، تمام جهان را درگیر کرد.[4]

 

علائم ویروس کرونا (کووید-19)

تب، خستگی و سرفه‌های خشک، رایج‌ترین علائم ابتلا به بیماری کووید-19 هستند. بعضی از بیماران ممکن است علائم دیگری؛ مثل درد و کوفتگی، گرفتگی بینی، آب‌ریزش بینی، گلودرد یا اسهال داشته باشند. این علائم معمولا خفیف هستند و شروع آن‌ها تدریجی است. برخی از افراد مبتلا ممکن است هیچ یک از علائم بیماری را تجربه نکرده و احساس ناخوشی نکنند. بیشتر مبتلایان (حدود 80 درصد) بدون نیاز به درمان خاصی بهبود پیدا می‌کنند. تقریباً از هر 6 نفر مبتلا به کووید-19، یک نفر به شدت بیمار شده و دچار تنگی نفس می‌شود. در سالمندان و افرادی که بیماری‌های زمینه‌ای؛ مثل فشار خون بالا، بیماری‌های قلبی یا دیابت دارند، احتمال وخامت بیماری بیشتر است. کسانی که علائم تب، سرفه و تنگی نفس دارند باید به پزشک مراجعه کنند.[5]

 

پیامدها و آثار کرونا

شیوع ویروس کرونا در جهان، دارای پیامدهای منفی و آثار مثبتی بوده است که در ادامه مقاله به آن‌ها پرداخته می‌شود.

 

پیامدهای منفی کرونا

شیوع بیماری کرونا (کووید 19) در سطح جهان، موجب ایجاد بحران‌ها و پیامدهایی شده که از آن به «جنگ جهانی سوم» یاد می‌شود.[6] تجربه‌ تلخی که با افزایش تلفات انسانی به گستردگی تقریباً تمامی کشور‌های جهان انجامیده ‌است. بررسی ابعاد بحران کرونا در تمامی زمینه‌های زندگی انسان‌ها مجال وسیع‌تری می‌طلبد، امّا ابعادی از این بحران در زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و دین‌داری مورد اشاره قرار می‌گیرد.

 

پیامدهای اقتصادی کرونا

اقتصاد و تجارت، همواره در زندگی انسان‌ها اهمیت ویژه‌ای داشته است. در بحران کرونا، اقتصاد و تجارت جهانی دچار ضربه‌ها و صدمه‌های شدیدی شد تا آن جا که از این بحران با عنوان «شوک اقتصادی جهانی» یاد می‌کنند.[7] تأثیر کرونا بر اقتصاد جهانی، طولانی‌تر و برای کشور‌های آسیب‌پذیر ناگوارتر خواهد بود. مردم بسیاری از کشور‌ها با شروع ویروس کرونا، مجبور به خانه‌نشینی اجباری، و بیکار شده‌اند. تعطیلی بسیاری از کارخانجات، شرکت‌های هواپیمایی، خوردوسازی‌ها، و مشاغل مختلف، به بیکاری چندین میلیون افراد نیازمند به شغل برای ادامه زندگی منجر شده است. آمار‌های اقتصادی منتشره از سازمان‌های معتبر بین‌المللی، چشم‌انداز روشنی از بهبود اقتصاد در جهان را نمایان نمی‌کند.[8]

سازمان ملل هشدار داد: تعداد افرادی که از پیامدهای اقتصادی شیوع کرونا می‌میرند، به احتمال زیاد بیش از شمار افرادی خواهد شد که بر اثر ابتلا به خود این ویروس از بین می‌روند. این هشدار از سوی دیوید بیزلی؛ مدیر اجرایی برنامه جهانی غذا، در مقابل اعضای شورای امنیت سازمان ملل اعلام شد. او تأکید کرد که بر اساس بررسی‌ها، پیامدهای اقتصادی شیوع بیماری همه‌گیر «کووید ۱۹»، باعث می‌شود که ۱۳۰ میلیون نفر دیگر تا پایان سال در آستانه گرسنگی قرار بگیرند. بنا به اعلام این نهاد، کارگران فقیر به دلیل کاهش گردش‌گری و صادرات در سطح جهان، کاهش قیمت نفت و حذف کمک‌های خارجی، بیشترین آسیب را خواهند دید. خطر گرسنگی، کودکانی را که به دلیل اجرای قرنطینه سراسری در بسیاری از کشورها از حضور در مدارس محروم شده‌اند، بیشتر از دیگران تهدید می‌کند. بسیاری از این کودکان، مهم‌ترین وعده غذایی روزانه خود را در مدارس صرف می‌کردند. او (دیوید بیزلی) با تأکید بر این‌که سازمان ملل متحد و کشورهای عضو، فرصت اندکی برای جلوگیری از تلف شدن «صدها هزار نفر» بر اثر گرسنگی ناشی از شیوع ویروس کرونا دارند گفت: بشر به دلیل «همه‌گیری گرسنگی»، در آستانه بدترین بحران انسانی پس از جنگ جهانی دوم قرار دارد.[9]

آمار صندوق بین‌المللی پول

صندوق بین‌المللی پول اعلام کرد، (با شیوع کرونا) جهان وارد رکود شده است که احتمالاً بدتر از بحران اقتصادی سال ۲۰۰۹ است. در بحران قبلی، اقتصاد جهان حدود یک دهم درصد (%۰/۱) کوچک‌تر شد، اما اکنون مؤسسه مالی بین‌المللی می‌گوید: انتظار می‌رود که اقتصاد جهانی در سال ۲۰۲۰ در خوش‌بینانه‌ترین حالت، حدود ۱/۵ درصد کوچک‌تر شود. سازمان توسعه و همکاری‌های اقتصادی سازمان ملل هشدار داد که در ماه‌های آینده، برخی از اقتصاد‌های بزرگ جهان وارد رکود می‌شوند و سال‌ها طول خواهد کشید، تا آسیب اقتصادی کرونا جبران شود.[10]

 

پیامدهای اقتصادی کرونا در کشورها

در این بخش به تبعات منفی کرونا در برخی کشورها به نحو اختصار، اشاره می‌شود:

کشور‌های اروپایی

مؤسسه روابط بین‌الملل هلند که یک آکادمی و اتاق فکر مستقر در لاهه است، در گزارشی به بررسی عملکرد اتحادیه اروپا در پی شیوع کرونا پرداخت و این بحران را نه تنها تهدیدی برای سلامت، اقتصاد و امنیت کشور‌های اروپایی، بلکه بحرانی دانست که موجودیت اتحادیه اروپا را تهدید خواهد کرد. دولت‌های اروپایی برای مقابله با پیامد‌های منفی اقتصادی ناشی از بحران کرونا، به تقلید از «طرح مارشال» آمریکایی در پایان جنگ جهانی دوم، از نوع اروپایی آن را برای حل بحران اقتصادی دنبال می‌کنند. به موجب این طرح، اتحادیه اروپا با اختصاص مبلغ یک‌صد میلیارد یورو، از کشور‌های عضو برای حل بحران اقتصادی ناشی از شیوع ویروس کرونا حمایت می‌نماید.[11]

کشور‌های شرق آسیا

پیامد‌های کرونا بر روی رشد اقتصادی کشور‌های شرق آسیا؛ از جمله چین و ژاپن قابل توجه است. چین طی سه دهه گذشته، به استثنای سال ۱۹۹۰ که رشد اقتصادی ۴ درصدی داشت، در همه سال‌ها رشدی بالای ۵ درصد را تجربه کرده و در این مدت حتی چندین سال متوالی، رشد بالای ۱۰ درصدی را نیز رقم زد، ولی در حال حاضر بر اثر بحران کرونا، بر اساس آمار‌های صندوق بین‌المللی پول، تولید ناخالص داخلی این کشور در سه ماهه اول سال 2020 میلادی، کاهش ۳۶.۶ درصدی داشته است. در ژاپن نیز اقتصاد این کشور در نتیجه شیوع کرونا و تعویق برگزاری «مسابقات جهانی المپیک»، با رشد منفی مواجه شده است. دولت ژاپن بودجه خود برای مقابله با کرونا را از یک تریلیون دلار به ۱.۱ تریلیون دلار افزایش داده تا بدین ترتیب حمایت بیشتری از خانواد‌های ژاپنی انجام دهد.[12]

کشور‌های آمریکای لاتین

پیامد‌های شیوع کرونا در کشور‌های آمریکای لاتین، وضعیتی بهتر از سایر کشور‌های جهان ندارد. کشور‌های آمریکا لاتین در سال‌های اخیر به‌دنبال هویت طلبی و استقلال‌خواهی ملی بوده‌اند. اقتصاد تک محصولی، فشار‌های سیاسی و تحریم‌های اقتصادی دولت‌های سلطه‌گر بر دولت‌های مستقل، حمایت از دولت‌های وابسته به غرب این منطقه از جهان، و غارت مستقیم و غیر مستقیم منابع اقتصادی، باعث شده تا با شروع و ادامه بحران شیوع کرونا آسیب پذیرتر شوند.[13]

کشور‌های آفریقایی

کشور‌های آفریقایی درمقابله با بیماری کرونا شرایطی بهتر نخواهند داشت. این کشورها علی‌رغم دارا بودن منابع و ذخایر ارزشمند نفت، معادن، و منابع طبیعی، به دلیل عدم توسعه یافتگی در اقتصاد، نمی‌توانند در عرصه‌های اقتصادی و سیاسی در جهان نقش ایفا نموده، بلکه باید با بحران کرونا توأم با مشکلات اقتصادی؛ مانند فقر، گرسنگی، خشک‌سالی و امراض در این قاره دست و پنجه نرم کنند. [14]

کشورهای عربی

بحران کرونا از اولین روز ظهور خود در کشورهای عربی، اقتصاد این کشورها را بیش از هر منطقه دیگری تحت تأثیر قرار داد. اقداماتی که جهان عرب برای پیشگیری از شیوع کرونا انجام داد، اقتصاد آن را به‌شدت متضرر کرد. مهم‌ترین کانال ارتباطی کشورهای عربی با جهان، صادرات نفت است. علاوه بر آن در این شرایط برخی از کشورهای عربی؛ مانند سوریه، یمن، لیبی و عراق درگیر اختلافات سیاسی و نظامی هستند. جنگ نفتی عربستان در سال 2014، منجر به کاهش بی‌سابقه قیمت نفت در سه دهه گذشته (کمتر از 30 دلار در هر بشکه) شد که شیوع کرونا و به‌دنبال آن جنگ نفتی سعودی‌ها با روسیه، موجب سقوط کامل قیمت نفت شد؛ بنابراین پیش‌بینی یک بحران بزرگ اقتصادی در کشورهای عربی که کاملاً متکی به درآمدهای نفتی هستند، کار دشواری نیست. در زمینه گردشگری که دومین منبع درآمد کشورهای عربی محسوب می‌شود، مسدود شدن مرزهای هوایی کشورها در راستای اقدامات پیش‌گیرانه در مقابله با شیوع کرونا، خسارت زیادی به این بخش تحمیل کرده است. با توجه به توقف گردشگری و ورود توریست‌ها به «امارات» در سایه شیوع ویروس کرونا و نیز با توجه به این‌که بخش گردشگری یکی از مهم‌ترین منابع مالی این کشور به‌شمار می‌آید، این موضوع اقتصاد این کشور را به‌شدت تحت تأثیر قرار خواهد داد. تعطیل شدن مراسم حج عمره، و محدودشدن حج واجب در عربستان که سالانه بیش از 16 میلیارد دلار برای سعودی‌ها سودآوری دارد نیز، شوک بزرگی برای اقتصاد عربستان به‌شمار می‌آید.[15]

 

پیامدهای کرونا بر اقتصاد ایران

ویروس کرونا با تبدیل شدن به یک ویروس همه‌گیر جهانی، پیامدهای اقتصادی بسیاری در پی داشته و تقریباً همه کشورهای دنیا از آن متأثر شده‌اند. در این میان، ایران نیز مانند بسیاری از کشورها درگیر این همه‌گیری جهانی شده و در نتیجه از پیامدهای اقتصادی ناشی از آن رنج می‌برد. در این باره مجلس شورای اسلامی، گزارشی تهیه کرده که به بخش هایی از آن اشاره می‌شود:

«شیوع کرونا ویروس جدید (کووید -۱۹)، از انتهای سال ۱۳۹۸ و تدوام آن در سال ۱۳۹۹، اقتصاد ایران را در یک وضعیت رکود همراه با نااطمینانی قرار داده است. کاهش تقاضا برای صادرات محصولات ایران (و به طور کلی کاهش تجارت جهانی) تقاضای کل را از طرف تجارت خارجی متأثر می‌کند. در بخش داخلی نیز تقاضای کل، هم به واسطه کاهش درآمد خانوار و هم کاهش برخی کالاها و خدمات که منجر به شیوع بیشتر ویروس می‌شوند (مانند حمل و نقل، رستوران و هتل‌داری، پوشاک و …) تحت تأثیر قرار می‌گیرد. از طرف دیگر، عرضه کل اقتصاد نیز به دلیل اختلال در شبکه تأمین مواد اولیه و محدودیت فعالیت برخی از واحدهای صنفی، با شوک عرضه مواجه شده است. در کنار موارد فوق، نااطمینانی در مورد مدت زمان تداوم بیماری، بر ابهام شرایط اقتصادی پیش‌رو می‌افزاید.

صرف‌نظر از سناریوسازی‌های مختلف در مورد مدت زمان تداوم بیماری، به نظر می‌رسد که اقتصاد ایران تا پایان سال ۱۳۹۹، درگیر تبعات اقتصادی ناشی از این ویروس خواهد بود. نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد تحت سناریوهای مختلف بین ۵/۷ تا ۱۱ درصد از ستانده اقتصاد در نتیجه شیوع ویروس کرونا کاهش خواهد یافت. هم‌چنین بین ۲۸۷۰ تا ۶۴۳۱ نفر از شاغلان فعلی، متأثر از شیوع ویروس شغل خود را از دست خواهند داد.

در ادامه تأثیر شیوع بیماری بر بخشی از حوزه‌های اقتصاد بررسی خواهد شد.

1. بخش صنعت

در بخش صنعت، بیشترین آسیب‌پذیری واحدهای تولیدی صنعتی، در نتیجه سه عامل خواهد بود:

الف) دیون عقب‌افتاده واحدهای تولیدی (بانکی، بیمه تأمین اجتماعی و مالیاتی)؛

ب) بلاتکلیفی واحدهای تولیدی در اثر عدم قطعیت در تصمیم‌گیری‌های دولت؛

ج) مشکلات قراردادی شرکت‌های پروژه‌محور در شرایط اپیدمی.

در حوزه معدن و صنایع معدنی، مهم‌ترین آثار شیوع این ویروس عبارت‌اند از:

توقف یا کُند شدن روند صادرات زمینی به برخی کشورهای همسایه، از دست رفتن بازارهای صادراتی در کشورهای همسایه، تحت تأثیر قرار گرفتن صادرات دریایی محصولات معدن و صنایع معدنی، کاهش درآمد ارزی کشور، تعدیل نیروی کار معادن و صنایع معدنی در کوتاه‌مدت و میان‌مدت و… .

در حوزه صنعت پتروشیمی: کاهش فروش و درآمدهای ارزی حاصل از صادرات، کاهش ارزش سهام شرکت‌های پتروشیمی، از دست دادن بازارهای صادراتی، تشدید مشکلات حمل و لجستیک ازجمله چالش‌های صنعت پتروشیمی کشور در شرایط شیوع ویروس کروناست.

در حوزه نفت و گاز، چالش‌های متعددی رخ داده است که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:

کاهش تولید نفت و فرآورده‌های نفتی، کاهش درآمدهای حاصل از فروش فرآورده‌های نفتی، عدم امکان ذخیره‌سازی بیشتر بنزین و کاهش میزان درآمدهای حاصل از صادرات.

تأثیر کرونا بر صنعت برق، در سه حوزه عرضه، تقاضا و مسائل مالی قابل بررسی است: در حوزه عرضه، مشکلاتی؛ نظیر اختلال در زنجیره تأمین تجهیزات صنعت برق و سوخت مورد نیاز نیروگاه‌ها، اختلال در اجرای پروژه‌های احداث، نگهداری و تعمیرات و در نهایت ناپایداری شبکه تولید، انتقال و توزیع برق و بروز خاموشی به دلیل انجام نشدن به موقع تعمیرات واحدهای نیروگاهی متصور است. در حوزه تقاضای برق مشکلاتی؛ نظیر کاهش تقاضای برق در کوتاه‌مدت و تغییر الگوی آن و احتمال افزایش ناگهانی تقاضای برق در شرایط پیک (در صورت کنترل کرونا و انتقال مصارف اداری از بهار به تابستان) پیش‌بینی می‌شود. در حوزه مالی نیز به دلیل کاهش صادرات و هم‌چنین وصول نشدن ۸۰ درصد قبوض مصرف‌کنندگان تا پیش از سال ۱۳۹۹ پیش‌بینی می‌شود که وزارت نیرو با مشکل نقدینگی مواجه شود.

2. بخش مشاغل

در حوزه اشتغال، در حوزه کسب و کارهای نوپای حوزه فناوری اطلاعات بسته به مدل کسب و کار وضعیت‌های متفاوتی گزارش شده است: کسب و کارهای نوپایی که به کاهش تماس فیزیکی کمک می‌کنند با افزایش فروش و رشد بازار مواجه شده‌اند، و کسب و کارهایی که فعالیت‌های دارای تماس فیزیکی را ساماندهی می‌کنند، به نسبت وابستگی‌شان به فعالیت فیزیکی با کاهش فروش مواجه شده‌اند.

در بخش کسب و کارهای روستایی و عشایری، به تبع کاهش فعالیت‏ اداری دستگاه‏های اجرایی مشکلاتی ایجاد شده‌است و تداوم وضعیت فوق، در روزهای آینده با توجه به اوج گرفتن فعالیت‏های تولیدی قطعاً مشکلاتی برای ساکنان روستا و مناطق عشایری ایجاد خواهد کرد. اختلال در بازاریابی و کاهش فروش و قیمت محصولات برخوردار از بازارهای منطقه‏ای و ملی و حتی محصولات برخوردار از بازارهای محلی از دیگر مشکلات به‌وجود آمده در بخش فوق بوده و این آسیب به‌دلیل عدم توسعه فراگیر زیرساخت‏های بازاریابی الکترونیک محصولات روستاییان و عشایر و فقدان زنجیره‏های تأمین و ارزش پایدار تشدید شده است.

بررسی‌های کلان نشان می‌دهد که بسیاری از مشاغل از دست رفته در اثر شیوع کرونا (مشاغل غیررسمی و کارکنان مستقل)، نه دارای بیمه هستند که تخفیف در حق بیمه کارفرما سبب نجات آنها شود و نه به تسهیلات و کمک‌های مالی دولت دسترسی دارند؛ لذا می‌توان گفت که برنامه کمک ۵ هزار میلیارد تومانی به صندوق بیمه بیکاری از محل صندوق توسعه ملی نمی‌تواند باعث بهبود وضعیت تعداد زیادی از مشاغل شود. هم‌چنین بر اساس قانون بیمه بیکاری، صاحبان حِرف و مشاغل آزاد و بیمه‌شدگان اختیاری نیز قادر به استفاده از برنامه حمایتی فوق نیستند.

وضعیت مالیات

به تبع شیوع بیماری، وضعیت مالیات‌ستانی و درآمدهای مالیاتی، دستخوش تغییرات ناخواسته شده است که مهم‌ترین آنها، کاهش درآمدهای مالیاتی به‌دلیل کاهش توأمان عرضه و تقاضا در اقتصاد است. این موضوع برای کشور ما که با کسری بودجه مواجه است جدی‌تر است. هم‌چنین شیوع ویروس کرونا به‌دلیل اختلالی که در محیط کسب‌وکار و فعالیت‌های تولیدی ایجاد می‌کند، باعث می‌شود مؤدیان مالیاتی در انجام وظایف مالیاتی خود با سختی مواجه شوند. نکته مهم آن است که به دلیل کاهش درآمدهای مالیاتی و مسأله کسری بودجه، تسهیل در حوزه مالیات نباید به‌صورت معافیت، تخفیف یا اعتبارات مالیاتی باشد، بلکه باید اِمهال و تمدید زمان‌های مقرر وظایف مالیاتی در دستور کار قرار گیرد. نکته دیگر آن‌که سیاست‌های دولت در حوزه مالیاتی، کوتاه‌مدت در نظر گرفته شده است و به نظر می‌آید این تسهیلات باید در بازه بلندتری به مؤدیان اعطا شود. همچنین با توجه به ادامه این بحران، باید برای رویه‌های اجرایی و پرداخت مالیات بر درآمد اشخاص حقوقی و حقیقی علی‌الخصوص مالیات بر درآمد مشاغل، تمهیداتی در نظر گرفته شود

3. بخش کشاورزی

کرونا در بخش کشاورزی با تأثیر بر زنجیره تأمین، تقاضا و نقدینگی، بر بنگاه‌ها و با تأثیر بر عرضه نیروی کار، مصرف کالاها و خدمات و به ویژه با کاهش درآمد مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان محصولات کشاورزی در کوتاه‌مدت و بلندمدت بر اقتصاد خانوارها و اقتصاد بخش کشاورزی تأثیرگذار است. بررسی شواهد آماری نشان‌دهنده اثرگذاری ۷.۸ درصدی شیوع ویروس در بخش مصرف و ۱۰ درصدی در بخش صادرات، در ماه اسفند ۱۳۹۸ است و در نتیجه میزان حداقل خسارت ناشی از این بحران در ماه اسفند ۱۳۹۸ در حدود ۳,۲۵۰ میلیارد تومان در بخش مصرف و ۷۰۰ میلیارد تومان در بخش صادرات تخمین زده می‌شود. تدوام شیوع ویروس کرونا در ماه‌های فروردین و اردیبهشت ۱۳۹۹ می‌تواند دامنه خسارت‌ها را به صورت تصاعدی گسترش دهد. یکی از اقدامات اولیه دولت در بخش کشاورزی تشکیل «ستاد مدیریت بیماری کرونا در وزارت جهاد کشاورزی» بوده است. در زمینه حمایت از تولیدکنندگان نیز بانک کشاورزی بازپرداخت اقساط تسهیلات قرض‌الحسنه را به مدت سه ماه به تعویق انداخته است.

4. بخش آب و فاضلاب

تأثیر شیوع کرونا بر بخش آب و فاضلاب ذیل دو دسته کلی قابل بررسی است:

الف) افزایش مصارف آب شرب و بهداشتی و ضرورت توجه به ظرفیت تصفیه‌خانه‌های آب شرب؛

ب) کاهش قابل توجه درآمد شرکت‌های آب و فاضلاب به دلیل وصول نشدن قبض آب شرب و دفع فاضلاب بهمن، اسفند و فروردین ماه.

5. بخش محیط زیست

در حوزه محیط زیست، با توجه به افزایش عملکرد بیمارستان‌های کشور و همچنین تولید قابل توجه پسماندهای ناقل بیماری، مشکلاتی ایجاد شده است. ممنوعیت کلیه فعالیت‌های مربوط به تفکیک از مبدأ، تفکیک در مخازن و تفکیک در واحدهای پردازش و بازیافت و مراکز دفن، باعث افزایش ارزش پسماندهای بیمارستانی شده و در نتیجه پیمانکاران فعال در این بخش‌ها (که به دلیل ممنوعیت فوق، هزینه‌های مربوط به مدیریت‌های اجرایی را نیز پرداخت نمی‌کنند) اقدام به انجام تفکیک غیررسمی در مراحل مختلف مدیریت پسماند کرده و هم‌چنین علاوه بر پیمانکاران دارای قرارداد، دوره‌گردها و زباله‌گردها نیز به‌علت ارزشمندشدن پسماندهای دفنی و دورریز اطراف مراکز بهداشتی و درمانی، اقدام به تفکیک کنترل نشده و غیرقانونی کرده‌اند. هم‌چنین بر اساس استعلام صورت گرفته، بیشتر محل‌های دفن ویژه پسماندهای پزشکی و عفونی، بر اساس راهنمای ابلاغی (الزام به دفن پسماندهای فوق با استفاده از آهک هیدراته) عمل نمی‌کنند و دلیل این سرپیچی، هزینه بالای روش استاندارد بیان می‌شود.

6. بخش مسکن

در بخش مسکن، گسترش آنی شیوع ویروس کرونا در هفته نخست اسفندماه ۱۳۹۸ به کاهش شدید فعالیت‌های اقتصادی، تعطیلی مشاغل و کاهش تعاملات اقتصادی منجر شد که به‌طور مستقیم اثر خود را در بخش مسکن در کاهش ۴/۲۴ درصدی تعداد معاملات ماهیانه شهر تهران در پایان اسفند ماه نسبت به بهمن‌ماه ۱۳۹۸ و هم‌چنین کاهش حدود ۲۳ درصدی نسبت به ماه مشابه سال قبل (اسفند ۱۳۹۷) نشان داد؛ هم‌چنین آمارهای دیگر بخش مسکن در اسفند و فروردین ماه، نشان دهنده یک افت قابل توجه در این بخش است، اما مهم‌ترین آسیب در این بخش، متوجه اشتغال کارگران ساده روزمزد و تا حدودی کارگران ماهر پروژه‌های پیمانکاری است.[16]

 

پیامدهای اجتماعی فرهنگی کرونا

ویروس کرونا (کووید 19) در حوزه‌های اجتماعی فرهنگی، پیامدهایی داشته است که از جمله آنها می‌توان به ایجاد گسست اجتماعی و افزایش فردگرایی و انزوای اجتماعی به ویژه برخوردها، تماس‌ها و ارتباط‌های کنترل شده و هدف‌محور و حساب‌گرانه و تا حد زیادی غیرعاطفی؛ تقلیل شیوه‌های ارتباط انسانی چهره‌به‌چهره و افزایش ارتباطات مجازی بنیاد؛ کاهش سرمایه اجتماعی به ویژه اعتماد اجتماعی و در نظرگرفتن احتمال وجود خطر در هر حوزه‌ای؛ کاهش سلامت اجتماعی؛ ایجاد و افزایش پیامدهای روانی-اجتماعی‌؛ نظیر هراس، ترس، اضطراب، استرس، وسواس‌های فکری و علمی نام برد.[17]

هم‌چنین می‌توان به افزایش بار مسؤولیت‌های زنان در خانواده، افزایش اختلافات و خشونت‌های خانوادگی، تعلیق مراسم سوگواری بر جان‌باختگان کرونا و ایجاد پدیده «سوگ ابراز نشده»، اختلال و بعضا توقف در کار نهادهای آموزشی، تعمیق شکاف دیجیتال (نابرابری در استفاده از فناوری ارتباطات و اطلاعات)، بی‌توجهی و رهاشدگی گروه‌های غیر رسمی جامعه؛ مانند معتادان و مهاجران، اشاره نمود.[18]

 

پیامدهای سیاسی کرونا

کرونا یکی از نقاط عطف قرن بیست‌ویکم است که بر اساس پیش‌بینی‌های اندیشمندان  سیاسی، تحول شگرفی در روابط بین‌الملل پدید خواهد آورد. بعضی معتقدند شاید هسته قدرت را از غرب به شرق منتقل کند. جهانی شدن را متوقف کند. ناسیونالیسم را زنده کند و فرضیه‌های بسیار دیگر که در آینده صحت آنها به اثبات خواهد رسید. عده‌ای حتی پا را از این فراتر گذشته و معتقدند: وضعیت کنونی باعث تغییر الگوهای دوستی و دشمنی در روابط بین‌الملل می‌شود، به گونه‌ای که الگوهای تعامل بین بازیگران بین المللی دچار گردش و دگرگونی خواهد شد.

در قرن بیست و یکم و درحالی که کشورهای جهان، آماده هرگونه رویارویی نظامی با یک‌دیگر بودند، ثابت شد حتی توانایی مقابله با یک ویروس را ندارند. نوع برخورد کشورها با این بیماری‌ها میزان توانایی و عیار آنها را نشان می‌داد؛ اما در رابطه با کنترل کرونا تفاوت چندانی میان کشورها دیده نمی‌شود و چه بسا کشورهای بزرگ و قدرتمند از سایر کشورها در این زمینه ناتوان‌تر عمل کرده‌اند؛ به عنوان نمونه: مقام‌های دولت محلی در برلین آلمان می‌گویند: با دستور دونالد ترامپ؛ رئیس جمهور آمریکا، به شرکت ۳ام، تولیدکننده ماسک‌های تنفسی، ۲۰۰ هزار ماسک سفارش پلیس برلین در بانکوک و پیش از بارگیری به سوی آلمان، متوقف و به سوی آمریکا تغییر مسیر داده است. مقام‌های برلین این اقدام دولت آمریکا را «دزدی دریایی مدرن» خوانده‌اند. از سوی دیگر شاهد بودیم که ایتالیایی‌ها، کشتی حاوی محموله الکل را که به مقصد تونس در حرکت بود، به سرقت بردند و یا جمهوری چک هم، پیش از این محموله کمک‌های انسانی چین به مقصد ایتالیا را مصادره کرده بود.

یکی از حقایقی که ویروس شگفت‌انگیز کرونا در عرصه روابط بین‌الملل آشکار نمود این بود که جامعه جهانی و سازمان‌های مربوطه، آمادگی لازم برای مقابله با بیماری‌های کشنده و فراگیری همچون کووید19 را ندارند؛ همان‌طور که سازمان بهداشت جهانی و سازمان ملل نتوانستند تدابیر لازم را برای مبارزه با این ویروس اتخاذ کرده و کمک‌های ضروری و سریع به کشورهایی که توانایی مقابله با این ویروس را ندارند برسانند. هم‌چنین سازمان ملل ثابت کرد که تا چه اندازه در ایجاد هماهنگی میان کشورهای جهان ناتوان است.[19]

پیامدهای سیاسی بحران کرونا در روابط اتحادیه‌های مهم؛ مانند اتحادیه اروپا نیز قابل توجه است. در روز‌های اولیه این بحران، ارتباط کشورهای عضو اتحادیه اروپا، نقاط ضعف خود را آشکارتر و نمایان‌تر کرد. عدم همکاری و تأخیر کمک به ایتالیا در خصوص شیوع بیماری کرونا، سرقت ماسک‌های ارسالی به اروپا توسط تعدادی از کشور‌های عضو این اتحادیه، و کاهش تعهدات کشور‌های اروپایی نسبت به یک‌دیگر در شرایط بحرانی، از عوامل پنهان و آشکار پیامد‌های سیاسی بوده و البته چند برابر به افزایش بیشتر حس ملی‌گرایی در نزد مردم کشور‌های عضو اتحادیه اروپا منجر شده و زنگ خطر از هم‌پاشیدگی این اتحادیه را به صدا در آورده است. روابط و مناسبات اروپا با جهان، اتخاذ سیاست یک‌جانبه‌گرایانه از سوی آمریکا و ممنوعیت ورود اروپایی‌ها به این کشور در آغاز بحران کرونا، موجی از انتقاد و ناخرسندی را در پی داشته است. مؤلفه‌های دیگر‌ی که به تنش‌های در مناسبات دو سوی اقیانوس اطلس افزوده است عبارتند از: تقویت ملی‌گرایی، کاهش روند مهاجرت کشور‌ها‌ی جهان به‌ویژه کشور‌های آفریقایی به این اتحادیه و روند معکوس مهاجرت، تضعیف نسبی هم‌گرایی، و ضعف همبستگی اروپایی در مواجهه با بحران کرونا.

مواضع سران کشور‌های اروپایی علیه یک‌دیگر نیز حائز اهمیت است. کشور‌هایی که عضو یک اتحادیه یا جامعه اقتصادی و سیاسی می‌شوند، انتظار دارند متعهد و پایبند امضای پیمان‌نامه‌های خود باشند، در حالی که جهانیان شاهد اتحاد و هم‌کاری کم‌رنگ کشور‌های عضو اتحادیه اروپا هستند. تأثیرات سیاسی کرونا باعث شده اختلاف میان اعضا، گسترش یابد. قدرت چانه‌زنی اتحادیه اروپا به‌دلیل مشکلات داخلی و اقتصادی در سطح بین‌المللی کاهش پیدا کرده است و در نهایت این‌که مشکلات تجاری با آمریکا و نگاه یک‌جانبه‌گرایانه این کشور در روابط با اروپا، اتحاد این دو مجموعه را در آینده به‌شدت تضعیف خواهد کرد.^[20]

ویروس کرونا که گفته شده در طی مدت زمان کوتاهی (کمتر از سه ماه)، بیش از 130 کشور جهان را درنوردید، باعث شد غالب کشورهای درگیر، بدون در نظر گرفتن پیامدهای اقتصادی آن، بی‌تعلل تمامی مرزهای خود (زمینی، هوایی، دریایی و گمرکات) را بر روی همسایگان و سایر نقاط جهان بستند. حتی مرزهای باز شنگن[21] که به عنوان نماد جهانی‌شدن مطرح است، بسته شد. بنا به تصمیم شوراهای عضو اتحادیه اروپا، بعد از 35 سال سرانجام در سال 2020م، حدود 27 کشور اروپایی، تصمیم به بسته‌شدن مرزهای خود گرفتند، به طوری که تردد آزاد در مرزهای اروپا با چالش مواجه شد. به دنبال این تصمیمات در حوزه شنگن، کامیون‌ها و محموله‌های تجاری زیادی پشت مرزهای داخلی اتحادیه اروپا ماندند. حتی کشوری؛ نظیر یونان با ایجاد موانعی از بتون و سیم، مانع ورود پناه‌جویان به مرزهای ملی خود شد.[22] بعضی از محققان معتقدند شیوع ویروس کرونا در حقیقت به مفهوم پیروزی ملی‌گرایی بر جهان‌گرایی و بازگشت به مرزهای ملی است و این بیماری، شکنندگی زنجیره‌های عرضه جهانی‌شدن را بیش از هر زمان دیگری برملا ساخت.[23]

کشور‌های جهان اگر نتوانند از بحران شیوع بیماری کرونا موفق و سربلند خارج شوند، شاهد جهانی جدید در سال 2021 و سال‌های پس از آن خواهند بود.^[24]

 

پیامدهای کرونا نسبت به شعائر دینی و دین‌داران

بحران کرونا از یک مسئله پزشکی، بهداشتی و محلی، به سرعت، به مسئله‌ای اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی و به تعبیری جهانی‌ترین مسئله بشریت تبدیل شد. یکی از حوزه‌هایی که امروزه مباحث و مجادلات بسیاری را برانگیخته است، پیامدهای شیوع کووید 19 بر دین و دینداران است و مباحث مختلفی را برانگیخته است. برخی از چالش‌های شیوع کرونا بر حوزه دین و دین‌داری عبارتند از:

1. تعطیلی مناسک جمعی و اجتماعات دینی

مناسک جمعی، بازرترین مجال بروز و ظهور ادیان در دنیای مدرن است. در همه ادیان، مذاهب و فرق، مناسک وجود دارد. همه‌گیرشدن و عالم‌گیری ویروس کرونا، باعث تعطیلی مناسک جمعی و هرگونه اجتماع دینی شده است. تعطیلی نمازهای جمعه و جماعت، لغو مراسم رجبیه (اعتکاف)، لغو مراسم حج عمره، محدودیت در مراسم حج تمتع، لغو و یا محدودیت مراسم و آیین‌های میلاد و عزاداری معصومانعلیهم السلام) و لغو برگزاری مراسم دعاهای مختلف، از جمله پیامدهای همه‌گیری ویروس کرونا است. در دنیای مسیحیت نیز مراسم عیدپاک لغو یا با تغییرات برگزار شد. در مجموع، اکثریت متدینان در جهان، اعمال و مناسک جمعی دینی را، لغو و تعطیل کردند.

2. تعطیلی عبادت‌گاه‌ها و زیارت‌گاه‌های دینی

شیوع ویروس کرونا به تعطیلی فعالیت مساجد، کلیساها، کنیسه‌ها، معابد و عبادت‌گاه‌های پیروان ادیان مختلف در سراسر جهان منجر شده است. در جهان اسلام، لغو فعالیت مساجد مهم جهان اسلام و تعطیلی آستان‌های ائمه اطهار (علیهم‌السلام) و امامزاده‌ها در شهرهای نجف، کربلا، کاظمین، سامرا، مشهد، قم، شیراز، شهرری و…، از جمله تبعات شیوع این بیماری بوده است. هرچند واکنش اکثریت دین‌داران و رهبران دینی به این موضوع، تأیید و همراهی با دستورات بهداشتی بوده است، اما واکنش‌های دیگری نیز در مقابل، رخ داد که از جمله آنها می‌توان به لیس زدن ضریح مطهر امام رضا (علیه السلام) به بهانه پاک بودن آن از آلودگی اشاره نمود. در میان دین‌داران مسیحی نیز واکنش‌هایی اتفاق افتاد؛ به عنوان مثال رهبران کلیسای ارتودکس یونانی، برگزاری جمع‌های هزار نفره و استفاده از یک قاشق را مجاز می‌دانند؛ زیرا از نظر آنها جام مقدس نمی‌تواند حامل بیماری باشد.

3. چالش‌های اعتقادی

شاید هیچ رویدادی در چند دهه اخیر، این حجم از واکنش‌های دینی را به خود ندیده باشد. ابتلای جهانی به ویروس کرونا و مرگ و میر بالا بر اثر این بیماری، پرسش‌ها و انتظارات زیادی را در برابر ادیان و مذاهب قرار داد، اما تکاپوها و حرکت‌های زیادی را نیز از ناحیه مراکز ادیان و پیروان آیین‌ها برانگیخت. با اوج‌گیری شیوع این ویروس و برخی واکنش‌های غیرمتعارف برخی دینداران، مجادلات در حوزه دین پژوهی بالا گرفت. یکی از این مسائل، رابطه علم و دین و تبیین حوزه‌های نفوذ هر یک از این دو مقوله به عنوان یکی از مسائل مهم در عرصه دین پژوهی بود. این مجادلات در ایران نسبت به سایر کشورها با شدت و حدّت بیشتری و اغلب از سوی روشن‌فکران دینی و دین پژوهان و صاحب‌نظران دینی مطرح شد. یکی از دلایل حساسیت این موضوع در ایران، واکنش‌های برخی مدعیان طب اسلامی به موضوع شیوع کرونا و راه‌های درمان آن بود. علاوه بر مسئله رابطه علم و دین، مسائل دیگری؛ همچون توسل، توکل، و شفاعت از دیگر موضوعاتی است که مجادلاتی را برانگیخته است.

4. تبدیل مناسک و مراسم حضوری به غیرحضوری

با شیوع ویروس کرونا، مناسک جمعی حضوری به غیرحضوری تبدیل شد. به این معنا که مخاطبان در هنگام اجرای مراسم به جای شرکت فیزیکی در جلسه، شرکت مجازی دارند؛ یعنی از فضای مجازی، رسانه‌های ارتباط جمعی و به صورت آنلاین، برنامه‌های مذهبی را دریافت می‌کنند. در این نوع مراسم، بر اجتماع زمانی به جای اجتماع مکانی تأکید می‌شود. در واقع اجتماع مکانی و زمانی که از ویژگی‌های هیئت‌های مذهبی در دوران پیشاکرونا بود، به اجتماع زمانی در اجتماعات دینی پساکرونا تقلیل یافت. اجرای مراسم ختم و ترحیم مجازی و زیارت از راه دور و آنلاین نیز از همین قبیل است.[25]

 

آثار مثبت کرونا

کرونا با همه پیامدهای منفی‌اش، تأثیرات مثبتی هم بر سبک زندگی افراد و جوامع داشته که به نمونه‌هایی از این تأثیرات اشاره می‌شود:

1. افزایش حضور در کنار اعضای خانواده و بیشتر‌شدن ارتباطات کلامی و عاطفی
2. فرصت برای مطالعه کتب گوناگون
3. انجام کار‌های عقب مانده
4. صله‌رحم با استفاده از تلفن و فضای مجازی
5. صرفه‌جویی در وقت
6. کاهش هزینه‌های غیر ضروری در زندگی؛ همانند رفتن به رستوران
7. کاهش مصرف‌گرایی در مد و پوشاک
8. بهتر شدن پوشش خانم‌هایی که حجاب را رعایت نمی‌کردند
9. کاهش سفر و تردد و ترافیک خودرو
10. کاهش میزان مجروحان و مرگ و میرهای ناشی از تصادف
11. کاهش میانگین مصرف سوخت و بنزین از ۱۰۵ لیتر به ۴۲ لیتر در ماه (آمار وزارت نفت)
12. تنفس محیط زیست: محیط زیست به سبب کاهش اجباری تولید گازهای گلخانه‌ای، آلاینده‌های هوا، پسماندها و فاضلاب‌های صنعتی، و کاهش تخریب منابع طبیعی، نفسی تازه کرده و به همین دلایل، گونه‌های حیوانی و گیاهی احیا شده‌اند.
13. مجاهدت و ایثار وصف‌ناپذیر کادر پزشکی و درمانی برای معالجه بیماران کرونایی
14. خرید اینترنتی اقلام ضروری زندگی
15. ارتقای مراقبت‌های عمومی در جامعه؛ نظیر پرهیز از تجمعات غیرضروری و رعایت فاصله اجتماعی
16. مشارکت در فعالیت‌های جهادی خودجوش (هم‌دلی مؤمنانه)
17. به تعویق انداختن مطالبات
18. کاستن از هزینه‌های مراسم‌ عروسی و عزا و اختصاص آنها به امور خیر
19. ورزش در منزل
20. ارتقای سطح بهداشت فردی
21. دست‌گیری از ضعفا و سالمندان
22. بخشیدن، تخفیف و یا تأخیر در دریافت اجاره املاک
23. تدریس و تحصیل از طریق فضای مجازی و ارتقای سطح سواد رسانه‌ای
24. ایثار و ترجیح دیگران بر خود، گذار از فردگرایی به جمع‌گرایی و تقدم منافع جمعی بر منافع فردی؛ هم‌چون کمک داوطلبانه به کادر پزشکی و بیماران کرونایی، تأمین هزینه‌های درمان، توجه به خرید تجهیزات بیمارستانی، تولید انبوه ماسک، و…
25. گذار از نگرش‌ مادی‌گرایانه به نگرش معنویت‌گرایانه و توجه بیشتر به دعا، استغفار و توسل
26. گذار از غرور قدرت به ضعف و ناتوانی و افول غرور علمی در نظام جهانی: ضعف علم و قدرت انسان در مقابل یک ویروس، جهان را به وحشت انداخته که حاکی از جهل و قدرت ناچیز و محدود انسان می‌باشد.
27. ارتقا و رشد فناوری: بحران کرونا در کنار آسیبی که به شرکت‌ها و ساختارهایی که از فناوری بهره‌مند نبودند وارد کرده است، موجب ایجاد فرصت‌های بزرگ برای شرکت‌هایی شده که شیوع این ویروس، عملکرد آنها را توسعه و ارتقا داده؛ به عنوان مثال مدیر و بنیان‌گذار شبکه اجتماعی توئیتر گفته است: «کارمندان این شرکت می‌توانند برای همیشه از خانه کار کنند». واقعیت جدید آن است که با حضور کرونا بسیاری از شرکت‌های مبتنی بر فناوری، ضربه سختی به بازار آسمان‌خراش‌ها و ساختمان‌های اداری در شهرهای بزرگ جهان خواهند زد. امکان دسترسی رایگان به کاربران آموزشی برای شرکت در دوره‌های آنلاین تا رُبات‌های تحویل داده شده در چین برای تسهیل «فاصله‌گذاری اجتماعی» و نیز اپلیکیشن‌هایی که برای سنجش میزان در معرض خطر قرار گرفتن، تولید شده‌اند، از نمونه‌های ارتقا و رشد فناوری است. در ایران نیز می‌توان برای مثال، از راه‌اندازی «اپلیکیشن شهر»، توسط شهرداری جهت آموزش، اطلاع‌رسانی مستقیم و آنی شهروندان در مقابله با بحران‌ها، از جمله شیوع بیماری‌های واگیر و حوادث غیرمترقبه، هم‌چون زلزله نام برد.[26]

نمونه دیگر، نرم‌افزار آموزشی «شاد» یا شبکه اجتماعی دانش‌آموزان است که از طرف وزارت آموزش و پرورش و به منظور برگزاری کلاس‌های درس دانش آموزان و اجرای آموزش‌های مجازی مدارس در ایام شیوع بیماری کرونا و تعطیلی مراکز آموزشی، طراحی شده و در دسترس دانش‌آموزان قرار گرفته است. دانش‌آموزان از طریق این برنامه می‌توانند تمامی آموزش‌ها، تکالیف و آزمون‌های خود را انجام داده و برای معلم خود ارسال نمایند.[27]

28. تولید واکسن ایرانی کرونا و تحقق شعار «ما می‌توانیم».[28]

 

شبهات درباره کرونا و پاسخ آن‌ها

با شروع بحران کرونا، شبهاتی در عرصه دین‌داری، سیاسی و… مطرح شد که در ادامه به بعضی از آن‌ها همراه با پاسخ، پرداخته می‌شود.

 

امنیت شهر قم و شیوع بیماری کرونا در آن

شبهه: در برخی روایات توصیه شده، هنگام نزول بلاها و فتنه‌های فراگیر به شهر قم پناه ببرید که بلاها از آن‌جا رانده می‌شوند. در حدیثی آمده است: «هنگامی که بیماری‌ها همه‌ شهرها را فرا گیرد، به قم و اطراف آن پناه برید که بلا از قم دفع شده است»،[1] در حالی که گاه خود قم، محل نزول بلا و انتشار برخی بیماری‌ها می‌شود!؛ همانند زمان شیوع بیماری کرونا که قم خود گرفتار این ویروس و انتشار آن شد، به گونه‌ای که بعضی از مردم از این شهر فرار کرده و به شهرهای دیگر پناه بردند. این احادیث تا چه اندازه درست است؟.

 

پاسخ:

ابتدا باید گفت: هیچ منطقه‌ای در دنیا در امنیت مطلق نبوده و مردم آن از بیماری و مرگ در امان نیستند. خداوند متعال در این باره می‌فرماید: «هرکجا باشید مرگ به سراغتان خواهد آمد، حتی اگر در برج‌های مستحکم باشید».[29] هم‌چنین قرآن کریم بارها تأکید کرده است که تمام مردم همواره در معرض آزمایش، ابتلاء و فتنه هستند،[30] و هیچ‌‌گروه و یا اهالی هیچ منطقه‌ای از این سنت قطعی خداوند استثنا نشده‌اند. این سنت قطعی خداوند تا اندازه‌ای تخلّف‌ناپذیر است که حتی با پذیرش دعای حضرت ابراهیم (علیه السلام) در مورد امن قرار دادن شهر مکه،[31] مردم این شهر عمر جاودان نداشته و حتی در این شهر، قتل و غارت‌هایی رخ داده[32] و بیماری‌های زیادی نیز در آن شیوع یافته تا آن جا که  در سال شیوع بیماری کرونا در عربستان، مراسم حج برای زائران خارجی ممنوع شده و فقط به حجاج آن کشور اختصاص یافت. در صدر اسلام، مشرکان مکه، امنیت مسلمانان ساکن در آن‌جا را تا حدی به خطر انداختند که آنان وادار به هجرت از این حرم امن الهی شدند.

با تمام آن‌چه ذکر شد، هیچ مسلمانی معتقد نیست که امنیت وعده داده شده از طرف خداوند، وعده‌ای دروغین بوده، بلکه مراد از امنیت موجود در مکه را یا امنیت نسبی دانسته و یا آن ‌را امنیت تشریعی می‌دانند؛ یعنی همواره باید قانونی باشد که امنیت این شهر را بیش از مناطق دیگر تضمین کند، و همین لزوم قانون‌گذاری جهت امنیت، نعمت بسیار بزرگی است که در احکام حج نیز به آن پرداخته شد؛[33] از این‌رو قبل از ورود به احادیث مرتبط با پناه‌گاه بودن شهر قم، باید به این موضوع توجه شود که: «این‌گونه نیست که شهر مکه، شهر قم و یا هر منطقه‌ای از جهان، از سنت‌های الهی مرگ، آزمایش‌ها، فتنه‌ها، بیماری‌ها و … کاملاً در امان بوده و خداوند به ساکنان آنها وعده داده باشد که هیچ خطری آنها را تهدید نکرده و منطقه‌ای که در آن ساکن‌اند نیز به عنوان هیچ عامل تهدیدی برای دیگر مناطق به شمار نخواهد آمد!».

با این مقدمه، به بررسی روایات مرتبط با شهر قم پرداخته می‌شود:

یکی از مشهورترین روایاتی که در این زمینه وجود دارد، همان روایتی است که در پرسش به آن اشاره شده است: «اذا عَمَّتِ الْبُلْدانَ الفِتَن فَعَلَیکمْ بِقُمْ وَحَوالیها وَ نَواحیها فَانَّ الْبَلاءَ مَدْفُوعٌ عَنْها»؛[34] «هنگامی که تمام شهرها دچار فتنه‌ شدند، به قم و اطراف آن پناه ببرید؛ زیرا بلا از قم دفع ‌شده است». در این روایت به فتنه‌ها و آزمایش‌ها اشاره شده و نه به بیماری‌ها و از طرفی سند این حدیث، متصل نبوده و وجود فردی؛ مانند «ابی جمیله»[35] در بین راویان آن، موجب می‌شود که این روایت اعتبار چندانی نداشته باشد، اما تعداد روایاتی که شهر قم را به عنوان پناه‌گاهی برای مؤمنان اعلام می‌کند بیش از آن است که بتوان مجموعه آنها را غیر معتبر دانست؛ به عنوان نمونه، از امام صادق (علیه السلام) نقل است: آن‌گاه که بلا و گرفتاری به شما روی آورد، به قم پناه برید که قم پناه‌گاه فرزندان فاطمه (سلام الله علیها) است.[36]

تحلیل مجموعه روایات مرتبط با قم، آن است که هر کدام از آنها به جنبه خاصی از امنیت اشاره می‌کند و از هیچ کدامشان امنیت صد‌در‌صد از هر بلا و هر فتنه – آن هم در تمام زمان‌ها – برداشت نمی‌شود:

الف) امنیت در مقاطع مشخص زمانی:

سلیمان بن صالح می‌گوید: روزی خدمت امام صادق (علیه السلام) شرفیاب بودیم که سخن از فتنه و آشوبِ بنی عبّاس به میان آمد. عرض کردیم: خداوند ما را فدایتان سازد، در این زمان، پناهگاه و راه فرار کجاست؟! فرمود: باید به سمت کوفه و یا قم و اطراف آنها پناه جُست. سپس فرمود: پیروان و دوست‌داران ما در قم به‌سر‌می‌برند و در این شهر، آبادانی و ساخت و ساز فراوانی صورت خواهد گرفت و مردم زیادی روانه این شهر شده و در آن سکونت می‌گزینند تا جایی که رودخانه، وسط شهر آن‌ها قرار خواهد گرفت».[37]

در این روایت، مراد از فتنه و بلاها، سختی‌ها و دشواری‌هایی بود که خلافت بنی‌عباس برای شیعیان و دوست‌داران اهل‌‌بیت (علیهم السلام) ایجاد می‌کردند؛ از این‌رو امامان (علیهم السلام)، به شیعیان سفارش می‌کردند به مناطق امنی؛ مانند کوفه و قم پناه برند؛ چراکه در آن نواحی دوست‌داران اهل‌بیت (علیهم السلام)، تجمّع و نفوذ بیشتری داشتند و آسیب‌رساندن به آنها دشوارتر بود. در همین راستا، علامه مجلسی، ذیل روایاتی که به وضعیت شهرهایی مانند قم می‌پردازد، این تحلیل را عرضه می‌دارد: ممکن است در زمان‌های مختلف، وضعیت مردم این شهرها متفاوت باشد و آن‌چه در روایت آمده تنها ناظر به وضعیت مردم آن شهرها در زمان صدور روایت باشد.[38]

ب) امنیت از انحرافات فکری و عقیدتی:

برخی روایات ناظر به مصون‌بودن نسبی مردم قم از شبهات و انحرافات فکری و مذهبی است، و قم از این جهت به عنوان پناه‌گاه شیعیان معرفی شده که محل حضور افراد باتقوا و دانشمند می‌باشد. عنصری که در طول تاریخ اسلام تا به امروز با فراز و نشیب‌هایی شاهد آن هستیم:

«…درود خدا بر ساکنان قم! خداوند سرزمین‌شان را با باران سیراب کند و برکت‌های خود را بر آنان فرو فرستد و گناهان‌شان را به نیکی‌ها تبدیل کند. آنان اهل رکوع و سجده‌ و قیام و قعودند (همواره در حال عبادت‌اند). آنان فقیهان دانشمند و بافهم‌اند. آنان هم روایت را نقل می‌کنند و هم آن‌را می‌فهمند. آنان عبادت نیکویی دارند».[39]

با این نگاه، قم پناه‌گاه مردم هنگام بحران‌های معنوی خواهد بود و روایات ناظر به آن، مشابه با این روایت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) است که فرمود: «فَإِذَا الْتَبَسَتْ عَلَیْکُمُ الْفِتَنُ کَقِطَعِ‏ اللَّیْلِ‏ الْمُظْلِمِ‏ فَعَلَیْکُمْ بِالْقُرْآن»؛[40] «هرگاه فتنه‌ها مانند پاره‌های شب تاریک دامن‌گیرتان شد، پس به قرآن مراجعه کنید». به عبارتی، قرآن انسان‌ها را از فتنه‌ها و بحران‌های معنوی نجات می‌دهد و چه بهتر که نکات دقیق آن‌را از قرآن‌شناسان و دانشمندانی که در شهرهایی؛ مانند قم سکونت دارند، جویا شوید.

ج) امنیت نسبی در رخدادهای متصل به زمان ظهور:

عبدالله بن سنان نقل می‌کند: از امام صادق (علیه السلام) در مورد سرزمین‌ جبل (مناطق مرکزی ایران) پرسیده شد و این‌که هنگام ظهور، برخی شهرهای آن نابود خواهند شد. امام فرمود: منطقه‌ای در آن‌جا به نام قم وجود دارد که مرکز اجتماع شیعیان ماست.[41]

د) امنیت به شرط رعایت تقوا:

در روایتی می‌خوانیم که خاک قم، خاک مقدسی است و ساکنان آن‌جا به ما دل بسته‌اند و ما به آنان دل بسته‌ایم. هیچ ستم‌کاری در صدد رساندن آسیب‌ به آنها برنمی‌آید، مگر آن‌که خداوند به سرعت او را مجازات می‌کند. البته این امتیاز تا زمانی است که به برادرانشان خیانت نکنند که اگر رفتاری خیانت‌کارانه در پیش بگیرند، خداوند بدترین ستم‌کاران را بر آنان مسلط خواهدساخت.[42]

روایت اخیر با صراحت به نسبی‌بودن این امنیت اشاره می‌کند؛ از این‌رو حتی اگر شهر مقدسی؛ مانند قم وجود داشته باشد که گروهی از اهالی آن – نه تمام آنها – مسیری غیر از مسیر تقوا در پیش بگیرند، هیچ بعید نیست که برخی امتیازات آنها – هر چند به صورت مقطعی – از آنها برداشته شود و بیماری‌ها و برخی از دیگر مشکلات، دامن‌گیر این شهر شود و این منافاتی با آن ندارد که شهر قم هم‌چنان شهر مقدسی باقی بماند که در زمان غیبت حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) تا زمان ظهور آن‌حضرت، عهده‌دار رساندن پیام مکتب شیعی به تمام جهانیان باشد. موضوعی که در روایات فراوانی بدان اشاره شده است و عملاً نیز مشاهده می‌شود که این پیش‌بینی‌ها، به وقوع پیوسته و امروزه شهر قم، بزرگ‌ترین مرکز رساندن پیام تشیع به گوشه و کنار دنیا است و شیعیان تمام جهان برای کسب دانش، یا به این شهر آمده و یا با آن در ارتباط هستند.[43]

 

کرونا و قدرت خدا

شبهه: اکنون کرونا تمام جهان را درمی‌نوردد و از هیچ‌کس حتی خدا هم کاری ساخته نیست! همه تشکیلات مربوط به خدا اعم از مساجد، حرم‌های امامان و امام‌زاده‌ها و همۀ مراسم‌های مذهبی تعطیل شد و آب هم از آب تکان نخورد! خب اگر خدا قدرت دارد جلوی این ویروس را بگیرد!

پاسخ:

1. حوادث و اتفاقات عالم، بخشی از نظام آفرینش است که با علم و قدرت الهی محقق شده و در جریان است. اگر کسی انتظار داشته باشد که خدا یا امام، با قدرت ماورایی خود مانع تحقق این حوادث و اتفاقات شود، در واقع خواستار تغییر و در‌هم‌ریختن نظام آفرینش می‌باشد و واضح است که این انتظار نابجا است؛ زیرا خداوند جهان را آفریده و خواسته است تا انسان از دل طبیعت برخاسته و در بستر حوادث زندگی، رشد یافته و کامل شود. وظیفه نوع انسان‌، آبادی زمین و استخراج ظرفیت‌ها و استعدادهای طبیعت و وجود خویش است و این امر با پنجه علم، عقلانیت، تلاش و مبارزه با نیروهایی است که در برابر او قرار می‌گیرد. فیلسوفان گفته‌اند که جهان بر پایه تضاد نیروها سامان یافته و اگر تضاد نبود، فیض خداوند از جهان قطع می‌شد. اگر بنا باشد خداوند به طریقی غیر از نظام کنونی جهان یا امام با قدرت و توانایی خود مانع بروز حوادث شده یا در صورت بروز، آن‌ها را بدون اسباب طبیعی و اراده و تلاش انسان‌ها حل کند، یعنی باید اعتقاد داشت که امام معصوم، به جای یاری عقل و علم، مانعی بر سر راه توسعه علم و دانشی باشد که بشر می‌تواند و باید به‌دست آورد؛ زیرا همواره از دل حوادثی؛ چون سیل، زلزله، بیماری فراگیر و… توانایی‌های پزشکی، صنعتی، ساختمانی و… در بشر رشد یافته و شکوفا شده است. انتظار این‌که امام یا پیامبر با قدرت‌های ماورایی همه امور عالم را تغییر دهد، به معنای بیهوده بودن عقل، هوش، علم، تلاش و استعدادهای بشری، دست‌کم در میان شیعیان است و بطلان چنین اعتقادی چون روز آشکار است! پیامبر و امام برای تقویت و یاری عقل‌، هوش، علم و استعدادهای انسان آمده‌اند نه تعطیل آن‌ها! امام علی (علیه‌السلام) در خطبه اول نهج‌البلاغه، هدف از فرستادن پیامبران را مطالبه عمل به پیمان فطرت، یادآوری نعمت‌های فراموش شده خدا و برانگیختن ظرفیت‌های عقلی دفن شده بشر در زیر غبار غرائزش معرفی فرموده است.[44]
2. هر پدیده‌ای در جهان ویژگی‌های تکوینی خاصی دارد. جسم انسان نیز ویژگی‌های فیزیولوژیک و شیمیایی خاصی دارد که موجب آسیب‌پذیری در برابر برخی از باکتری‌ها و ویروس‌ها است. اعتقاد و ایمان معنوی مربوط به روح انسان است و موجب تغییر در ساختمان بدنی انسان نمی‌شود؛ پس این‌که ویروس در انسان‌های دین‌دار اثر نکند یا دین‌داران بتوانند به روش‌هایی غیر از روش‌های درمانی دیگر انسان‌ها درمان شوند، انتظار نابجایی است. بدن انسان مسلمان و کافر تفاوتی ندارد، تفاوت آن‌ها در فکر، صفات روحی، جهت‌گیری‌های عاطفی و رفتارها است، نه در جسم و ویژگی‌های جسمی. بیمارشدن مسلمان و سالم ماندن کافر از بیماری، دلیلی بر باطل‌بودن ایمان و اعتبار کفر نیست. نظام علیّ ـ معلولی در سرتاسر عالم یکسان است؛ اگر قرار است ویروس یا میکروبی با دارویی ترکیب‌شده از برخی مواد شیمیایی از بین رود، تفاوتی ندارد که مسلمان آن را استفاده کند یا غیرمسلمان؛ همان‌گونه که آثار و پیامدهای ویروس در بدن مؤمن و غیرمؤمن یکسان است، روش درمان دارویی مسلمان و غیرمسلمان نیز مشابه است؛ بنابراین ادعای این‌که مسلمانان باید به شیوه‌ای متفاوت از کافران درمان شوند تا درستی اعتقادات‌شان اثبات شود، سخن نامعقولی است. ایمان و اعتقاد دینی مبانی و دلائل خاص فکری خود را دارد و به ساختمان بدنی افراد ارتباطی ندارد، البته ما معتقدیم که همه ذرات عالم به فرمان خدا است و خداوند هرگونه بخواهد می‌تواند در جهان تصرف کند؛ اما خواست خدا این است که معمولا امور جهان به طور طبیعی و بر اساس اسباب مادی به پیش رود، ولی خرق عادات طبیعی، هم ممکن است و هم وقوع یافته است. مضاف بر این‌که جریان ذرات عالم و تأثیر اسباب مادی هم، به اراده و مشیت خدا است و از این رو دعا و خواستن از خدا برای رفع مشکلات مادی و درمان بیماری‌ها، نه تنها با استفاده از دارو و درمان منافاتی ندارد؛ بلکه کامل‌کننده آن است.
3. برخلاف نگاه محدود و وارونه شبهه‌کنندگان، وجود و شیوع برخی بلاهای ناتوان کننده بشر؛ مثل بیماری کرونا، نه تنها دلیلی بر عدم قدرت خدا نیست، بلکه ثابت می‌کند که نیرویی بالاتر از نیروی بشر وجود دارد که عمق قدرت و دانش او فهم‌ناشدنی است و می‌تواند با موجودی بسیار کوچک، همه ادعاهای انسان‌های متکبر را در هم فرو ریزد. ویروس کرونا یک پدیده مثل همه پدیده‌های موجود در جهان است و هرپدیده‌ای به علت هستی‌بخش نیازمند است. ویروس کرونا به همان اندازه بر وجود خداوند قادر و دانا دلالت می‌کند که بزرگ‌ترین کهکشان‌ها!. امروز بشر با همه پیشرفت‌های خیره‌کننده و ادعاهای بزرگی که دارد، هم‌چنان در مواجهه با پدیده‌‌ای که با چشم غیرمسلح دیده نمی‌شود، ضعیف و درمانده است؛ وجود بیماری کرونا ثابت کرد تمام زندگی بشری که مدعی تسخیر آسمان و اعماق دریا، ساخت انواع وسایل پزشکی و درمانی، انواع سخت‌افزارها و نرم‌افزارهای جنگی و تسلیحاتی و… است، با موجودی که در ذات خود ناتوان و ناچیز است به یک‌باره به هم می‌ریزد.
4. مؤمنان، مساجد و حرم‌ها را برپا می‌کنند تا با خدای خود مناجات کرده و به او نزدیک شوند؛ اگر خداوند برپایی مساجد را دوست دارد و به آن امر کرده است، به بشر عقل هم داده و وحی هم به او آموخته که حفظ جان خود و دیگران واجب است و اگر حفظ جان، مستلزم تعطیلی موقت مسجد باشد، تعطیلی آن واجب است. در نگرش توحیدی، استحباب یا وجوب ساخت و عمارت مسجد، با وجوب تعطیلی موقت آن برای حفظ جان انسان‌ها هیچ تضادی ندارد، بلکه عین توحید ناب است!

مساجد، حرم‌های امامان و امام‌زادگان و مراسم‌های مذهبی تشکیلات خدایی خدا نیستند. اینها مکان‌ها و مناسکی هستند که مؤمنان از طریق آن‌ها با خدا ارتباط برقرار کرده و البته تنها جلوه‌های بندگی خدا هم نیستند. تعطیلی مساجد و حرم‌های اؤلیای الهی اولاً برای حفظ جان انسان‌ها است که در نگاه دین بسیار محترم است و ثانیاً تعطیلی این مکان‌ها و برخی از مراسم‌های مذهبی، به معنای تعطیلی دین، دین‌داری و بندگی خدا نیست. انسان مؤمن می‌تواند در همه امور زندگی و در هرحال و هرمکانی به یاد خدا و برای خدا باشد. گستره هستی، ملک خدا و همه موجودات جهان، از بزرگ‌ترین کهکشان تا کوچک‌ترین ذره، مخلوقات خدا و زیر تدبیر و به فرمان او است.

5. خداوند خالق و مربی انسان‌ها است و همان‌گونه که با عبادت و نیایش آنان را تربیت می‌کند، با بیماری، بلا و مصیبت هم آنان را تربیت می کند،[45] هرچند ممکن است در بسیاری از موارد، خود انسان عامل و زمینه‌ساز بلا و مصیبت باشد!.[46]

 

تعارض علم و دین در بیماری کرونا

شبهه: علمای دینی همواره بلاها و مشکلات اجتماعی را ناشی از گناهان انسان‌ها یا امتحانات الهی معرفی می‌کردند؛ اما ویروس کرونا و فراگیری خطرناک آن موجب شد که همه تبیین‌ها و تفسیرهای گذشته را فراموش کرده و در مقابل نظر پزشکان تسلیم شوند و برای در امان ماندن از این بیماری، حتی همه مکان‌ها و مراسم‌های مذهبی را تعطیل کنند!

پاسخ:

اولاً؛ این شبهه یکی از مصادیق شبهه تعارض علم و دین است. تعارض علم و دین یکی از انگاره‌های فلسفی و فرهنگی دنیای غرب است که بر جهان اسلام قابل انطباق نیست. مبانی و آموزه‌های دین اسلام هرگونه تعارض مستمر و واقعی میان علم و دین را نفی می‌کند. از نگاه اسلام، دین و علم مکمل یک‌دیگر و هرکدام به بخشی از واقعیت هستی نظر دارند. هیچ‌کدام از معارف و آموزه‌های دین، علم صحیح را نفی نمی‌کند و علم تجربی صحیح و اطمینان‌بخش نیز هیچ‌کدام از معارف و آموزه‌های معتبر دین را نفی نخواهد کرد.

ثانیاً؛ جهانی که در آن زندگی می‌کنیم بر پایه نظام علیّت بنا شده است. در این جهان هرپدیده‌ای دارای علت‌های مادی و معنوی است. بیماری و سلامت انسان‌ها نیز علل و زمینه‌های مادی و معنوی خود را دارد. به حکم عقل، دین و تجربه، رعایت مسائل بهداشتی و ایجاد زمینه‌های سلامت، موجب بالا رفتن احتمال سلامتی و کاهش بیماری‌ها و عدم رعایت این امور، موجب افزایش بیماری و فزونی احتمال اختلال در سلامت فردی و عمومی است. دانش پزشکی از دانش‌های ریشه‌دار و کهن بشری است که بر اساس تجربه و تحقیقات دامنه‌دار بشر درباره علل، عوامل و نشانگان و راه‌های درمان بیمار‌ی‌ها و نیز کیفیت نگه‌داشت و بالابردن بهداشت جسمی، پدید آمده و اکنون دوران بالندگی خود را طی می‌کند. دین اسلام نه تنها به دانش پزشکی و تغذیه بی‌اعتنا نبوده، بلکه خود در بالندگی آن نقش مهمی داشته است. در قرون نخستین اسلام بسیاری از پزشکان پرآوازه، خود از عالمان و فقیهان دینی بوده‌اند.

با این وجود آیا می‌توان ادعا کرد که همه بیماری‌ها، نشانگان تشخیصی و راه‌ها و داروهای درمانی آن‌ توسط دانش پزشکی کشف و معرفی شده است؟ آیا می‌توان ادعا کرد که علت همه بیماری‌های جسمی، تنها و تنها ویروس‌ها و باکتری‌های مضر است و امور معنوی و روحی در بیماری و سلامت جسم نقشی ندارد؟ یقینا هیچ کس نمی‌تواند چنین ادعایی بکند و اساسا چنین ادعایی از نظر عقل و علم مردود است! بنابر‌این علت یا علل مشکلات جسمی، هم‌چنان که می‌تواند مادی باشد، ممکن است معنوی بوده و به سبب رفتارهای غیراخلاقی و غیرشرعی انسان‌ها باشد. علل معنوی، علل بعید (دور) پدیده‌ها است و علل مادی، علل قریب (نزدیک) آن. علل بعید همواره از طریق تأثیر بر علل قریب، عمل کرده و حوادثی را ایجاد می‌کند. توجه به علل قریب حوادث و غافل‌شدن از علل بعید، موجب ماندگاری مشکلات است؛ بنابر‌این توصیه عالمان دین به رعایت امور بهداشتی، علاوه بر این‌که توصیه خود دین است، به خاطر جامع‌نگری نسبت به حوادث جهان است. زمینه‌ها و علل بیماری و سلامت جسمی و روحی، در زمینه‌ها و علل مادی، محدود نیست و مسائل اخلاقی و معنوی هم در این خصوص علیت دارد؛ هرچند ممکن است تأثیر علل معنوی در سلامت و بیماری جسمی، با وساطت همان علل مادی صورت پذیرد؛ اما این‌که علل مادی در همه موارد، تأثیر قطعی و خودبنیادی در بیماری و سلامت جسمی داشته باشد، سخن کامل و درستی نیست. ادیان الهی به ما آموخته است که مهربانی، بخشندگی، خوش‌اخلاقی، خیرخواهی، پاک‌دستی، پاکدامنی و دیگر فضائل اخلاقی و مهم‌تر از همه، ارتباط معنوی و عمیق با جان جهان و مبدأ و منتهای عالم وجود؛ یعنی خداوند مهربان، علت نخستین همه خیرها و سودمندی‌ها است، هم‌چنان‌که نامهربانی، بخل، حسد، مردم‌آزاری، دروغ، تباه‌کردن حقوق انسان‌ها، بی‌اعتنایی به ارزش‌ها و حدود الهی و ارتکاب گناهان، ریشه بسیاری از نابسامانی‌ها و مشکلات بشر است. پیامبران و امامان (‌علیهم السلام) هرگز علت‌های مادی را نفی نکرده‌اند؛ بلکه چشم انسان را از محدود ماندن در اسباب مادی به افقی فراخ‌تر و عمیق‌تر در عالم هستی باز کرده‌اند؛ ازاین‌رو، هم‌پای توجه به علت‌های مادی، می‌بایست به علت‌های معنوی نیز توجه شود و برای پیش‌گیری از مشکلات، حل نابسامانی‌ها و بالابردن کیفیت زندگی، لازم و ضروری است که هم از علت‌های مادی و هم از علت‌های معنوی غافل نمانیم.

ثالثاً؛ امروزه علم روان‌شناسی و جامعه‌شناسی در کنار عقل و دین، بر اهمیت اخلاق و معنویت و نقش آن در بهزیستی انسانی در ابعاد گوناگون زندگی تأکید می‌ورزد. حتی جامعه‌شناسان ملحدی؛ مانند «مارکس وبر»[47] هم، دین و معنویت را موجب انسجام و یکپارچگی جامعه و در نتیجه عامل بسیاری از خیرها و سودمندی‌های عمومی می‌دانند. دین و معنویت موجب معنایافتن و هدفمندی زندگی و ایجاد امید در دل‌های انسان‌ها شده و انسان‌ها را از احساس تنهایی و وحشت می‌رهاند؛ هرچند این آثار بخشی از آثار غیرمادی دین و معنویت است و تبیین آثار تکوینی و حقیقی آن در گستره وجود انسان، تنها در اختیار پیامبران الهی است. تحقیقات پزشکی و روان‌شناسی تجربی بر این امر تأکید دارند که نظام سلامت جسمی، بسیار بیش از آن‌چه انسان‌ها تصور می‌کنند به سلامت فکر، احساس و فرایندهای روان‌شناختی افراد بستگی دارد. آن‌چنان‌ که بیماری فکر و عاطفه، می‌تواند جسم انسان را تضعیف و آماده گرفتارشدن به انواع بیماری‌های دشوار و کشنده کند. امروزه بسیاری از بیماری‌ها را «بیمارهای روان‌تنی» می‌نامند؛ زیرا اعتقاد بر این است که در دوران مدرن به واسطه پیچیدگی و دشواری زندگی، دسترسی انسان‌ها به خواسته‌ها و اهداف فردی، با سختی زیادی همراه است و این امر تنیدگی و فشار زیادی را بر روان انسان‌ها تحمیل می‌کند؛ استرس، مهم‌ترین عامل بیماری در جهان امروز است. دین و معنویت و اخلاق با ارائه سبک زندگی مبتنی بر اهداف متعالی، ارزش‌های اصیل و دست‌یافتنی، معنابخشی، امیدآفرینی و پیشگیری از بسیاری از رفتارهای مخرب و آسیب‌زا، به سلامت جسمی و روانی بشر خدمتی بی‌بدیل ارائه می‌کند. دین و معنویت، یاری‌گر و کامل‌کننده دانش پزشکی در شناخت، پیش‌گیری و درمان بیماری‌ها و بالابردن کیفیت سلامت جامع‌نگر انسانی است و هرگز در قامت رقیب و مخالف با دانش‌های ریشه‌دار انسانی ظاهر نشده است. دین اصیل و حقیقی با عقل و دانش صحیح در تضاد نیست؛ بلکه مکمّل و مؤید آن است؛ بنابر‌این، توصیه به رعایت مسائل بهداشتی و پزشکی، اساساً هیچ منافاتی با رعایت مسائل معنوی، توبه و توسل ندارد و این هر دو در کنار هم می‌تواند مشکلات را حل کند. همان دینی که گناهان را علت برخی از  بیماری‌ها و مشکلات انسان‌ها معرفی می‌کند، بی‌توجهی به بهداشت و مسائل پزشکی را هم نامطلوب و حتی حرام دانسته و بر نقش آن در بروز بیماری و فقر تأکید می‌کند.[48]

 

تعارض دارالشفا بودن حرم‌ها و ضدعفونی و تعطیلی آن‌ها

شبهه: حرم‌هایی که روزی دارالشفای بیماران و پناهگاه حاجت‌مندان معرفی می‌شد، امروزه باید توسط مواد ضدعفونی، عفونت‌زدایی شود و مردم در آن تجمع نکنند تا مبادا به بیماری مبتلا شوند! گندزدایی و تعطیلی این مراکز برای پیش‌گیری از بیماری چگونه با دارالشفا بودن آن‌ها سازگار است؟!

پاسخ:

اولاً؛ از نظر مبانی محکم و متقن دینی و انبوه تجارب شخصی مؤمنان، جای تردید نیست که ارواح پاک صالحان و اؤلیای الهی (علیهم السلام)، واسطه بسیاری فیض‌ها و خیرهای مادی و معنوی از جانب خداوند متعال‌اند. دعای این انسان‌های وارسته به اجابت نزدیک‌تر و شرافت و نیرومندی روحی آنان در دستگیری از نیازمندان و توسل‌جویان، بسی بلندتر است. این آثار معنوی به خواست خداوند و به واسطه قدرتی است که او به آنان در اثر بندگی عطا کرده است. شرف بندگی و صداقت آنان، چنان به خداوند نزدیک‌شان کرده که موهبت واسطه‌گری در فیض الهی به آنان عنایت شده است. حرم‌ها، مراقد و مقاماتی که به نام آنان برپا گشته، از آن جهت که به آن خوبان منتسب است، محترم و شریف است؛ اما یقیناً اگر اثری در توسل به آنان وجود دارد، به آن مکان‌ها منتسب و مستند نیست؛ بلکه به ارواح پاک آن‌ها مستند است. شرط توسل به ارواح اؤلیای الهی، حضور در حرم یا مقبره خاصی نیست و در هرزمان و هرکجا می‌توان به ارواح پاک آنان توسل جست؛ از این‌رو برای زیارت و توسل ارواح پاک اؤلیای خدا، زمان و مکان شرط نیست و محدودیت‌های بهداشتی برای حضور در حرم‌ها هیچ‌گونه مانعی در زیارت و توسل ایجاد نمی‌کند. دارالشفا بودن حرم‌، به وجود صاحب حرم است، نه سنگ و آجر حرم! هرچند سنگ و آجر حرم‌ها هم به سبب انتساب آن به صاحب حرم، محترم است؛ اما هرگز برای سنگ‌ها و چوب‌ها به خودی خود اثری نیست!

ثانیاً؛ شرافت معنوی اؤلیا و احترام آن پاکان اقتضا می‌کند که همان‌گونه که در زمان حیات خود انسان‌هایی پاکیزه از نظر ظاهر و باطن بوده‌اند، حرم‌ها و مراقد ایشان نیز همواره پاکیزه و پیراسته از پلیدی‌های ظاهری و باطنی باشد. رعایت اصول بهداشتی در همه جا نیکو و لازم، و در هنگام حضور در مسجد یا حرم‌های اؤلیای الهی نیکوتر و واجب‌تر است؛ زیرا بی‌اعتنایی به بهداشت و آراستگی، نه تنها آن محیط را برای دیگر افراد آلود می‌کند، بلکه نوعی بی‌احترامی و قدرناشناسی به صاحب حرم نیز محسوب می‌شود. با مراجعه مختصر به کتاب‌های مفاتیح‌الجنان و کامل‌الزیارات و دیگر کتاب‌هایی که در آداب زیارت نگاشته شده، به وضوح مشاهد می‌شود که برای حضور در حرم‌های ائمه و دیگر اؤلیای الهی (علیهم السلام)، آداب خاصی ذکر شده است. مهم‌ترین این آداب، غسل، وضو، پوشیدن لباس تمیز و پاکیزه، عطرزدن و آراستگی است. آلوده ساختن مساجد و حرم‌های اؤلیای الهی به هرشکل ممکن، گناه کبیره شمرده شده و بر افرادی که از آلودگی اطلاع دارند، واجب است فوراً آن را برطرف سازند؛ بنابر‌این دارالشفا بودن مراقد و حرم‌های برگزیدگان خدا به معنای این نیست که هر فرد آلوده‌ای می‌تواند در آن وارد شده و آن مکان‌ها را آلوده سازد و یا دارالشفا بودن با رعایت امور بهداشتی منافات داشته باشد.

ثالثاً؛ زیارت مراقد و حرم‌های اؤلیای الهی بیش از آن‌که برای رفع مشکلات مادی و برآورده شدن نیازهای دنیایی باشد، برای تقویت انگیزه‌های معنوی و تازه‌کردن ایمان و دین‌داری است. اساساً کار ویژه مقربان درگاه خدا در زمان حیات‌شان‌ راهبری و دستگیری طالبان حقیقت و وصال معبودِ محبوب است؛ نه رفع نیازهای مادی یا شفادادن بیماران! این نگرش که همه دردهای مادی و نیازهای دنیایی صرفاً با دعا و توسل به اؤلیای الهی برطرف می‌شود، نگرشی است که توسط خود دین، مردود شمرده شده است؛ بنابر‌این اگر چه دین خصوصاً دین اسلام به لحاظ جامعیت و کمال، ناظر بر تمامی شؤونات فردی و اجتماعی بشر است؛ یعنی راه‌های دست‌یابی به شؤونات فردی و اجتماعی را ارایه داده است؛ بدین معنا که اگر انسان بر اساس آن‌ها عمل کند به سعادت دنیا و آخرت می‌رسد؛ اما اگر کسانی ادعا کنند که دین و معنویت باید همه مشکلات مادی و معنوی را حل کند، ادعایی باطل است؛ زیرا عمل بر اساس آموزه‌های دینی، روشی اختیاری است و پیامد عمل نکردن به راه‌کارهای دینی، متوجه خود انسان است و ارتباطی به دین ندارد. مرور اجمالی آیات قرآن و روایات واردشده از پیشوایان دین در موضوعات مختلف نشان می‌دهد که دین به صورت اساسی به علل مادی حوادث توجه داشته و برای دفع و رفع علل مادی حوادث توصیه‌های زیادی مطرح کرده‌ است. نگاهی گذرا به کتاب «میزان الحکمه»[49] و مرور روایات آن در باب‌ها و موضوعات مختلف این ادعا را اثبات می‌کند که دین به امور زندگی انسان نگاه جامعی دارد و در کنار توجه و اعتنا به علل معنوی، به علل مادی هم اهمیت داده است؛ البته چنان‌که بیان شد، مهم این است که این جامعیت به درستی و کمال درک شده و به آن عمل شود.

رابعاً؛ قرآن کریم و پیشوایان دین، خود از پیشگامان توجه به بهداشت و آراستگی بوده‌اند. آیات و روایات فراوان و گزارش‌های بسیار زیادی در لزوم رعایت بهداشت و نیز اهمیت عملی پیامبر و اهل‌بیت (علیهم السلام) درباره بهداشت در کتاب‌های روایی ما موجود است.[50] برای نمونه به برخی از احادیث اشاره می‌شود:

«اصبغ بن نُباته می‌گوید: امير مؤمنان على بن ابى طالب (عليهما السلام) به فرزند خود امام حسن (عليه السلام) فرمود: «پسرم! آيا تو را چهار نكته نياموزم كه به كمک آنها از طب، بى‏نياز شوى؟». گفت: بله، اى امير مؤمنان! فرمود: «بر سفره نمى‏نشينى مگر آن هنگام كه گرسنه‏اى؛ و از سفره بر نمى‏خيزى مگر در آن حال كه هنوز ميل خوردن دارى؛ خوب بجو؛ و هنگام خوابیدن قضای حاجت كن.[51] اگر اين چهار نكته را به كار بستى، از طب بى‏نياز شوى».[52]

امام صادق (علیه السلام) فرمود: «دست‌هاى خود را قبل از غذا و بعد از آن بشوييد؛ زيرا اين كار فقر را از بين مى‌برد و عمر انسان را زياد مى‌كند».[53]

امام رضا (علیه السلام) فرمود: «كسى كه تكه سفالى را از حمّام بردارد و با آن بدنش را خارش دهد و دچار بيمارى پيسى شود، نبايد جز خودش را سرزنش كند و هركس از آبى كه دیگران در آن شستشو كرده‌اند (مثل آب خزینه‌ها در قدیم و استخرها در حال حاضر)، شستشو كند و دچار مرض جذام شود، جز خودش را سرزنش نكند…».[54] این حدیث توجه امامان (علیهم السلام) به مسأله مُسری‌بودن برخی از بیماری‌ها را به خوبی نشان می‌دهد.[55]

 

کشور امام زمان (علیه السلام) و ابتلای به شرور و بلاها

شبهه: مگر این‌جا کشور امام زمان و اهل‌بیت (علیهم السلام) نیست؟! پس این همه بلا و مصیبت عمومی در غرب، شرق، جنوب و شمال آن برای چیست؟! چگونه می‌توان این‌ها را تبیین کرد؟

پاسخ:

اولاً؛ نظام جهان بر پایه زنجیره اسباب و مسببات جریان دارد. در این نظام هر معلولی، علت یا عللی دارد. حوادث طبیعی، چه سودمند و چه زیان‌بار، دارای زمینه‌ها و عللی است که از آن تخلف نمی‌کند. چه کشوری که مردم آن به امام زمان (علیه السلام) اعتقاد دارند و چه کشورهایی که چنین اعتقادی ندارند، از این دایره خارج نیستند. البته علل حوادث در علت‌های مادی منحصر نیست و بسیاری از حوادث طبیعی، زمینه‌ها و علل معنوی هم دارد؛ هرچند علل معنوی معمولا توسط علل مادی اثر خود را نشان می‌دهد؛ مثلا بی‌اعتنایی به امور اخلاقی، ظلم‌ها و حق‌کشی‌های فراگیر، ممکن است موجب کاهش باران و خشک‌سالی شده و از این راه بر رشد نیازمندی‌های غذایی یک جامعه تأثیر منفی بگذارد. پس سنت‌های الهی در همه جای جهان به یک منوال است و استثنایی در آن نیست. حتی در اموری که ما آن را استثنا می‌پنداریم، باز بر اساس سنت و سببی انجام می‌گیرد.

اعتقاد به امام زمان (علیه السلام) نیز در زمره علل معنوی است که به همراه عمل به ارزش‌های مورد رضایت آن حضرت، به‌یقین موجب بروز و ظهور خیرهای معنوی فراوانی می‌شود. حتی ممکن است با دعای آن حضرت برخی از بلاهای بنیان‌کن از جامعه مهدوی برطرف شود، اما این اعتقاد به معنای این نیست که چنین کشور و جامعه‌ای یکسره از دیگر کشورها متفاوت شده و سنت‌های دیگری بر آن حاکم ‌شود. در دوران حیات پیامبر و حکومت امام علی (علیهما السلام) هم با وجود این‌که آنان در میان امت حضور دارند، لکن حضورشان از پیدایش همه شکست‌ها، تنگناها و مشکلاتی که به صورت طبیعی یا در اثر کوتاهی‌ها و خطاهای انسانی پدید می‌آید، جلوگیری نکرده است؛ زیرا آنان بندگان محض و خالص خدایند و بر اساس اراده، مشیت و سنت‌های الهی در نظام آفرینش حرکت می‌کنند.

ثانیاً؛ بلاها، مصیبت‌ها و شرور لازمه عالم مادی است و حذف مطلق شرور از صحنه زندگی انسان، مساوی با فانی شدن نظام عالم مادی است. فارابی؛ فیلسوف بزرگ اسلامی در این باره می‌گوید: «خدا که در قدرت، حکمت و علم خود تام است، تمامی افعال او کامل و بدون نقص و عیب است و آفات و شروری که بر اشیای طبیعی عارض می‌شود، ضروری عالم ماده و طبیعی است. عالم ماده، نمی‌تواند خیر محض را بپذیرد.»[56] با توجه به این مطلب، تصور این‌که ایران، چون کشوری اسلامی و شیعی و مورد عنایت اهل‌بیت (علیهم السلام) و امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف) است، باید از هرگونه بلا، مصیبت و شرّی در امان باشد، تصوری نادرست است؛ مکّه مکرّمه و خانه خدا (کعبه) که مقدس‌ترین مکان اسلامی است، بارها گرفتار سیل شده و خانه خدا ویران گشته است. حال کسی نگفته که چون کعبه در مکه قرار دارد، نباید سیل آن‌جا را خراب کند! هیچ‌گاه تقدس اماکن، نقش پیشگیرانه انسان‌ها در مقابله با بلاها را از بین نبرده و نخواهد برد. درست است که کشور ایران نسبت به کشورهای دیگر بیش‌تر مورد عنایت امام زمان (عجل الله تعالی فرجه الشریف)  است و این امر در حوادث بسیاری به اثبات رسیده، ولی این باعث نمی‌شود که از عوامل پیشگیری از بلاها غفلت ورزیم. درباره بیماری ویروس کرونا نیز رعایت امور بهداشتی و پزشکی، و روان‌شناسی در راستای نظام علی و معلولی است و رعایت آن بر همه انسان‌ها واجب است؛ هم‌چنان‌که توبه، دعا، توسل و پناه بردن به خداوند و اؤلیای پاکش نیز باید به صورت جدی مورد توجه قرار گیرد.

ثالثاً؛ برخی از این بلاها و شرور از آزادی و اختیار انسان‌ها در عمل ناشی است. خداوند متعال به انسان نعمت آزادی و اختیار ارزانی داشته و خوبی‌ها و بدی‌ها را نیز به او الهام کرده است. هم‌چنین دستورهای سعادت‌بخشی را از طریق رسولان برای تکامل به انسان نازل فرموده است. برخی از انسان‌ها با اختیار خویش اعمال شرورانه‌ای انجام می‌دهند که لازمه آن، رنج و عذاب دیگران است؛ بنابراین برخی از شرور و بلاها از شرارت انسان‌ها حاصل می‌شود. درباره شیوع برخی بیماری‌ها؛ مانند ایدز طبق تحقیقات برخی متخصّصان، عامل اصلی این بیماری‌ ارتباط جنسی نادرست است؛[57] بنابراین این‌گونه بیماری‌ها ناشی از خطای انسان‌هایی است که از اختیار خود سوءاستفاده می‌کنند!.

رابعاً؛ صرف انتساب مردم یک جامعه به اسلام موجب نمی‌شود که سنت‌های الهی در باره آنان تغییر کند و آن مردم از گزند حوادث جهان محفوظ و مستثنا باشند. برخی از شرور و بلاها و نیز خیرها و نعمت‌ها، صرفاً ناشی از قرار گرفتن کشور یا منطقه‌ای در شرایط خاص اقلیمی است، البته بسیاری از زمینه‌ها و علل خیرات و شرور به رفتارهای انسان‌ها وابسته است و در این خصوص تفاوتی میان مسلمان و نامسلمان نیست؛ مثلا نظم، سخت‌کوشی، علم‌آموزی، برنامه‌ریزی، آینده‌نگری، حق‌طلبی، اتحاد و انسجام اجتماعی و مانند این‌ها، زمینه و عامل بسیاری از خیرهای عمومی و خصوصی است. حال اگر مسلمانان به این امور بی‌توجه باشند، طبیعتا از آثار مثبت آن نیز محروم شده و به پیامدهای منفی فقدان آن گرفتار می‌شوند. گرفتاری‌های مردم در کشورهای اسلامی در بسیاری از موارد از بی‌اعتنایی به سنت‌های الهی و عمل نکردن به فرمان‌های دین است؛ نه ناشی از مسلمان بودن آن‌ها.[58]

 

کرونا و ایجاد رنسانس مذهبی

شبهه: ویروس کرونا می‌تواند رنسانس بزرگی در فکر مذهبی ایجاد کند و نگاه آسمانی به رویدادهای زمینی را دگرگون کند! نگاه الاهیاتی به بلاها و مشکلات طبیعی و اجتماعی در برابر نگاه علمی، منفعل شده و بر همه روشن شد که تنها علم می‌تواند به بشر کمک کند تا بر این بحران‌ها غلبه کند؛ نه آن‌چه دین و علوم دینی می‌گوید! نگرشی که به دیده تحقیر در علم تجربی می‌نگریست، امروز از علم تجربی انتظار گره‌گشایی دارد!

پاسخ:

اولاً؛ این شبهه بر مبنای علم‌پرستی و تقلیل همه پدیده‌ها و فرایندهای هستی به امور محسوس و قابل‌تجربه حسی بنا شده است. علم تجربی با وجود خدمات بزرگی که از ابتدای خلقت انسان تاکنون به بشریت نموده و گره‌های فراوانی که از مجهولات و مشکلات انسان‌ها گشوده، تنها به جهان محسوس و ملموس اختصاص دارد و توانایی رازگشایی از همه لایه‌ها و مراتب هستی و انسان را ندارد؛ علم تجربی تنها می‌تواند بخشی از پدیده‌های محسوس را بررسی و از ماهیت مادی و روابط میان پدیده‌ها شناخت حاصل کند. این انتظار که علم، همه مجهولات بشر را معلوم کرده و همه مشکلات بشر را برطرف کند، انتظاری است که با واقعیت علم سازگار نیست و هیچ عالم و فیلسوفِ علمی هم آن را ادعا نکرده و تاکنون هم تحقق نیافته است. علوم تجربی به امور روحانی و ماوراء مادی و طبیعی، دسترسی ندارد؛ زیرا این گونه امور، قابل تجربه حسی نیستند.

پس این ادعا که تنها علم تجربی می‌تواند مشکلات بشر را برطرف کند، ادعایی بی‌دلیل و دقیقاً مخالف با واقعیت زندگی است. نه عالمان علوم تجربی چنین ادعایی دارند و نه علم بشر در عمل توانسته است همه مشکلات بشر را برطرف کند. علم تجربی هرچند خدمات زیادی به انسان‌ها کرده و در مجموع، زندگی را قدری آسان‌تر نموده است؛ اما نه تنها همه مشکلات را برطرف نکرده، بلکه مشکلات دیگری نیز برای بشر ایجاد کرده است؛ به عنوان نمونه: اکتشافات و اختراعات علمی بشر در زمینه‌های نظامی و تسلیحاتی در بسیاری از موارد بر علیه بشریت و برای گرفتن جان آنها استفاده شده است؛ بسیاری از بیمارهای صعب العلاج و لاعلاج، مثل برخی از سرطان‌ها، که در موارد زیادی معلول پیشرفت‌های علمی و صنعتی و فن‌آوری است، هنور برای علم پزشکی ناشناخته است و درمان قطعی پزشکی ندارد. برخی از روش‌های درمانی و داروهایی که بشر به‌واسطه علم تجربی ساخته، خود دارای عوارض جانبی است و اگرچه عوارض بیماری خاصی را برطرف می‌کند؛ ولی ممکن است مشکلات و ناراحتی‌های دیگری برای مصرف کننده ایجاد کند. در همین موضوع کروناویروس، دانشمندان زیست شناس و پزشکان در ابتدا با صراحت اعتراف نمودند که تاکنون ماهیت این ویروس ناشناخته است و در حال حاضر هیچ دارویی برای آن وجود ندارد و بهترین راه درمان آن، پیشگیری از ابتلای به آن است! در ادامه نیز که واکسن آن تولید شد، واکسن تولیدی بعضی کشورها؛ مانند آمریکا دارای عوارض جانبی بود و عده‌ای را به کام مرگ فرو برد. البته این موضوع از اهمیت علم تجربی نمی‌کاهد، اما یقینا بطلان علم‌پرستی را فریاد می‌زند!.

ثانیاً؛ عقل، تجربه و دین[59] هرسه بر این مسأله تأکید دارند که انسان‌ها در اموری که به آن دانا نیستند و دانایی در آن نیازمند تخصّص و دانش منظم و عمیق است، می‌بایست به متخصصان و عالمان شناخته شده و امین رجوع کنند. این حکم عقلانی و دینی، مطلق است و همه امور دنیایی و معنوی انسان را در همه شاخه‌ها و ابعاد شامل می‌شود؛ عقل سلیم و ذوق عقلانی بشر چنان با این مسأله آشنا است که هرکس بدون مشورت با افراد دارای صلاحیت، به کاری که در آن تخصّص و دانش کافی ندارد، دست زده و گرفتار آسیب گردد، بی‌درنگ از سوی عاقلان سرزنش می‌شود. بر این اساس هم‌چنان‌که همه مردم و از جمله پزشکان باید در مسائل مربوط به معنویت و دین به عالمان و مختصّصان دین‌شناس و معنویت‌شناس مراجعه کنند و از تخصّص آنان در امور دینی و معنوی بهره گیرند، عالمان و متخصّصان دینی هم موظف‌اند در امور پزشکی به پزشکان کارآزموده و امین مراجعه کنند. بی‌اعتنایی به نظر پزشکان باتجربه و مورد اعتماد، از نظر دین و عقل محکوم است؛ هم‌چنان‌که بی‌اعتنایی به امور معنوی و نظر متخصّصان دینی از سوی دیگران، مردود و غیرمنطقی است.

ثالثاً؛ همان دینی که انسان‌ها را به دعا، توبه، توسل به ارواح پاک و متعالی اؤلیای الهی، اخلاق حسنه و پرهیز از بداخلاقی‌ها و محارم الهی تشویق و توصیه می‌کند و گناه و بداخلاقی را عامل بسیاری از مشکلات و بیماری‌ها می‌داند، رجوع به متخصصان در امور مهم را هم واجب دانسته و بی‌اعتنایی به آن را گناه و موجب عقوبت می‌شمارد. در این راستا سخنان بسیاری از معصومان (علیهم السلام) صادر شده که اهمیت مسأله از نگاه دین را آشکار می‌کند. امام علی (علیه السلام) می‌فرماید: «کسی که (مشورت را وانهد) و به رأی خود استبداد ورزد، هلاک می‌شود».[60]

لزوم رجوع به متخصّصان در امور دین و دنیا از احکام خود دین است و کسی که به آن بی‌اعتنایی کند، به امر دین بی‌اعتنایی کرده است؛ بنابر این اگر پزشکان امین و کارآزموده تشخیص دهند که برخی از مراسم‌های جمعی، اعم از مذهبی و غیرمذهبی باید موقتا تعطیل شود تا از شیوع ویروس و بیماری کاسته شود، عمل به توصیه این متخصّصان از سوی خود دین و پیشوایان دین واجب شمرده شده است.

رابعاً؛ این سخن که روحانیان و افراد مذهبی با علم و دانش انسانی مخالف‌ بوده و در آن به دیده تحقیر می‌نگریسته‌اند، اتهامی بسیار زشت و دور از واقعیت است. نه تنها در هیچ آیه و روایت معتبری، دانش‌های انسانی کم‌اهمیت تلقی نشده، بلکه آیات و روایات فراوانی بر اهمیت و لزوم یادگیری دانش‌های مورد نیاز انسان‌ها، حتی با دانش‌آموختن از کافران و مشرکان، تأکید شده است. در روایتی از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده که فرمود: «علم دو گونه است: علم ادیان و علم ابدان».[61] ‏همچنین آن حضرت فرمود: «علم را طلب نمایید هر چند با رفتن به چین؛ زیرا طلب علم بر هر مسلمانی لازم است».[62]

در طول تاریخ پس از اسلام بسیاری از عالمانِ به‌نام علوم طبیعی، خود در کسوت روحانیان و از عالمان دینی بوده‌اند. خواجه نصیر الدین طوسی و ابوریحان بیرونی، نمونه‌هایی برجسته‌ از اتحاد علم و دین به شمار می‌رفته‌اند. امروزه هم بسیاری از دانشمندان و صاحب‌نظران در علوم انسانی و طبیعی در همه جای دنیا از مؤمنان و معتقدان به ارزش‌های دینی و اسلامی‌اند. آیا پزشکانی که در کشور ما هم‌اکنون با اقتدار و تعهد مثال‌زدنی، مشغول کمک به بیماران‌اند، مسلمان و مؤمن نیستند؟![63]

 

کرونا از علائم ظهور

شبهه: در روایات، یکی از علائم ظهور امام زمان (علیه السلام)، مرگ سفید معرفی شده که برخی از مردم آن را به بیماری کرونا ارتباط داده‌اند. آیا واقعا از علائم ظهور، گسترش بیماری‌های صعب العلاج و فراگیر؛ مثل کرونا است؟

پاسخ:

شناسایی علائم ظهور امام زمان (علیه السلام) و تطبیق آن بر حوادث و رخدادهای زمان، از علائق عمومی بسیاری از مردم متدین است که باید آن را با ملاحظاتی همراه کرد تا به گمراهی و کج‌فهمی نینجامد. در ارتباط با مرگ سفید به عنوان یکی از علائم ظهور و تطبیق آن بر بیماری کرونا، توجه به نکاتی چند لازم است:

نکته اول:

تعیین دقیق زمان ظهور امام زمان (علیه السلام) از اموری است که مبهم گذارده شده و حتی مورد نهی واقع شده است. امام رضا (علیه السلام) به دعبل خزائی فرمودند: «… حدیث کرد مرا پدر بزرگوارم از پدر بزرگوارش از پدرانش از علی (علیه السلام) که به پیغمبر (صلی الله علیه و آله وسلم) عرض کردند: یا رسول اللَّه چه زمان قائم (عجل الله تعالی فرجه الشریف) از ذریه تو خروج می‌کند؟ فرمود: مَثَل او مَثل روز قیامت است که آشکار نکند امر قیامت را مگر خدا».[64]

امام صادق (علیه السلام) به مهزم فرمودند: «یا مِهْزَمُ کذَبَ الْوَقَّاتُونَ وَ هَلَک الْمُسْتَعْجِلُونَ وَ نَجَا الْمُسَلِّمُونَ»؛[65] «تعیین کنندگان وقت ظهور دروغ می‌گویند، و آنانی که عجله می‌کنند هلاک می‌شوند، و فقط آن کسانی که تسلیم هستند نجات می‌یابند».

نکته دوم:

در کتاب‌هایی که از نشانه‌های ظهور بحث می‌شود، برای علائم ظهور دسته‌بندی‌های مختلفی ذکرشده است: متصل (نزدیک) و منفصل (دور)، حتمی و غیر حتمی، طبیعی (عادی) و غیر طبیعی (خارق العاده) و غیره،[66] لکن تنها تقسیمی که در روایات به آن تصریح شده، حتمی‌بودن و غیر‌حتمی‌بودن نشانه‌ها است که از آن به محتوم و موقوف یاد می‌شود؛[67] مثلاً امام صادق (علیه السلام) در روایتی، «ندای آسمانی، سفیانی، یمانی، قتل نفس زکیه، و آشکار شدن دست در آسمان» را از محتومات برشمرده است.[68]

نکته سوم:

شیخ مفید در کتاب ارشاد، علائمی برای ظهور امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) ذکر نموده[69] که ازجمله آنها مرگ سفید یا شیوع بیماری‌های فراگیر است و جزو علائم حتمی شمرده نشده است. امیرالمؤمنین (علیه السلام) در روایتی فرمودند: «بَيْنَ يَدَيِ الْقَائِمِ مَوْتٌ أَحْمَرُ وَ مَوْتٌ أَبْيَضُ وَ جَرَادٌ فِي حِينِهِ وَ جَرَادٌ فِي غَيْرِ حِينِهِ كَأَلْوَانِ الدَّمِ فَأَمَّا الْمَوْتُ الْأَحْمَرُ فَالسَّيْفُ وَ أَمَّا الْمَوْتُ الْأَبْيَضُ فَالطَّاعُونُ»‏؛[70] «پیش از ظهور، دو گونه مرگ اتفاق می‌افتد: مرگ سرخ و مرگ سفید و ملخ‌هایی پیدا می‌شوند که در فصل و در غیر فصلش، مانند رنگ خون قرمز هستند؛ اما مرگ سرخ، شمشیر و مرگ سفید، طاعون است».

نکته چهارم:

عموم نشانه‌های ظهور، قابلیت آن را دارند که بر مصادیق مختلف تطبیق شوند؛ یعنی گرچه در گام نخست به نظر می‌رسد که فلان دسته از روایات، به روشنی بر یک مصداق خارجی تطبیق می‌یابند، اما این احتمال نیز وجود دارد که در آینده‌ای نزدیک یا دور، مصداق دیگری محقق شود که به همان شفافی و بلکه شاید بیشتر، قابل تطبیق باشد. وجود نمونه‌های تاریخی، فهم این مطلب را آسان‌تر می‌کند؛ برای نمونه، رضی الدین علی یوسف مطهر حلی (متوفای ۷۰۳ ق) – برادر علامه حلی- در کتاب العدد القویة، بسیاری از روایات نشانه‌های ظهور را بر حوادثی که در زمان خودش (قرن هفتم) رخ داده بوده، تطبیق کرده است!،[71] در حالی که ظهور رخ نداد و روشن شد که قضاوت قاطعانه در این باره اشتباه است؛ زیرا این‌گونه تطبیقات با مشکل احتمال تکرار مصداق مواجه‌اند؛ چه این که در زمان ما نیز برخی گمان می‌کنند مصادیق این‌گونه روایات در زمان ما رخ داده یا در شرف وقوع‌اند. [72]

 

نتیجه:

با توجه به آن‌چه ذکر شد، نمی‌توان به صورت یقینی ادعا کرد که شیوع بیماری کرونا از نشانه‌های قطعی ظهور امام زمان (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) است، بلکه شیوع بیماری‌ها جزو علائم غیر‌حتمی است. ممکن است این بیماری مصداقی برای روایات مطرح شده باشد و محتمل است نباشد. آن‌چه اهمیت دارد، آمادگی همیشگی برای ظهور امام زمان (علیه السلام) است که ان شاءالله چنین باشیم.[73]

 

کرونا و حلیّت الکل

شبهه: قرن‌ها فقیهان مسلمان به حرمت الکل فتوا می‌دادند و امروز برای مقابله با کرونا مجبور شدند آن را حلال اعلام کنند! در واقع ویروس کرونا اثبات کرد که کشف زکریای رازی؛ دانشمند بزرگ ایرانی که منتقد قرآن و اسلام بود، خاصیتش از تمامی پیامبران، امامان، امام‌زادگان و کتاب‌های مذهبی بیش‌تر است!

پاسخ:

1. این سخن که در رسانه‌های خبری ملحدان و دین‌ستیزان مطرح ‌شده است، نشانه جهل یا تجاهل گویندگان آن است؛ زیرا فتاوای فقیهان مسلمان درباره الکل هیچ تغییری نداشته است. اگر منظور از حلال‌شدن، نوشیدن الکل است، که از نگاه فقهای شیعه، هم‌چنان حرام است و کسی آن را حلال نکرده است[74] (البته شماری از دشمنان ایران زمین، با تبلیغ این ادعای نادرست که نوشیدن الکل از تأثیر ویروس کرونا جلوگیری می‌کند، برخی از افراد ساده‌لوح را به نوشیدن الکل تشویق کردند که متأسفانه مرگ برخی از هموطنان‌مان را موجب شد)، اما اگر منظور از حلال‌شدن، فتوا به پاکی و استفاده از آن در امور بهداشتی و پزشکی است، که این حکم جدیدی نیست. بر اساس نظر فقهای شیعه، الکل بهداشتی پاک و استفاده از آن در امور درمانی مباح است،[75] البته الکل اگر مست‌کننده باشد، نجس و نوشیدن آن حرام است. علاوه بر این‌که زیان‌آور بودن الکل برای بدن از گزاره‌های قطعی علوم زیستی است. البته فقها گفته‌اند که اگر در موارد خاصی به تشخیص متخصّصان حاذق و امین، درمان در نوشیدن مقداری از الکل منحصر باشد، مصرف به مقدار درمان، از باب اضطرار اشکالی ندارد.
2. تحقیقات تاریخی نشان می‌دهد که زکریای رازی خداپرست بوده است؛ هرچند برخی از اعتقادات نادرست هم به او نسبت داده شده است. با این وجود، کشف الکل توسط او، اگرچه کار بزرگی است و برای ما ایرانیان افتخاری به شمار می‌رود، اما هرگز به این معنا نیست که همه اعتقادات رازی درست بوده و ما باید در همه امور زندگی پیرو نظرات او باشیم! و به این معنا نیست که کشف الکل، همه مشکلات بشر را حل کرده و سودمندی زکریای رازی از همه دانشمندان جهان -چه رسد به سودمندی پیامبران و امامان (علیهم‌السلام)- بیش‌تر بوده است!. چنین ادعایی بسیار نابخردانه است!
3. مقایسه زکریای رازی دانشمند بزرگ ایرانی با پیامبران و امامان (علیهم‌السلام) مقایسه‌ای نابحا است؛ زیرا فلسفه فرستادن پیامبران و انتصاب امامان (علیهم‌السلام)، اموری است که انسان بدون وحی بدان‌ها دسترسی پیدا نمی‌کند؛ یعنی چیزهایی که مربوط به سعادت بشر در دنیا و آخرت است و بدون استمداد از وحی برای بشر دست‌نیافتنی است. امثال رازی نیز برای شناخت حقیقت و راه صحیح زندگی و رسیدن به سعادت جاودان، به پیامبران و امامان نیازمندند، هرچند ممکن است به غلط، چنان نیازی را احساس نکنند!.^[76]

 

کرونا از منظر فقه

کرونا، دارای احکامی شرعی است که نظرات مراجع عظام تقلید در این باره در قالب پرسش و پاسخ بیان می‌شود.

 

حکم روزه در ایام شیوع بیماری کرونا

پرسش: حکم روزه گرفتن در شرایط شیوع ویروس کرونا چیست؟

پاسخ:

حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای (مد ظله العالی):

روزه به عنوان یک تکلیف الهی در حقیقت نعمت خاص خداوند بر بندگان است و از پایه‌های تکامل و اعتلای روحی انسان به شمار می‌رود و بر امّت‌های پیشین نیز واجب بوده است. از آثار روزه، پدید آمدن حالت معنوی و صفای باطن، تقوای فردی و اجتماعی، تقویت اراده و روحیه مقاومت در برابر سختی‌هاست و نقش آن در سلامت جسم انسان نیز روشن است و خداوند اجر عظیمی برای روزه‌داران قرار داده است. روزه از ضروریات دین و ارکان شریعت اسلام است و ترک روزه ماه مبارک رمضان جایز نیست، مگر آن‌که فرد، گمان عقلایی پیدا کند که روزه گرفتن موجب ایجاد بیماری، تشدید بیماری و یا افزایش طول بیماری و تأخیر در سلامتی می‌شود؛ پس در این موارد روزه ساقط، ولی قضای آن لازم است.

بدیهی است در صورتی که این اطمینان از گفته پزشک متخصّص و متدیّن نیز به دست آید، کفایت می‌کند؛ بنابراین، اگر فردی نسبت به امور یاد شده خوف و نگرانی داشته و این خوف، منشأ عقلایی داشته باشد، روزه ساقط، ولی قضای آن لازم است.[77]

حضرت آیت الله العظمی سیستانی (مدّظله‌العالی):

این مطلب (سفارش پزشکان به استفاده زیاد از مایعات جهت عدم ابتلا به این بیماری) -بر فرض صحت- مانع از وجوب روزه نمی‌شود، مگر برای کسی که پس از رسیدن این مطلب به او، بر خود بترسد که اگر روزه بگیرد به این بیماری مبتلا خواهد شد و راهی برای کاهش احتمال ابتلا وجود نداشته باشد، به طوری که [عنوان] ترس از بیماری بر او صدق نکند -هرچند با ماندن در خانه و به کارگیری سایر اقدامات احتیاطی یادشده- و اما افراد دیگر باید روزه بگیرند.[78]

حضرت آیت الله العظمی شبیری زنجانی (مدّظله‌العالی):

اگر با تغییر شرایط؛ مثلاً با ماندن در منزل، تحرّک کمتر، رعایت نکات بهداشتی و مصرف غذاها و نوشیدنی‌های تقویتی، بتواند احتمال متعارف ضرر را دفع کند و ایجاد چنین شرایطی موجب مشقّت شدید نشود، باید چنین کند و روزه بگیرد، اما اگر بنا به گفته پزشکان متخصّص، روزه گرفتن برای فردی، احتمال ابتلای او به این بیماری و آسیب دیدن وی را افزایش دهد، نباید روزه بگیرد.[79]

حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی (مدّظله‌العالی):

به‌طور کلی روزه برای هر مسلمانی در ماه مبارک رمضان واجب است و افطار بدون عذر شرعی، علاوه بر قضا، کفّاره عمد دارد. بلی، اگر کسی خوف عقلائی ضرر ابتلاء به بیماری یا تشدید آن داشته باشد افطار نماید و قضاء آن را به‌جا آورد. واللّه العالم.[80]

حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدّظله‌العالی):

در صورتی که واقعا روزه گرفتن خوف ضرر داشته باشد (آن هم به تصدیق اطباء حاذق و متدیّن)، در این صورت می‌توانند روزه نگیرند. البته مبادا اشخاص این موضوع را بهانه‌ای برای روزه‌خواری قرار دهند.[81] ]هم‌چنین[ سختی کار مجوز افطار روزه نمی‌گردد و چنان‌چه بتواند، بايد ساعت کاری خود را تغيير دهد و يا در ماه رمضان کارهای سبک‌تری انجام دهد. در غير اين صورت، تنها مجوز افطار اين است که در برخی روزها (مثلاً هفته‌ای 3-4 روز) قبل از ظهر به مقدار مسافت شرعی از شهر خارج و در آن‌جا افطار کند و برگردد و تا ماه رمضان سال آينده قضای آن را به‌جا آورد.[82]

 

 

حضرت آیت الله هادوی تهرانی (دامت برکاته):

روزه در ماه رمضان واجب است؛ مگر در صورتی که به گفته کارشناسان مورد اعتماد، روزه گرفتن احتمال ابتلا به کرونا را به مقدار عقلایی و قابل توجه افزایش دهد، یا تشدید عوارض بیماری در مبتلایان را در پی داشته باشد که در این صورت حرام و باطل خواهد بود و ظاهراً هنوز بررسی‌های تخصّصی چنین چیزی را تأیید نمی‌کند.[83]

 

حکم سفر در ایام شیوع بیماری کرونا

پرسش: در مورد بیماری کرونا، با توجه به توصیۀ مسؤولان بهداشتی کشور مبنی بر عدم سفرهای غیر ضروری، آیا سفر کردن به شهرها و مناطقی که دولت سفر به آن‌جا را ممنوع اعلام کرده، جایز است؟

پاسخ:

حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای (مد ظله العالی):

با توجه به مسؤولیت الهی که همه ما در قبال سلامت خود و دیگران داریم، به طور کلی نباید از مقرراتی که توسط مسؤولان در این زمینه ابلاغ می‌شود، تخطّی کرد و هر کاری که به سلامت جامعه و جلوگیری از شیوع این بیماری کمک کند، حسنه و آن‌چه به شیوع آن کمک کند، سیّئه است.[84]

حضرت آیت الله العظمی وحید خراسانی (مد ظله العالی):

توصیه و ارشادات کارشناسان خبره و راست‌گویِ پزشکی و مسؤولان بهداشتی را در نظر بگیرید.[85]

حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مد ظله العالی):

لازم است بر طبق قوانین و مقرّرات حکومت اسلامى عمل شود.[86] در صورت سفر غیر ضروری، احتیاط این است که بین نماز کامل و شکسته جمع کند.[87]

حضرت آیت الله العظمی نوری همدانی (مد ظله العالی):

همان‌طور که توسل به وجود مقدس پیامبر اکرم (صلّی الله علیه وآله وسلم) و ائمه معصومان (علیهم السلام) و خواندن دعا و تلاوت قرآن مؤثر است و باید انجام شود، عمل به توصیه پزشکان و متخصصان لازم و ضروری است و مسافرتی که این بیماری را منتقل کند و سبب آسیب به خود و دیگران باشد، جایز نیست و توصیه می‌شود مردم عزیز از سفرهای غیرضروری اجتناب کنند.[88]

حضرت آیت الله هادوی تهرانی (دامت برکاته):

با توجه به شرایط فعلی کشور و گسترش ویروس کرونا (کووید 2019) و توصیه‌های أکید مسؤولان بهداشت و درمان در مورد پرهیز از مسافرت، هرگونه سفر به مناطقی که از سوی دولت ممنوع اعلام شده است، جز در موارد ضروری، سفر معصیت محسوب می‌شود و افزون بر گناهکار بودن افراد خاطی، نماز فرد مسافر در این سفر شکسته نمی‌شود.[89]

 

حکم شرعی جلوگیری از تجمعات مذهبی و غیر آن در ایام شیوع کرونا

پرسش: به علت شیوع ویروس کرونا، شاهد این هستیم که از بسیاری از تجمعات مردمی؛ به ویژه تجمعات مذهبی؛ نظیر عزاداری‌ها، نماز جماعت، نماز جمعه و حرم‌های اهل‌بیت (علیهم السلام) جلوگیری می‌شود، آیا این کار از نظر شرعی توجیه دارد؟

پاسخ:

در اسلام، حدیث و قاعده‌ای کلی به نام «لا ضرر» وجود دارد که بر مبنای آن، اقدام شخص بر عملی که احتمال ضرر قابل توجه در آن ‌می‌رود، جایز نیست.[90] در این قاعده، هرچند ملاک تشخیص ضرر، عرف مردم هستند، ولی چه بسا همین عرف در موضوعات تخصّصی به نظر کارشناسان و متخصّصان آن موضوع مراجعه می‌کند. بر این اساس، در موضوعاتی؛ مثل بیماری‌ها که تشخیص نوع و عملکرد آنها در حیطه تخصّص کارشناسان پزشکی و … است، باید به دنبال نظر آنها بود تا میزان ضرر آنها برای عرف مشخص گردد؛ لذا در فرض سؤال، اگر اموری؛ مثل شرکت در تجمعات، دارای احتمال بسیار بالای سرایت و شیوع بیماری باشد، به طوری که این احتمال در نظر مردم قابل توجه و غیر قابل چشم‌پوشی شمرده شود، شرعاً نباید به آن اقدام نمود.

البته ممکن است در برخی موارد، به‌‌گونه‌ای عمل شود که میزان احتمال ضرر پایین آمده و از اهمیت آن کاسته شود، که در این‌صورت اقدام به آن اشکالی نخواهد داشت؛ مثل این‌که شرکت در تجمعات همراه با رعایت نکات بهداشتی از سوی تمام حاضران باشد. با این وجود، حتی در این صورت نیز بهتر است هنگام شیوع بیماری‌های واگیر و کشنده، به حدّاقل‌ها اکتفا شود. و این‌که گفته می‌شود فردی با وجود شیوع ویروس‌های کُشنده و یا علی‌رغم بیماری شدید به حرمی رفته و بیمار نشده و یا شفا گرفته، نشان‌گر و دلیل آن نیست که تجمعات گسترده را در چنین زمان‌هایی ترویج و تبلیغ کنیم!.[91]

در ادامه پاسخ برخی از مراجع معظم تقلید در این باره ذکر می‌شود:

حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای (مد ظله العالی):

از وارد شدن به محلی که احتمال عقلائی مبتلا شدن وجود دارد، اجتناب شود، مگر این‌که با رعایت نکات بهداشتی، این احتمال منتفی و یا غیر قابل توجه باشد.[92]

حضرت آیت الله العظمی وحید خراسانی (مد ظله العالی):

شعائر اهل بیت (علیهم السلام) و خصوصا اقامه عزای حضرت سیدالشهداء (علیه السلام) نباید تعطیل شود و لیکن با رعایت جهات بهداشتی و آن‌چه که متخصّصان امر توصیه می‌کنند.[93]

حضرت آیت الله العظمی شبیری زنجانی (مد ظله العالی):

اگر مسؤولین امور بهداشتی و پزشکی در این زمینه رعایت امری را لازم می دانند، رعایت آن برای جلوگیری از انتشار بیماری لازم است. در کل نباید کارهایی انجام داد که هرگونه احتمال عُقلایی مبتلا کردن یا مبتلا شدن به این بیماری در آن وجود داشته باشد، هر چند احتمال ضعیف باشد. به عموم مؤمنان توصیه می‌شود در کنار مراعات احتیاطات بهداشتی، توسل به ساحت مقدس حضرت ولی عصر (علیه السلام) را فراموش نکنند که نفع آن، مجرب است.[94]

حضرت آیت الله العظمی سیستانی (مد ظله العالی):

کسی که می‌ترسد تماس بدنی با دیگران، یا اختلاط با آنها موجب سرایت این بیماری به خودش شود و درنتیجه متحمل ضرر بسیار زیادی شود ـ هرچند منجر به مرگش نشود ـ لازم است از این کارها اجتناب ورزد، مگر این‌که به سبب رعایت‌کردن تدابیر احتیاطی لازم؛ مانند ضدعفونی کردن و استفاده از ماسک مناسب و دستکش پزشکی، مطمئن شود که بیماری به او سرایت نخواهد کرد و در صورتی که موارد مذکور را رعایت نکند و به مرضی که از آن واهمه داشت مبتلا گردید، از نظر شرعی معذور نخواهد بود.[95]

حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مد ظله العالی):

شکی نیست که ما اصولی داریم که به هیچ وجه نمی‌توانیم آنها را رها کنیم؛ از جمله آن مسألۀ عزاداری محرم و صفر است؛ بنابراین قطعا باید متولیان امر در این خصوص توجه کافی و لازم را داشته باشند تا هم دغدغه‌های مذهبی و دینی مردم مورد توجه قرار گیرد و هم پروتکل های بهداشتی و سلامت آنان حفظ شود.[96]

حضرت آیت الله هادوی تهرانی (دامت برکاته):

با توجه به طولانی بودن مدت ابتلای جهانی به این ویروس منحوس و با عنایت به اهمیت شعائر دینی به صورت عام و عزای حسینی (علیه السلام) به صورت خاص، لازم است با رعایت کامل پروتکل‌های بهداشتی این مراسم برگزار گردد و بر مسؤولان کشوری لازم است با تهیۀ دستورالعمل‌های قابل اجرا و نظارت دلسوزانه و مؤمنانه بر اجرای آن، امکان این مهم را به بهترین وجه فراهم سازند.[97]

 

غسل، حنوط، کفن، نماز و دفن میت کرونایی

پرسش: اگر شخصی بر اثر بیماری واگیردار کروناویروس که طبق نظر متخصّصان، سرایت سریعی دارد، وفات کند در خصوص غسل، حنوط، کفن، نماز و دفن چنین میتی وظیفه چیست؟

پاسخ:

حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای (مد ظله العالی):

مجرد ابتلای به این بیماری، موجب سقوط احکام واجب مربوط به میت نمی‌شود؛ بنابراین با مراعات کامل نکات بهداشتی و استفاده از تجهیزات ایمنی –هر چند با صرف هزینه– باید حداقل واجب در مورد غسل، حنوط، کفن، نماز‌میت و دفن انجام گیرد. در صورت عدم امکان غسل ترتیبی، باید به صورت ارتماسی، غسل داده شود و در صورت عدم امکان غسل، با دست میت، میت را به ترتیب، بدل از غسل با آب و سدر، غسل با آب و کافور و غسل با آب خالص، تیمم داده و حنوط کنند و –هر چند از روی لباس– کفن کرده و دفن نمایند.[98]

حضرت آیت الله العظمی سیستانی (مد ظله العالی):

1. در مواردی که غُسل دادن میّت به سبب ترس از انتقال ویروس ممکن نیست، اگر تیمم دادن او توسط انسان زنده ـ هرچند با استفاده از دستکش ـ میسّر باشد، باید همین کار را انجام دهند؛ و اگر تیمم هم میسّر نباشد یا مقامات ذی‌ربط از آن ممانعت کنند، میّت را بدون غُسل و تیمم دفن کنند.
2. در چنین شرایطی حنوط ساقط می‌شود و جایگزینی ندارد.
3. واجب است میّت را با سه پارچه مخصوص کفن کنند هرچند از روی کیسه باشد، و اگر تکفین میّت با تمام آنها میسّر نبود، به مقداری که میسّر است او را کفن کنند مانند اِزار (سرتاسری) که تمام بدن را می‌پوشاند.
4. در صورت عدم امکان دفن بدون تابوت، دفن با تابوت جایز است، ولی در صورت امکان میّت را به پهلوی راست و رو به قبله درون تابوت بخوابانند، همانند زمانی که او را در خاک دفن می‌کنند.
5. در فرض استفتاء (عدم انتقال ویروس در صورت دفن در قبرستان‌های عمومی)، ممانعت از دفن میّت در قبرستان‌های عمومی شهر جایز نیست، و مقامات ذی‌ربط موظفند تسهیل این امر را فراهم کنند. والله العالم.[99]

حضرت آیت الله العظمی شبیری زنجانی (مد ظله العالی):

در صورت لزوم، فاضلاب جداگانه ای برای شستشو(ی قربانیان کرونا) تعبیه شود. در صورتی نیز که با فریز کردن یا سایر تمهیدات، امکان تجهیز کامل – هرچند با تأخیر- وجود داشته باشد باید چنین شود. همچنین غسل ترتیبی بر غسل ارتماسی مقدم است و در هر صورت در غسل، لازم نیست دست کشیده شود. در فرض عدم امکان غسل، چنان‌چه امکان تیمم دادنِ بی‌خطر میّت -هر چند با رعایت بیشتر اصول بهداشتی- وجود ندارد، هم میت را با دستکش تیمم دهند و هم اگر مقدور است با استفاده از دست‌های خود میت این کار را انجام دهند. به هر حال تجهیز کامل میت شرعاً لازم است و فقط به مقدار اضطرار می‌توان از آن اغماض کرد.[100]

حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مد ظله العالی):

در صورتی‌که از نظر پزشکان متعهّد و متخصّص خطر جدی باشد، لازم است مراسمى؛ از قبیل غسل و مانند آن که سبب آلودگى می‌شود حذف گردد؛ و اگر تیمّم دادن و کفن کردن هرچند از روى پلاستیک اشکالى ایجاد نکند، باید انجام شود؛ و اگر آن‌هم ایجاد خطر می‌کند، باید به نماز سریع و ساده قناعت گردد.[101]

حضرت آیت الله العظمی نوری همدانی (مد ظله العالی):

تاحد ممكن باید غسل و كفن صورت گیرد و حتماً نماز خوانده شود.[102]

حضرت آیت الله هادوی تهرانی (دامت برکاته):

با توجه به توضیحات کارشناسان بهداشتی و پزشکان، امکان غسل دادن فوت‌شدگان بر اثر کرونا، با رعایت ضوابط بهداشتی و استفاده از تجهیزات ایمنی وجود دارد؛ بنابراین غسل میت در این موارد همچنان واجب است.[103]

 

حکم احتکار در ایام بیماری کرونا

پرسش: در زمان شیوع و فراگیر شدن برخی بیماری‌ها و یا در زمان تحریم برخی اقلام دارویی و حتی کمبود آن در کشور، انبار کردن و احتکار کردن آن‌ها چه حکمی دارد؟

پاسخ:

حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای (مد ظله العالی):

حرمتِ احتکار، بر اساس آن‌چه در روایات آمده و نظر مشهور هم همان است، فقط در غلّاتِ چهارگانه و در روغن حیوانی و روغن نباتی است که طبقات مختلف جامعه به آن نیاز دارند، ولی حکومت اسلامی هنگامی که مصلحت عمومی اقتضا کند، حق دارد از احتکار سایر احتیاجات مردم هم جلوگیری کند و اجرای تعزیر مالی بر محتکِر در صورتی که حاکم صلاح بداند، اشکال ندارد.[104]

حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی (مد ظله العالی):

احتكار در صورت اضطرار و احتياج مردم و نبودن كسانى كه به‌مقدار كفايت، اشياء مورد احتكار را در اختيار مردم بگذارند حرام است، و حبس طعام به‌منظور بالا رفتن قيمت در صورتى كه موجب اضرار به‌مردم نباشد و حوائج مردم به‌وسيلۀ غير محتكر تأمين شود مكروه است، و اگر حبس طعام به‌خاطر صرف در احتياجات شخصى خود حبس‌كننده باشد، نه حرام است و نه مكروه. و اللّٰه العالم. ]همچنین[ احتكار محقق مى‌شود به حبس گندم، جو، خرما، مويز، روغن، و همۀ آن‌چه كه موجب نياز ضرورى عامه است و فقدان يا كمى آن، موجب اختلال در معيشت مردم و نظام حيات اقتصادى آنان است ملحق به طعام است. ذكر اين مطلب لازم است كه جايز نيست محتكر را مجبور به فروش اجناس خود به قيمت معينى كنند، بلكه حق دارد به‌قيمتى كه مى‌خواهد بفروشد، مگر در صورتى كه بخواهد اجحاف كند كه حاكم شرع جامع الشرائط او را مجبور به ترک اجحاف مى‌كند، بدون اين‌كه قيمتى و نرخى براى اجناسش تعيين كند و اگر امتناع كرد حاكم شرع نرخ تعيين مى‌كند، نرخى كه در آن اجحاف بر خريداران نباشد. و اللّٰه العالم.[105]

حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مد ظله العالی):

احتكار در مواردى حرام و در مواردى مكروه است. احتياط واجب آن است كه در تمام اجناس ضرورى براى زندگى مردم، احتكار ترک شود.‌[106]

 

حکم شرعی عمل نکردن به توصیه‌های بهداشتی در مقابله با کرونا

پرسش: عمل نکردن به توصیه‌های بهداشتی از مراکز رسمی، در زمان گسترش بیماری‌های واگیردار و ویروسی؛ مانند کرونا چه حکمی دارد؟ چنان‌چه بر اثر سهل‌انگاری افراد مبتلا به بیماری‌های واگیردار و عدم توجه به رعایت بهداشت، این بیماری به دیگران سرایت کند و موجب بروز خسارت گردد، آیا ضامن هستند؟

پاسخ:

حضرت آیت الله العظمی سیستانی (مدّظلّه‌العالی):

اختلاط او (بیمار کرونایی) با دیگران به‌طوری که احتمال انتقال ویروس به آنان وجود داشته باشد جایز نیست، و اگر چنین کاری انجام دهد و موجب ابتلای کسانی شود که از وضعیت او اطلاع ندارند، ضامن ضررهایی است که به آنها وارد می‌شود، و اگر به همین سبب کسی بر اثر ابتلا به این بیماری فوت کند باید دیه‌اش را بپردازد.[107]

حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدّظلّه‌العالی):

در صورتی‌که سهل‌انگاری در انتقال بیماری واگیر به دیگران، سبب ابتلای به بیماری خطرناک منتهی به مرگ می‌شود، دیه تعلق می‌گیرد و آن کس که باعث شده باید دیه را بپردازد و اگر فقط هزینه درمانی سنگینی دارد، آن را باید بپردازد.‌[108]

حضرت آیت الله هادوی تهرانی (دامت برکاته):

پرسش: با توجه به امکان خطای غیر عمد انسانی در تشخیص بیماری یا بستری یا تجویز دارو یا رسیدگی توسط کادر درمانی، آیا دیه بیمارانی که در اثر کرونا فوت شده‌اند، بر عهدۀ بیت‌المال است؟

پاسخ:

باسمه تعالی، تا وقتی خطای مزبور احراز نشود، دیه‌ای بر عهدۀ بیت المال ثابت نمی‌شود.[109]

 

مقدار فاصله در نماز جماعت در ایام بیماری کرونا

پرسش: بنا بر اعلام مراکز بهداشتی کشور، در ایام شیوع ویروس کرونا باید فاصلۀ اجتماعی 2 متر از یک‌دیگر رعایت شود، در این صورت آیا نماز جماعت با فاصلۀ 2 متر یا بیشتر درست است؟ وظیفۀ ما چیست؟ آیا فعلاً نماز جماعت را تعطیل کنیم؟

پاسخ:

حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای (مد ظله العالی):

اگر بین جای سجده مأموم و جای ایستادن امام به قدر گشادی بین دو قدم (تا حدود یک متر) فاصله باشد، اشکال ندارد، و نیز اگر بین انسان به واسطه مأمومی که جلوی او ایستاده و انسان به وسیله او به امام متصل است به همین مقدار فاصله باشد، نمازش اشکال ندارد.[110]

حضرت آیت الله العظمی سیستانی (مد ظله العالی):

در نماز جماعت فاصله بین مأموم و امام، نباید عرفاً زیاد باشد؛ بلكه احتیاط واجب آن است كه بین جای سجده مأموم و جای ایستادن امام بیشتر از بزرگ‌ترین قدم معمولی (یک قدم بزرگ، حدوداً یک متر است) فاصله نباشد و همین حکم در مورد فاصله انسان با مأمومی که جلوی او ایستاده و از طریق او به امام متصل است، جاری می‌باشد و احتیاط مستحب آن است که جای ایستادن مأموم با جای ایستادن امام یا كسی كه جلوی او ایستاده، بیش از اندازه بدن انسان در حالی كه به سجده می‌رود، فاصله نداشته باشد.[111] ]بنابراین[ فاصله یک متر و مانند آن بی مانع است، و اما اگر فاصله بین نمازگزاران در یک صف و یا بین جای پای صف جلو و جای مهر صف عقب، دو متر یا مانند آن باشد انعقاد جماعت محل اشکال است.[112]

حضرت آیت الله العظمی وحید خراسانی (مد ظله العالی):

اقوى آن است كه بين جاى سجده مأموم و جاى ايستادن امام، بيش از اندازه‌اى كه به يک قدم بلند طى مى‌شود فاصله نباشد، و هم‌چنين است اگر انسان به‌واسطه مأمومى كه جلوى او ايستاده به امام متّصل باشد، و احتياط مستحبّ آن است كه جاى سجده مأموم با جاى كسى كه جلوى او ايستاده فاصله نداشته باشد. اگر مأموم به واسطه كسى كه طرف راست يا چپ او اقتدا كرده به امام متّصل باشد، و از جلو به امام متّصل نباشد، بنابر احتياط واجب بايد با كسى كه در طرف راست يا چپ او اقتدا كرده، بيشتر از اندازه اى كه به يک قدم بلند طى مى‌شود فاصله نداشته باشد.[113]

حضرت آیت الله هادوی تهرانی (دامت برکاته):

1. نماز جماعت با فاصلۀ مزبور -چه نسبت به خود صفوف و چه بین افراد یک صف- صحیح است.
2. نماز جماعت در صورت امکان، مستحب مؤکد است.[114]

 

احکام شرعی نذر در ایام بیماری کرونا

پرسش: با توجه به بیماری کرونا و شیوع آن از طرق مختلف در جامعه از یک سو، و نذرهای هر ساله متدینان در ایام ماه رمضان، ماه محرم و صفر و تعطیلی مساجد و هیئات و تکایا از سوی دیگر، استدعا دارد نظر مبارک را پیرامون اجرای نذورات و یا تغییر آنها با شرایط پیش آمده بفرمایید.

پاسخ:

حضرت آیت الله العظمی خامنه‌ای (مدّظلّه‌العالی):

تا زمانی که امکان عمل به نذر (در صورتی‌که صیغه نذر را به نحو صحیح خوانده است)، با رعایت قوانین مربوطه و توصیه‌های بهداشتی، وجود داشته باشد، نمی‌تواند عمل به نذر را ترک کرده و یا آن را تغییر دهد، ولی اگر صیغه نذر را به نحو صحیح بر زبان جاری نکرده است تغییر آن مانع ندارد.[115]

حضرت آیت الله العظمی شبیری زنجانی (مدّظلّه‌العالی):

در این باره باید چند جهت مد نظر قرار گیرد: 1. اگر نذر شرعی با شرایط آن -که از جمله آن، بردن نام خدا به همراه صیغه نذر است- محقّق شده باشد، باید بر اساس آن عمل شود و تغییر آن جایز نیست. 2. رعایت اموری که هنگام نذر در ذهن فرد بوده، اما در انشای نذر وی نیامده، لازم نیست؛ مثلاً اگر در ذهن او برگزاری مراسم به نحو عمومی بوده، ولی این معنا را در متعلّق نذر ذکر نکرده، لازم نیست حتماً مراسم و اطعام را به نحو عمومی برگزار کند، بلکه می‌تواند با رعایت توصیه‌های بهداشتی و دعوت تعدادی از افراد فامیل به جلسه ذکر مصائب و روضه‌خوانی و اطعام آنان، به نذرش عمل کند. 3. عمل کردن به مواردی از متعلّق نذر که اکنون امکان انجام آن وجود ندارد، لازم نیست. البته اگر رعایت ویژگی‌هایی که به نحو تعدّد مطلوب در متعلّق نذر لحاظ شده (نه این ‌که انجام نذر مقید به آن باشد) ممکن نباشد، ولی امکان انجام اصل عمل وجود داشته باشد، عمل به اصل نذر واجب است.[116]

حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدّظلّه‌العالی):

اگر نذر شما مقیّد به شکل خاصی نبوده، یا تنها نذر اطعام بوده، تغییر مزبور اشکالى ندارد، ولى اگر مقیّد به خانه و مسجد و سفره دسته‌جمعی و مانند آن بوده، در بسته‌بندی بهداشتی بین نمازگزاران پخش کنید.[117]

حضرت آیت الله العظمی نوری همدانی (مدّظلّه‌العالی):

اگر نذر محدود به زمان خاص نیست می‌توان به تأخیر انداخت، و اگر صیغه نذر خوانده و محدودیت زمانی هم دارد؛ مثلاَ نذر کرده در روز عاشورا این نذر اجراء گردد و تمام شرایط هم فراهم است، باید نذر اجراء گردد و قابل تغییر نیست، ولو به شکل محدود و با رعایت مسائل بهداشتی صورت گیرد، اما در صورتی‌که شرایط فراهم نباشد اجرای نذر به تأخیر خواهد افتاد، تا در اولین زمان ممکن که شرائط فراهم شد نذر را اجراء می‌کند، و اگر آن‌طوری که مرقوم داشته‌اید یقین داشته باشد انجام نذر در شیوع بیماری مؤثر است، می‌تواند نذر خود را به تأخیر اندازد.[118]

حضرت آیت الله هادوی تهرانی (دامت برکاته):

1. در صورتی‌که این نذرها با صیغۀ شرعی نباشد، عمل به مفاد آنها واجب نیست؛ البته بهتر است مطابق آن عمل شود؛ بنابراین می‌توانید با اجازه صاحبان پول‌ها، آن‌ها را برای امور خیر؛ مانندکمک به اشخاص نیازمند و تهیه بسته‌های معیشتی مصرف کنید، اما اگر نذر با صیغه باشد، حتماً باید به مفاد نذر عمل شود.
2. اگر نذر‌کننده در هنگام نذر، شرایط خاصی را ملاحظه کند که از ابتدا می‌داند امکان تحقق ندارد، نذرش منعقد نمی‌شود؛ مثلاً در شرایط شیوع کرونا شرط کند در همین ایام کرونا فقرا را به صورت دسته‌جمعی و در مجالس عزا اطعام کند. در این فرض می‌توانید با اجازۀ صاحبان پول‌ها، آن‌ها را برای امور خیر از جمله کمک به اشخاص نیازمند و تهیه بسته‌های معیشتی مصرف کنید.
3. اگر نذرکننده در گذشته نذری کرده و شرایطی را در نذرش ملاحظه کرده است که الآن تحقق آن شرایط فعلاً ممکن نیست، ولی در آینده مقدور خواهد شد، نذرش صحیح بوده است و باید برای اجرای آن تا زمان تحقّق شرایط صبر کرد؛ بنابراین اگر نذرهای مورد سؤال از این قبیل باشد، نمی‌توانید پول‌های مزبور را به مصرفی غیر از مورد نذر برسانید.
4. اگر نذر‌کننده در گذشته نذری کرده و شرایطی را در نذرش ملاحظه کرده است که الآن تحقّق آن شرایط فعلاً ممکن نیست و نذرش مخصوص همین زمان بوده است، نذرش منعقد نمی‌شود؛ بنابراین اگر نذرهای مورد سؤال از این قبیل باشد، می‌توانید پول‌های مزبور را با رضایت صاحبان آن‌ها به مصرفی غیر از مورد نذر برسانید.^[119]

 

حکم شرعی مصرف خمس، زکات، و کفّاره برای نیازهای کرونایی

پرسش: با توجه به این‌که کاهش فعالیت و تعطیل شدن بسیاری از خدمات و فعالیت‌ها در شرایط شیوع کرونا، اقشار قابل توجّهی از مردم را تحت فشارهای کمرشکن قرارداده است، و با توجه به عدم توان دولت در رفع تمام نیازهای اتفاق افتاده و نامشخص بودن زمان پایان بحران بیماری کرونا و کثرت نیازمندان، و هم‌چنین نیاز به تهیه وسایل ضروری برای پیشگیری و درمان مبتلایان؛ مانند دستکش، ماسک، مواد شوینده و ضد عفونی کننده و دارو، آیا مصرف خمس، زکات، کفاره و… در این موارد جایز است؟

پاسخ:

حضرت آیت الله العظمی سیستانی (مدّظلّه‌العالی):

مصرف کردن سهم «سبیل الله» از زکات، و سهم امام (علیه السلام) از خمس در این موارد، با رعایت ضوابط شرعی بلامانع است.^[120]

حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی (مدّظلّه‌العالی):

خیّرین درمان و سلامت کشور که همیشه به وظایف شرعی و انسانی خود عمل می‌کردند، در این مقطع حسّاس هم مسؤولان امر را کمک نموده و مجاز هستند از نصف سهم مبارک امام (علیه‌السلام) برای این عمل خداپسندانه مصرف نمایند.[121]

حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدّظلّه‌العالی):

مؤمنین مجاز هستند نیمی از سهم امام و نیمی از سهم سادات را برای نیازمندان مصرف نمایند و نیم دیگر را برای مناطق محروم، به دفتر ما ارسال دارند.[122] ]هم‌چنین اگر بتوانند با پول کفّاره روزه، برنج یا برنج و روغن و هم‎‌چنین ماکارونی با لوازم آن، به اندازه خوراک یک نفر تهیه کنند مانعی ندارد.[123]

حضرت آیت الله العظمی نوری همدانی (مدّظلّه‌العالی):

نصف از سهم مبارک امام (علیه السلام) برای درمان، جلوگیری و رسیدگی به خانواده‌های مبتلا به این بیماری و در گذشتگان آن در صورت نیاز مصرف گردد.[124]

 

کتابنامه مقاله کرونا

1. قرآن کریم.
2. ایمانی جاجرمی، حسین؛ پیامدهای اجتماعی شیوع ویروس کرونا در جامعه ایران؛ فصلنامه علمی-تخصصی ارزیابی تأثیرات اجتماعی، دوره 1، شماره دوم: ویژه‌نامه پیامدهای شیوع ویروس کرونا-کووید 19، اردیبهشت 1399.
3. آیتی، نصرت الله؛ از تبار دجال؛ مؤسسه آینده روشن، چاپ اول، قم، 1393 ش.
4. باشگاه خبرنگاران جوان.
5. برقى، احمد بن محمد؛ المحاسن؛‏ محقق/ مصحح: محدث، جلال الدین؛ دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم، قم، 1371ق‏.
6. پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله هادوی تهرانی (دامت برکاته).
7. پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی (مد ظله الشریف).
8. پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مد ظله الشریف).
9. پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری (مد ظله العالی).
10. پايگاه اطلاع رساني دفتر مرجع عالی‌قدر حضرت آيت الله العظمی شبيری زنجانی (دام ظلّه العالی).
11. پرتال امام خمینی.
12. چیت ساز، محمد جواد؛ کرونا و دین‌داری، چالش‌ها و تحلیل‌ها؛ فصلنامه علمی-تخصصی ارزیابی تأثیرات اجتماعی، دوره 1، شماره دوم: ویژه‌نامه پیامدهای شیوع ویروس کرونا-کووید 19، اردیبهشت 1399ش.
13. حافظ نیا، محمد رضا و احمدی، ابراهیم؛ تبیین فلسفه و کارکرد مرز در عصر وستفالیایی و جهانی شدن؛ فصلنامه علمی پژوهشی سیاست جهانی، دوره نهم، شماره اول، پیاپی 31، بهار 1399ش.
14. خامنه‌اى، سيد على؛ أجوبة الاستفتاءات‌؛ دفتر معظم له در قم، چاپ اول، قم،‌ 1424 ق.‌
15. حلّی، رضی‌الدین علی بن یوسف؛ العدد القویة لدفع المخاوف الیومیة؛ محقق/ مصحح: رجایی، مهدی؛ زیرنظر: مرعشی، سید محمود؛ کتابخانه عمومی حضرت آیة الله العظمی مرعشی نجفی، قم، 1408 ق.
16. حییم، سلیمان؛ فرهنگ معاصر انگليسي ـ فارسي حييم؛ ‌نشر فرهنگ معاصر، چاپ دوازدهم، تهران، 1381 ش.
17. خبرگزاری تسنیم.
18. خبرگزاری رسا.
19. خبرگزاری رسمی حوزه.
20. خبرگزاری مهر.
21. دفتر حضرت آیت الله العظمی نوری همدانی (مد ظله العالی).
22. دفتر مرجع عالی‌قدر شيعه حضرت آيت الله العظمى وحيد خراسانى (مد ظله العالی).
23. سایت اسلام‌کوئست.
24. سایت ایران اچ آی وی.
25. سایت تابناک.
26. سایت خبرینو.
27. سایت دیپلماسی ایرانی.
28. سایت رسمی دفتر مرجع عالی‌قدر آقای سید علی حسینی سیستانی (مُدّ ظلّه الشریف).
29. سایت سازمان بهداشت جهانی (World Health Organization).
30. سایت مشاوره تحصیلی هیوا.
31. سایت منظمة الصحة العالمیة (سازمان بهداشت جهانی).
32. سایت ویکی پدیا.
33. سایت یورو نیوز.
34. شریف رضى، محمد بن حسین؛ نهج البلاغة؛ محقق/ مصحح: صبحی صالح؛ هجرت، چاپ اول‏، قم، 1414 ق.
35. صادقى، مصطفى؛ تحليل تاريخى نشانه‏هاى ظهور؛ دفتر تبليغات اسلامى پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامى‏، چاپ دوم، قم، 1385ش‏.
36. صافى گلپايگانى، لطف الله؛‌ جامع الأحكام؛‌ انتشارات حضرت معصومه (سلام الله عليها‌)، چاپ چهارم، قم، 1417 ق.‌
37. صدوق، محمد بن علی؛ عیون أخبار الرضا (علیه السلام)‏؛ محقق/ مصحح: لاجوردى، مهدى؛‏ جهان‏، چاپ اوّل، تهران‏، 1378 ق‏.
38. صدوق، محمد بن علی؛ کمال الدین و تمام النعمة؛ محقق/مصحح: غفاری، علی اکبر؛ اسلامیة، چاپ دوم، تهران، 1359 ش.
39. فتال نیشابورى، محمد بن حسن‏؛ روضة الواعظین و بصیرة المتعظین (ط – القديمة)؛ انتشارات رضى‏، چاپ اول، قم‏، 1375ش.
40. کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی؛ محقق/ مصحح: غفارى على اكبر و آخوندى، محمد؛ دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، تهران، 1407ق.
41. كراجكى، محمد بن على؛ كنز الفوائد؛ محقق/ مصحح: نعمة، عبدالله‏؛ دارالذخائر، چاپ اول، قم، 1410 ق.
42. مجلسی، محمد باقر؛ بحار الأنوار؛ محقق/ مصحح: جمعى از محققان‏؛ دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، بیروت، 1403ق.
43. محمدی ری شهری، محمد؛ میزان الحکمة؛ مترجم: شيخى، حميدرضا؛ مؤسسه علمى فرهنگى دار الحديث سازمان چاپ و نشر، چاپ یازدهم، قم، 1389 ش‏.
44. محمدى رى‏شهرى، محمد؛ دانشنامه احاديث پزشكى‏؛ مؤسسه علمى فرهنگى دار الحديث سازمان چاپ و نشر، چاپ ششم، قم، 1385 ش.
45. مرکز مطالعات و پاسخ‌گویی به شبهات ـ حوزه‌های علمیه، مجموعه «اول و دوم» پاسخ به شبهات پیرامون «کرونا».
46. مفید، محمد بن محمد؛ الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد؛ محقق/مصحح: مؤسسة آل البيت (عليهم السلام)‏؛ كنگره شیخ مفید، چاپ اوّل‏، قم‏، 1413ق‏.
47. مكارم شيرازى، ناصر؛ ‌استفتاءات جديد؛‌ محقق/ مصحح: عليان‌نژادى، ابو القاسم؛ انتشارات مدرسه امام على بن ابى طالب (عليه السلام)، چاپ دوم، قم،‌ 1427 ق‌.
48. منتی، حسین؛ بررسی اثرات ویروس کرونا-کووید 19 بر اقتصاد جهانی؛ فصلنامه علمی- تخصصی ارزیابی تأثیرات اجتماعی، دوره 1، شماره دوم: ویژه‌نامه پیامدهای شیوع ویروس کرونا-کووید 19، اردیبهشت 1399.
49. میرزایی، خلیل؛ علت‌ها و پیامدهای همه‌گیری و عالم‌گیری ویروس کرونا – کووید 19؛ فصلنامه علمی-تخصصی ارزیابی تأثیرات اجتماعی، دوره 1، شماره دوم: ویژه‌نامه پیامدهای شیوع ویروس کرونا-کووید 19، اردیبهشت 1399.
50. نعمانى، محمد بن ابراهيم؛ الغيبة‏؛ محقق: غفارى، على‏اكبر؛ مكتبة الصدوق‏، تهران، 1397ق‏.
51. واسطی بغدادی، احمد بن حسین؛ الرجال (لابن الغضائری)؛ محقق/ مصحح: حسينى، محمد رضا؛ دار الحدیث، چاپ اول، قم، 1364ش.

 

 

[1]. حییم، سلیمان، فرهنگ معاصر انگليسي ـ فارسي حييم، ص 155.

[2]. سایت منظمة الصحة العالمیة (سازمان بهداشت جهانی).

[3]. کروناویریده (نام علمی: Coronaviridae) راسته (زیست‌شناسی) ای از ویروس‌های پوشش‌دار، در جهت مثبت، تک رشته‌ای آران‌ای‌دار هستند که طول ژنوم ویروسی آن‌ها ۲۶ تا ۳۲ کیلوباز است. این ذرات معمولاً با زائده‌های گرزی یا گلبرگی شکل تا ۲۰ نانومتر آراسته شده‌اند (پپلومر یا خار) که در نمای میکروگراف‌های الکترونی، ذرات صفحه‌ای به شکل تاج خورشیدی را یادآور می‌شوند و بنابر این اعضای این خانواده به نام کروناویروس (ویروس‌های تاج‌دار) شناخته می‌شوند. جدیدترین عضو کروناویروس سندرم حاد تنفسی ۲ (SARS-CoV-2) است که بیشترین مرگ و میر را نسبت به سایر اعضای این خانواده دارد. سایت ویکی پدیا، کرونا ویریده.

[4]. سایت سازمان بهداشت جهانی، «ویروس های تنفسی نوظهور، که شامل COVID-19 می شود»؛ سایت ویکی پدیا، «کرونا ویروس».

[5]. سایت منظمة الصحة العالمیة (سازمان بهداشت جهانی)، «پرسش و پاسخ‌ درباره ویروس جدید کرونا (کووید-‏‏19)».

[6]. سایت تابناک: محمدی فومنی، حسین، «پیامد‌های بحران کرونا در جهان».

[7]. منتی، حسین، بررسی اثرات ویروس کرونا-کووید 19 بر اقتصاد جهانی، فصلنامه علمی- تخصصی ارزیابی تأثیرات اجتماعی، دوره 1، شماره دوم: ویژه‌نامه پیامدهای شیوع ویروس کرونا-کووید 19، ص 166 – 169.

[8]. سایت تابناک، محمدی فومنی، حسین، «پیامد‌های بحران کرونا در جهان».

[9]. سایت یورو نیوز، «هشدار سازمان ملل: پیامدهای اقتصادی کرونا بیشتر از خود ویروس مرگبار خواهد بود».

[10]. سایت تابناک، همان.

[11]. سایت تابناک، محمدی فومنی، حسین، «پیامد‌های بحران کرونا در جهان».

[12]. همان، با اندکی تغییر.

[13]. همان.

[14]. همان.

[15]. خبرگزاری تسنیم، «کرونا چگونه حال و آینده جهان را تحت تاثیر قرار می‌دهد؟۲-|پیامدهای شیوع کروناویروس جدید بر نظام اقتصاد جهانی»، با اندکی تغییر.

[16]. خبرگزاری مهر، متن کامل گزارش مجلس از «تاثیرات کرونا بر اقتصاد کشور و مشاغل»، با اندکی تغییر و تصرف.

[17]. میرزایی، خلیل، علت‌ها و پیامدهای همه‌گیری و عالم‌گیری ویروس کرونا – کووید 19، فصلنامه علمی-تخصصی ارزیابی تأثیرات اجتماعی، دوره 1، شماره دوم (ویژه‌نامه پیامدهای شیوع ویروس کرونا-کووید 19)، ص 38.

[18]. ایمانی جاجرمی، حسین، پیامدهای اجتماعی شیوع ویروس کرونا در جامعه ایران، فصلنامه علمی-تخصصی ارزیابی تأثیرات اجتماعی، دوره 1، شماره دوم (ویژه‌نامه پیامدهای شیوع ویروس کرونا-کووید 19)، ص 95 – 99.

[19]. سایت دیپلماسی ایرانی، «کرونا با دنیا چه کرده است».

[20]. سایت تابناک، محمدی فومنی، حسین، «پیامد‌های بحران کرونا در جهان».

[21]. حوزه شنگن یا منطقه شنگن (به انگلیسی: Schengen Area)، به ۲۶ کشور اروپایی گفته‌می‌شود که قانون کنترل گذرنامه در بدو ورود را برای شهروندان این منطقه حذف کرده‌اند. در مورد بین‌الملل نیز با گرفتن روادید هرکدام از کشورهای این منطقه، می‌توان به دیگر کشورها نیز بدون نیاز به روادید تازه، سفر نمود. بعدها نام این منطقه به پیمان شنگن تغییر یافت. در حوزه شنگن، حرکت و مبادله هرنوع کالا، اطلاعات، پول و افراد، به شرط قانونی بودن، جایز و بدون هرگونه ملاحظات گمرکی خواهد بود. این پیمان‌نامه در سال ۱۹۸۵ و بین پنج کشور اروپایی منعقد شد. سایت ویکی پدیا، «منطقه شنگن».

[22]. حافظ نیا، محمد رضا و احمدی، ابراهیم، تبیین فلسفه و کارکرد مرز در عصر وستفالیایی و جهانی شدن، فصلنامه علمی سیاست جهانی، دوره نهم، شماره اول، پیاپی 31، ص 139.

[23]. همان، ص 142.

[24]. سایت تابناک، همان.

[25]. چیت‌ساز، محمد جواد، کرونا و دین‌داری؛ چالش‌ها و تحلیل‌ها، فصلنامه علمی-تخصصی ارزیابی تأثیرات اجتماعی، دوره 1، شماره دوم (ویژه‌نامه پیامدهای شیوع ویروس کرونا-کووید 19)، ص 151 و  154 – 158.

[26]. باشگاه خبرنگاران جوان، «تأثیرات مثبت و منفی کرونا بر سبک زندگی»؛ خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا)، «تحلیل اثرات کرونا بر سبک زندگی»، دکتر سیدرضا صالحی ‌امیری.

[27]. سایت مشاوره تحصیلی هیوا؛ سایت خبرینو، نصب اپلیکیشن شاد مدارس.

[28]. خبرگزاری مهر، «جزئیات تولید ۸ واکسن ایرانی کرونا/ ایران در بین ۱۱ کشور اول».

[29]. نساء، 78.

[30]. بقره، 155؛ محمد، 31؛ عنکبوت، 2 و … .

[31]. «وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدَ آمِناً …»، ابراهیم، 35؛ «أَ وَ لَمْ یرَوْا أَنَّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً …»، عنکبوت، 67.

[32]. جهت آگاهی بیشتر در این‌باره، ر.ک: سایت اسلام کوئست، «نازل نشدن عذاب بر لشکریان یزید».

[33]. جهت آگاهی بیشتر در این‌باره، ر.ک: سایت اسلام کوئست، «دعای حضرت ابراهیم (علیه السلام) برای امنیت مکه».

[34]. بحار الأنوار، ج ‏57، ص 214.

[35]. واسطی بغدادی، احمد بن حسین، الرجال (لابن الغضائری)، محقق/ مصحح: حسينى، محمد رضا، ص 88.

[36]. بحار الأنوار، ج ‏57، ص 215.

[37]. همان.

[38]. همان، ص 207.

[39]. همان، ص 217.

[40]. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق/ مصحح: غفارى على اكبر و آخوندى، محمد، ج 2، ص 599.

[41]. بحار الأنوار، ج 57، ص 212.

[42]. همان، ص 218 و 219.

[43]. برگرفته از سایت اسلام کوئست، با اندکی تصرف.

[44]. شریف الرضى، محمد بن حسین، نهج البلاغة، محقق/ مصحح: صبحی صالح، خطبه اول، ص 43.

[45]. بقره، 155.

[46]. «مرکز مطالعات و پاسخ‌گویی به شبهات ـ حوزه های علمیه»، مجموعه «دوم» پاسخ به شبهات پیرامون «کرونا»، شبهه 21.

[47]. کارل ماکسیمیلیان امیل وبر (به آلمانی: Karl Emil Maximilian “Max” Weber) جامعه‌شناس، استاد اقتصاد سیاسی، تاریخدان، حقوقدان و سیاست‌مدار آلمانی بود و به گونه‌ای ژرف، نظریه اجتماعی و جامعه‌شناسی را زیر نفوذ و تأثیر خود قرار داد. او در کنار امیل دورکیم و کارل مارکس، سه معمار عمده دانش اجتماعی به‌شمار می‌آیند. سایت ویکی پدیا، «مارکس وبر».

[48]. مرکز مطالعات و پاسخ‌گویی به شبهات ـ حوزه‌های علمیه، مجموعه «اول» پاسخ به شبهات پیرامون «کرونا»، شبهه 6.

[49]. ر.ک: محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمة، مؤسسه علمى فرهنگى دار الحديث.

[50]. کتاب «دانشنامه احادیث پزشکی» از آقای محمدی ری شهری، حاوی بسیاری از این روایات است.

[51]. به دستشویی (توالت) برو.

[52]. «أصبَغ بن نُباتَة: قالَ أميرُ المُؤمِنينَ عَلِيُّ بنُ أبي طالِبٍ (عليه السلام) لِلحَسَنِ ابنِهِ (عليه السلام): يا بُنَيَّ أ لا اعَلِّمُكَ أربَعَ خِصالٍ تَستَغني بِها عَنِ الطِّبِّ؟ فَقالَ: بَلى، يا أميرَ المُؤمِنينَ. قالَ: لا تَجلِس عَلَى الطَّعامِ إلّا و أنتَ جائِعٌ، ولا تَقُم عَنِ الطَّعامِ إلّا و أنتَ تَشتَهيهِ، و جَوِّدِ المَضغَ، و إذا نِمتَ فَاعرِض نَفسَكَ عَلَى الخَلاءِ. فَإِذَا استَعمَلتَ هذَا استَغنَيتَ عَنِ الطِّبِّ». محمدى رى‏شهرى، محمد، دانشنامه احاديث پزشكى، ج 1، ص 88 و 89.

[53]. «قالَ أبُو عَبْدِاللّه (عليه السلام): «اِغْسِلُوا أيْدِيَكُمْ قَبْلَ الطَّعامِ وَبَعْدَهُ فَإنَّهُ يَنْفِى الْفَقْرَ وَيَزيدُ فِى الْعُمْرِ». برقى، احمد بن محمد، المحاسن،‏ محقق/ مصحح: محدث، جلال الدین، ج ‏2، ص 425، ح 225.

[54]. «عَنْ أبِى الْحَسَنِ الرِّضا (عليه السلام) قالَ: «مَنْ أَخَذَ مِنَ الْحَمَّامِ خَزَفَةً فَحَكَّ بِهَا جَسَدَهُ فَأَصَابَهُ الْبَرَصُ فَلَا يَلُومَنَّ إِلَّا نَفْسَهُ وَ مَنِ اغْتَسَلَ مِنَ الْمَاءِ الَّذِي قَدِ اغْتُسِلَ فِيهِ فَأَصَابَهُ الْجُذَامُ فَلَا يَلُومَنَّ إِلَّا نَفْسَه…‏». کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق/ مصحح: غفارى على اكبر و آخوندى، محمد، ج ‏6، ص 503، ح 38.

[55]. مرکز مطالعات و پاسخ‌گویی به شبهات ـ حوزه‌های علمیه، مجموعه «اول» پاسخ به شبهات پیرامون «کرونا»، شبهه 9. با اندکی تغییر.

[56]. مرکز مطالعات و پاسخ‌گویی به شبهات ـ حوزه‌های علمیه، مجموعه «اول» پاسخ به شبهات پیرامون «کرونا»، شبهه 18، به نقل از: فارابی، تعلیقات، تحقیق و مقدمه و پاورقی جعفر آل یاسین، ص 46.

[57]. سایت ایران اچ آی وی، «منشأ ایدز (ویروس HIV) کجاست؟».

[58]. مرکز مطالعات و پاسخ‌گویی به شبهات ـ حوزه‌های علمیه، مجموعه «اول» پاسخ به شبهات پیرامون «کرونا»، شبهه 18.

[59]. «… فاسئلوا اهل الذکر ان کنتم لاتعلمون»؛ «اگر چیزی را نمی‌دانید از دانایان به آن بپرسید!» نحل، 43.

[60]. شریف الرضى، محمد بن حسین، نهج البلاغة، محقق/ مصحح: صبحی صالح، حکمت 161، ص 500.

[61]. «قَالَ: الْعِلْمُ عِلْمَانِ: عِلْمُ الْأَدْيَانِ وَ عِلْمُ الْأَبْدَان». كراجكى، محمد بن على، كنز الفوائد، محقق/ مصحح: نعمة، عبدالله، ج 2، ص 107.

[62]. «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه وآله وسلم): «اطْلُبُوا الْعِلْمَ وَ لَوْ بِالصِّينِ فَإِنَّ طَلَبَ الْعِلْمِ فَرِيضَةٌ عَلَى كُلِّ مُسْلِم‏». فتال نیشابورى، محمد بن حسن‏، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین (ط – القديمة)، ج ‏1، ص 11.

[63]. مرکز مطالعات و پاسخ‌گویی به شبهات ـ حوزه‌های علمیه، مجموعه «اول» پاسخ به شبهات پیرامون «کرونا»، شبهه 7، با اندکی تغییر.

[64]. صدوق، محمد بن علی، عیون أخبار الرضا (علیه السلام)‏، محقق/ مصحح: لاجوردى، مهدى، ج ۲، ص ۲۶۶.

[65]. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق/ مصحح: غفارى على اكبر و آخوندى، محمد، ج ۱، ص ۳۶۸، ح 2.

[66]. صادقی، مصطفی، تحلیل تاریخی نشانه های ظهور، ص ۵۶.

[67]. همان، ص ۵۷.

[68]. نعمانى، محمد بن ابراهيم، الغيبة‏، محقق: غفارى، على‏اكبر، ص ۲۵۲، ح 11.

[69]. مفید، محمد بن محمد، الإرشاد فی معرفة حجج الله على العباد، محقق/ مصحح: مؤسسة آل البيت (عليهم السلام)، ج ۲، ص ۳۶۸ ـ  378.

[70]. همان، ص 372؛ الغیبة، ص 277 و ۲۷۸، ح 61؛ صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، محقق/مصحح: غفاری، علی اکبر، ج ‏۲، ص ۶۵۵، ح ۲۷.

[71]. حلی، رضی الدین علی بن یوسف، العدد القویة لدفع المخاوف الیومیة، محقق/مصحح: رجایی، مهدی، زیرنظر: مرعشی، سید محمود، ص 77.

[72]. آیتی، نصرت الله، از تبار دجال، ص ۲۰ و 21.

[73]. برگرفته از: خبرگزاری رسمی حوزه، سؤالات و شبهات کرونایی (4)، با تغییر و تصرّف.

[74]. خبرگزاری رسا، «حکم شرعی طهارت یا نجاست الکل و محلول‌های ضدعفونی از نظر مراجع تقلید».

[75]. پرتال امام خمینی.

[76]. مرکز مطالعات و پاسخ‌گویی به شبهات ـ حوزه‌های علمیه، مجموعه «دوم» پاسخ به شبهات پیرامون «کرونا»، شبهه 24.

[77]. سایت اسلام کوئست، «روزه‌داری و شیوع کرونا».

[78]. همان.

[79]. همان.

[80]. پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی (مد ظله الشریف).

[81]. پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مد ظله الشریف)، «حکم روزه در شرایط شیوع بیماری کرونا».

[82]. همان، «روزه مشاغل سخت در شرایط کرونایی».

[83]. سایت اسلام کوئست، «روزه‌داری و شیوع کرونا».

[84]. سایت اسلام کوئست، «ممنوعیت سفر به جهت جلوگیری از گسترش بیماری».

[85]. همان.

[86]. همان.

[87]. پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظله الشریف).

[88]. خبرگزاری فارس، «مرور فتاوای مراجع تقلید درباره کرونا».

[89]. پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله هادوی تهرانی دامت برکاته.

[90]. برای آگاهی بیشتر از این قاعده، ر.ک:‌ سایت اسلام کوئست، «معنای قاعده لا ضرر و لا ضرار».

[91]. برگرفته از: سایت اسلام کوئست، «جلوگیری از تجمعات مذهبی به علت شیوع بیماری».

[92]. پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری، استفتائات جدید (آبان 99).

[93]. دفتر مرجع عالي‌قدر شيعه حضرت آيت الله العظمى وحيد خراسانى (مدظله العالی).

[94]. پايگاه اطلاع رساني دفتر مرجع عالی‌قدر حضرت آيت الله العظمي شبيري زنجاني (دام ظلّه العالي).

[95]. سایت رسمی دفتر مرجع عالی‌قدر آقای سید علی حسینی سیستانی (مُدّ ظلّه الشریف).

[96]. پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظله الشریف).

[97]. پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله هادوی تهرانی (دامت برکاته).

[98]. خبرگزاری فارس، «مرور فتاوای مراجع تقلید درباره کرونا»؛ خبرگزاری رسمی حوزه، «نظر رهبر انقلاب درباره غسل، کفن و نماز میت بر اثر کرونا».

[99]. سایت رسمی دفتر مرجع عالی‌قدر آقای سید علی حسینی سیستانی (مُدّ ظلّه الشریف).

[100]. پايگاه اطلاع رساني دفتر مرجع عالی‌قدر حضرت آيت الله العظمي شبيري زنجاني (دام ظلّه العالي).

[101]. پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظله الشریف).

[102]. دفتر حضرت آیت الله العظمی نوری همدانی (مد ظله العالی).

[103]. پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله هادوی تهرانی (دامت برکاته).

[104]. حسينى خامنه‌اى، سيد على، أجوبة الاستفتاءات، ص 328، س 1467؛ ‌پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری، اجوبة الاستفتائات، احتکار و اسراف.

[105]. صافى گلپايگانى، لطف الله، جامع الأحكام، ج 2، ص 121، س 1567 و 1568.

[106]. مكارم شيرازى، ناصر، ‌استفتاءات جديد، محقق/ مصحح: عليان‌نژادى، ابو القاسم، ج 2، ص 257، س 788 و 789.

[107]. سایت رسمی دفتر مرجع عالی‌قدر آقای سید علی حسینی سیستانی (مُدّ ظلّه الشریف).

[108]. پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مد ظله الشریف).

[109]. پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله هادوی تهرانی (دامت برکاته).

[110]. پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری (مد ظله العالی): آرشیو استفتائات جديد، نماز جماعت، فاصله صف‌های نماز جماعت؛ استفتائات جدید (مرداد ماه 99)، فاصله در نماز جماعت.

[111]. سایت رسمی دفتر مرجع عالی‌قدر آقای سید علی حسینی سیستانی (مُدّ ظلّه الشریف)، توضیح المسائل جامع، مسئله 1710؛ توضیح المسائل، مسئله 1415.

[112]. خبرگزاری رسمی حوزه، پاسخ دفتر آیت‌الله‌العظمی سیستانی به ۲۰ پرسش درباره «کرونا».

[113]. دفتر مرجع عالي‌قدر شيعه حضرت آيت الله العظمى وحيد خراسانى (مدظله العالی)، توضیح المسائل، احکام جماعت، مسأله 1443 و 1444.

[114]. پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله هادوی تهرانی دامت برکاته.

[115]. پایگاه اطلاع رسانی دفتر مقام معظم رهبری (مد ظله العالی)، استفتائات جدید (آبان ماه 99).

[116]. پايگاه اطلاع رساني دفتر مرجع عالی‌قدر حضرت آيت الله العظمي شبيري زنجاني (دام ظلّه العالي).

[117]. پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظله الشریف).

[118]. دفتر حضرت آیت الله العظمی نوری همدانی (مد ظله العالی).

[119]. پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت الله هادوی تهرانی (دامت برکاته).

[120]. سایت رسمی دفتر مرجع عالی‌قدر آقای سید علی حسینی سیستانی (مد ظله الشریف).

[121]. پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی (مد ظله الشریف).

[122]. پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مد ظله الشریف).

[123]. همان.

[124]. دفتر حضرت آیت الله العظمی نوری همدانی (مد ظله العالی).