شب یلدا در مناطق مختلف ایران 1

آداب و رسوم شب یلدا در شهر های مختلف ایران را می‌توان به دو قسم کلی تقسیم کرد: آداب مشترک در همه مناطق کشور و آداب اختصاصی مناطق مختلف ایران.

الف. آداب و رسوم مشترک: جشن یلدا در ایران همواره با گرد آمدن اعضای خانواده و اقوام در کنار یکدیگر، شب نشینی و صله رحم برگزار شده و می‌شود. آیین شب یلدا یا شب چله در ایران، غالبا با خوردن آجیل، که در هر منطقه‌ای با اندک تفاوتی آجیل مخصوص خود را دارند، همراه است. همچنین در این شب خوردن شیرینی و میوه‌های گوناگون فصل و غیر فصل که هر کدام جنبهٔ نمادی داشته و نشانهٔ برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی ‌هستند، مرسوم است. خواندن قرآن، گرفتن فال حافظ از دیوان وی نیز مرسوم است.

ب. آداب و رسوم اختصاصی شهرهای ایران:

1. شب یلدا در تهران: یلدا در تهران با میوه‌های تازه فصل پاییز، میوه‌های خشک شده تابستان، آجیل مخصوص، شیرینی و … به صبح می‌رسد. ترکیب آجیل شب یلدای تهرانی‌ها نشان از اعتقاد و تجربه اهالی تهران قدیم به خواص گوناگون میوه‌های خشک شده است که با عنوان «آخشیج» (تضادها) کاربرد داشته است.
2. شب یلدا در کهگیلویه و بویراحمد: در استان کهگیلویه و بویراحمد، پیرترین و دوست داشتنی‌ترین فرد خانواده برایشان متیل (متل) بگوید. متیل داستانی افسانه‌ای و طولانی است كه نسل به نسل و به طور شفاهی از گذشتگان به ارث رسیده است. مثل داستان معروف دو برادر محلی به نام‌های «احمعیل و مهمعیل» دو مرد قوی هیكل و بزرگ كه به سفارش مادرشان به كوه ر‌فته و بر بلندترین قسمت كوه قرار می‌گیرند و چلوسی (آتشی) كه در دست دارند را با تمام قدرت به هوا پرتاب می‌كنند، اگر آن چلوس (آتش) به خشكی خورد متأسفانه زمستانی سرد و خشک در پیش است كه خسارات فراوانی به كشاورزان و دامداران می‌زند و مردم نگران و آشفته می‌شوند، اما اگر به دریا خورد، زمستانی پر از بارش برف و باران و سالی سرشار از نعمت‌های خداوند در پیش و سال رونق كشاورزی است كه نوید بهاری پربار را می‌دهد.

دیگر اینكه در این شب به نیت بارش برف و سفیدی زمستان آش‌های محلی مثل شیربرنج و یا دُووا (آش دوغ) در طشت‌های بزرگ می‌پزند تا جواب‌گوی جمعیت زیاد اعضای خانواده باشد. آن‌ها اعتقاد دارند از اوایل شروع فصل سرما غذای داغ و گرم بپزند؛ برای همین در این شب غذایی مثل آش دوغ درست می‌كنند.

هم‌چنین شام شب یلدا غذاهای سنتی؛ مانند آش کارده، شله بادام و شله ماش که در سال‌های اخیر به غذاهایی مانند کباب و غذاهای امروزی تغییر شکل یافته، می‌پزند. پذیرایی از مهمانان با آجیل‌های محلی؛ مانند کلخنگ، مغز بنه، گندم برشته، کنجد بو داده، انجیر و مویز خشک انجام می‌گیرد. آیین «کاسه بهره» یا بردن غذا برای همسایه‌های فقیر یکی دیگر از آیین‌های سنتی مردم این دیار است که نه تنها در شب یلدا، بلکه در همه ایام سال بین مردم کهگیلویه و بویراحمد رایج است.

3. شب یلدا در گیلان:

مردم استان گیلان در شب یلدا از تنقلاتی؛ مانند آب ازگیل یا آب کونوس، برشته برنج و سه میوه محلی پرتقال، گلابی محلی به نام «خوج» و لیمو استفاده می‌کنند. مردم شهرها و روستاهای شرق گیلان در شب یلدا هنگام بریدن هندوانه شعری را با مضمون «امشب شب چله / خانم جیر (زیر) پله / چاقو بزنیم / هندانه کله (سر)» می‌خوانند.

در میان برخی مردم و جوانان دم بخت این استان مرسوم است که در شب یلدا فال هندانه پوس (پوست هندوانه) می‌گیرند. برای گرفتن این فال، هندوانه را به چهار قسمت طولی تقسیم کرده، هر چهار پوست را به پشت سر خود می‌اندازند. در این میان، پنج حالت پیش می‌آید، اگر دو قاچ هندوانه سفید و دو قاچ، سبز باشد، به معنای حد وسط بودن برای نیت شخص است. اگر سه قاچ سبز و یک قاچ سفید بیفتد، نیت آن خوب است. اگر سه قاچ سفید و یک قاچ سبز باشد، نیت بد است. اگر هر چهار قاچ سبز باشد، به معنای خیلی خوب و اگر هر چهار قاچ سفید باشد، به معنای خیلی بد است.

4. شب یلدا در فارس: استان فارس و شهر شیراز آداب خاص و جالبی برای شب یلدا دارند. در این شب افراد فامیل دور هم جمع می شوند و با خوردن میوه و آجیل های مخصوص که از انجیر، قصبک،[1] خرک،[2] برنجک تشکیل شده شب را به صبح می‌رسانند. شب یلدا در میان خانم‌ها فالی انجام می‌شود که به «فال کلوک» معروف است. کلوک یک کوزه بزرگ با دهانه گشاد است که در این شب خانم‌ها نشانه خاصی را در کوزه می‌اندازند.بعد یک دختربچه می‌آید و نشانه‌ای را از داخل کوزه خارج می‌کند. سپس فردی به صورت فال، شعری از حافظ می‌خواند. هر کس از شعری که برایش خوانده شده متوجه فالش می‌شود.
5. شب یلدا در خراسان جنوبی: یکی از آیین‌های ویژه شب یلدا در استان خراسان جنوبی برگزاری مراسم «کف‌زدن» است. در این مراسم ریشه گیاهی به نام «چوبک» را که در این دیار به «بیخ» مشهور است، در آب خیس کرده و پس از چند بار جوشاندن، در ظرف بزرگ سفالی به نام «تغار» می‌ریزند. مردان و جوانان فامیل با دسته‌ای از چوب‌های نازک درخت انار به نام «دسته گز»، مایع مزبور را آنقدر هم می‌زنند تا به صورت کف درآید و این کار باید در محیط سرد صورت گیرد تا مایع کف کند. سپس کف آماده شده با مخلوط کردن شیره شکر آماده خوردن شده و پس از تزیین با مغز گردو و پسته برای پذیرایی مهمانان برده می‌شود. در این میان گروهی از جوانان قبل از شیرین کردن کف‌ها با پرتاب آن به سوی همدیگر و مالیدن کف به سر و صورت یکدیگر شادی و نشاط را به جمع مهمانان می‌افزایند.
6. شب یلدا در خراسان شمالی: شب یلدا در این استان، بازگویی خاطرات، قصه‌گویی پدر بزرگ‌ و مادر بزرگ‌ها یکی از مواردی است که یلدا را برای خانواده‌ها دلپذیرتر می‌کند. یکی دیگر از سنت‌های کهن شب یلدا، چله بردن برای خانواده عروس است. با فرا رسیدن شب چله مردهای جوان طبق‌های آراسته میوه، شیرینی و کله‌قند تزیین شده را به رسم هدیه به خانه عروس جوان می‌برند. این طبق‌های هدیه که معمولا مسی است و روی آن با سفره‌های قرمز گلدوزی شده پوشانده شده، پر از ظرف‌های بزرگ میوه پیچیده در زرورق‌های رنگین با گل و نوارهای مواج است.

مردانی این طبق‌ها را بر سر گذارده و در پی یکدیگر با شادی و پای‌کوبان راهی خانه عروس می‌شوند. خانواده دختر نیز به پاس قدردانی و به رسم یادبود لباس‌ و یا قطعه پارچه‌ای را برای خانواده داماد، در سینی خالی شده هدایا می‌گذارند. اگر قبل از شب چله برف باریده باشد، برخی از مردم شهر و روستا در این شب با خوردن «برف‌شیره»، با شیرین کردن کام با معجونی از بارش زمستانی، با سردی زمستان آشتی می‌کنند. همچنین بزرگ‌ترها با دادن «حلوا قلقلی» از کوچک‌ترها پذیرایی می‌کنند. حلوا قلقلی از کوبیده شدن مغز گردو، بادام، کنجد و دیگر دانه‌های روغنی تهیه و سپس در شیره انگور نیز خوابانده می‌شود.[3]

[1]. خرمای زاهدی یکی از انواع خرما در ایران است. این خرما در مناطقی از کشور به نام قصب شناخته می‌شود، ویکی پدیا.

[2]. به میوهٔ نرسیده خرما، «خارَک» یا «خرک» یا کنگ، گفته می شود، ویکی پدیا

[3]. اقتباس همراه با اضافات و اصلاحات از سایت وکیل ملت.