تقیه

چکیده مقاله تقیه

واژه تقیه را به معنای «حفظ و صیانت، پرهیز، نگاه داری، پنهان کردن، خودنگهداری و محافظت از خویش گفته‌اند.

برخی گفته‌اند: تقیه همان توریه است، ولی حق این است که این دو با هم تفاوت دارند. برخی نیز گفته‌ا‌ند که تقیه نوعی دروغگویی مذموم است و حال این‌که ماهیت دروغ با تقیه، کاملا متفاوت است.

بعضی نیز از تقیه تعبیر بهخ نفاق کرده اند در حالی که نفاق اظهار ایمان و مخفی نمودن کفر و تقیه اظهار کفر و مخفی نمودن ایمان است.

دلایل زیادی از جمله: دلیل های قرآنی و حدیثی، حکم عقل و همچنین سیره معصومان (علیهم السلام) و سیره و روش عقلا برای جواز تقیه وجود دارد.

صاحب نظران دلایل دیگری نیز؛ مانند: فطرت، اجماع، سیره متشرعه برای مشروعیت تقیه را شمرده اند.

تقیه دارای انواع متعددی از جمله: تقیه خوفی، مداراتی، کتمانی (پوششی)، اکراهی، فردی، سیاسی می باشد.

تقیه دارای احکام خاصی؛ مانند: حکم تکلیفی (واجب، مستحب، مباح، مکروه و حرام)‌ و وضعی است. همچنین تقیه دارای مواردی با عنوان مستثنیات تقیه نیز می باشد.

تقیه دارای آثار متعددی برای فرد و جامعه است و همین امر باعث شده که ضرورت آن در جامعه احساس شود. البته در این میان شبهه هایی هم بر آن وارد شده که در جای خود جواب داده شده است.

تعریف لغوی تقیه

عده‌ای از لغت شناسان و فقیهان، تقیه را به معنای «حفظ و صیانت» دانسته‌اند. برخی گفته اند: «تقیه به معنای پرهیز، نگاه داری و پنهان کردن است»؛[1] بعضی دیگر: «حفظ و نگهداری چیزی از آنچه که برای آن ضرر داشته و موجب آزار آن چیز باشد؛[2] برخی نیز گفته اند: معنای تقیه؛ صیانت، خودنگهداری و محافظت از خویش است؛[3] برخی از فقیهان هم در معنای لغوی تقیه گفته‌اند: «تقیه به معنای صيانت، حفظ و نگهداری از ضرر است.[4]

تعریف اصطلاحی تقیه

تقیه در اصطلاح عبارت است از: ابراز يا کتمان عقیده برخلاف نظر قلبى خود براى اجتناب از ضرر دینی يا دنیایی.[5] برخی ديگر، گفته اند: تقيه؛ یعنی نگاهدارى خویش از آسيب فردی ديگرى با ابراز موافقت در گفتار يا كردار مخالف حق[6] يا با اظهار چيزى كه خود گوینده به آن اعتقاد ندارد.[7]

شباهت و تفاوت تقیه با توریه

در تعریف لغوی تقیه آمده که تقیه عبارت است از: صیانت، خودنگهداری و محافظت از خویش.[8] اما تقیه در اصطلاح عبارت است از: «مخفی کردن حق از دیگران یا اظهار خلاف آن به جهت مصلحتی که مهم‌تر از مصلحت اظهار آن باشد».[9]

برخی به همین مصلحت مهم اشاره کرده و آن را بالاتر از حفظ جان، مال، ناموس و دورى از خطرات و آسیب ها؛ (یعنی حفظ دین و مذهب) دانسته و نوشته اند: «ظاهر تعداد بسیارى از روایات نشان می دهد که تقیه مورد تأکید و اهتمام امامان معصوم (علیهم السلام)، این نوع تقیه بوده است. بر اساس این احادیث، نفس پنهان داشتن حق در دوران حکومت حاکمان باطل، واجب است و مصلحت این پنهان‏کارى، در جنبه‏هاى سیاسى و دینى آن است. (نتیجه این می شود که) اگر تقیه نبود، مذهب شیعه در معرض نابودی و انقراض، قرار می گرفت».[10]

روایات زیادی نیز بر اهمیت این مطلب وارد شده‏است. از جمله: «امام صادق «علیه السلام» فرمود: اى سلیمان! دینى که شما بر آنید، به گونه‏اى است که اگر شخص، آن را مکتوم دارد، خدا او را عزیز سازد، و اگر آن را فاش نماید، او را خوار گرداند».[11]

در تعریف لغوی توریه آمده است: «توریه به معنای پنهان کردن، پوشانیدن و افشا نکردن راز است[12] و به معنای مخفی نمودن خبر و عدم اظهار راز نیز می باشد.[13]

از دیدگاه منابع ادبی و علوم قرآنی، توریه از محسِّنات معنوی سخن به شمار می‌رود و آن این است که گوینده، لفظی را که دو معنای نزدیک و دور دارد، به کار بَرَد و به اتکای قرینه‌ای پنهان، معنای دور را اراده کند، حال آن‌که مخاطب به معنای نزدیک توجه داشته باشد.[14]

در برخی منابع، توریه با واژه‌هایی چون ایهام و تخیل و مغالطه و توجیه هم معرفی و اقسامی برای آن بیان شده است.[15]

اما توریه در اصطلاح: عبارت است از سخنى دو پهلو، که شنونده از آن چیزى مى فهمد و گوینده از آن چیز دیگرى را اراده مى کند و این در حالی است که جمله ای را که گوینده به زبان می آورد هر دو معنا را در بر دارد. در واقع، توریه حربه‌ای است کارآمد برای کسانی که مقید هستند خود را از دروغ حفظ کنند تا هم حفظ اسرار نموده و هم دروغ نگفته باشند.

شیخ انصاری در تعریف آن گفته است: «توریه آن است که الفاظی دو پهلو در كلام خود به كار ببری به نحوی كه خود از آن معنایی مطابق واقع اراده كرده‌ای، ولی قصد داری كه مخاطب معنایی خلاف واقع را از ظاهر كلام تو بفهمد».[16] ‌

نتیجه این‌که با توجه به آنچه در بالا گذشت، شاید بتوان گفت، رابطه معنای اصطلاحی تقیه با توریه؛ عموم و خصوص من وجه است. به این معنا که گاهی توریه می تواند از ابزارهای تقیه باشد؛ چرا که در برخی از موارد زمینه هردو موجود است و می شود تقیه و یا توریه کرد.

شاید بتوان گفت: تفاوت این دو در این است که در برخی موارد که جای تقیه نیست و می توان توریه کرد، توریه ماهیتی کاملا متفاوت با تقیه است و بالعکس. به عنوان مثال: شخصی درب منزل را می زند و یکی از اعضای خانواده پشت در آمده سؤال می کند که هستید و چه می خواهید؟ در جواب می گوید: فلانی هستم و با آقا کار دارم. صاحب خانه در حالی که می داند آقا در خانه حضور دارد، ولی به دلیل خاصی نمی خواهد شخص مراجعه کننه را ببیند، در جواب او می گوید: آقا اینجا نیستند و منظورش از لفظ «اینجا» داخل منزل نیست بلکه همان جایی است که خودش ایستاده است. با توجه به این گفت وگو می توان دریافت که در اینجا تقیه ای صورت نگرفته و بدون این‌که دروغی گفته شود، پاسخ شخص داده شده است.[17]

در باب شباهت این دو می توان گفت: شباهت تقیه با توریه در این است که در هردو، نوعی مخفی نمودن واقعیت برای حفظ منافع، جان، مال، ناموس و دین وجود دارد.

شباهت و تفاوت تقیه با دروغ

بنا بر تعریف، دروغ وصف گفتاری و از اوصاف خبر است که به صورت جمله خبری بیان شده است. در حالی که تقیه همیشه به صورت اظهار زبانی نیست بلکه گاهی به شکل عملی است که موافق با وظیفه مکلّف و حکم ثانوى است، هرچند مخالف با حکم اوّلى باشد.[18] بر این اساس تقیّه، از جنس دروغ نیست.

تقیه گاهی ممکن است مسلتزم دروغ باشد، ولی باید دانست این عمل مبتنی بر اضطرار و تابع حکم ثانوی و موافق با تکلیف مکلّف است. در مقام تقیه، وظیفه مکلّف تغییر یافته و حکم خدا موافق تقیه قرار می گیرد. تکلیف جدید یک حکم ثانوی و جایگزین حکم اوّلى است. این حکم از قواعد فقهی مانند نفى ضرر، نفى حرج، اضطرار و اکراه و…، استفاده می شود. در تمام این حالات حکم جدید وظیفه به حساب مى ‏آید و هر مسلمانی باید رفتار خود را با این حکم تطبیق دهد.

به عنوان مثال در داستان عمار و پدر و مادرش ياسر و سمیه، پدر و مادر عمار از تقیه خوددارى كرده و شهيد شدند، ولى عمار از روى تقيه مطابق ميل آنها سخن گفت و سپس گريه‏كنان خدمت پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله) رسيد. در اين هنگام آيه شريفه 106 سوره نحل نازل شد و پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله) پدر و مادر عمار را جزء شهدا شمرد و اشک از چشمان عمار سترد و فرمود: «چيزى بر تو نيست، اگر باز تو را مجبور كردند همان كلمات را تكرار كن».[19]

در باب شباهت تقیه با دروغ باید گفت: در مواردی که تقیه، تقیه گفتاری و از مصادیق خلاف واقع و دروغ محسوب می شود، این دو از حیث ظاهر شبیه یکدیگر هستند، اما در واقع ماهیت تقیه کاملا متفاوت از ماهیت دروغ است.

شباهت و تفاوت تقیه با نفاق

در ابتدای این مقال اشاره ای به معنای نفاق و تقیه می شود:

1. نفاق در لغت به معنای سوراخ هایی است که موش صحرایی برای گول زدن دشمن خود ایجاد می کند و اصطلاحاً منافق کسی است در ظاهر مسلمان، ولی در باطن کافر است. به تعبیر ساده منافق همان شخص دو رو و دو زبان است.[20]

البته نفاق دارای گونه های مختلفی؛ مانند نفاق در عقیده؛ نفاق در گفتار و نفاق در عمل است.

2. تقیه: آن است که انسان برای دفع ضرر جانی، مالی، ناموسی و اعتقادی (دینی) از اظهار عقیده و مذهب خویش خودداری کند.

اما وجوه تفاوت نفاق و تقیه:

1. نفاق اظهار ایمان و مخفی نمودن کفر است، در حالی که تقیه اظهار کفر و مخفی نمودن ایمان است.
2. نفاق مطلقا از نظر شرع و عقل حرام و مذموم است، اما تقیه در مواردی که ضرورت ایجاب کند از نظر شرع و عقل جائز و ممدوح و حتی برخی اوقات واجب می باشد؛ چنان که خوردن مردار و گوشت خوک و امثال آن ها در شرع مقدس در حال اضطرار، جایز شمرده شده است.

بله نفاق و تقیه تنها در یک جهت؛ یعنی «اظهار خلاف باطن»، با هم مشترک هستند.[21]

پیشینه تقیه

با نگاهی به احادیث و روایات، در می یابیم که تقیّه پیشینه و گذشته ای طولانی دارد. به عنوان مثال می توان گفت: اوّلین باری که در روی زمین تقیّه صورت گرفت، تقیّه حضرت شیث هبة اللّه (علیه السلام) وصی حضرت آدم (علیه السلام) و دومین پیامبر الهی از برادرش قابیل بود. او پس از قتل هابیل به دست قابیل، در مواردی از قابیل تقیّه می‌نمود.[22]

همچنین موارد متعددی از تقیه در زندگی انبیاء گذشته؛ مانند حضرت ابراهیم، حضرت موسی،[23] حضرت یوسف (علیهم السلام)[24] و … یافت می شود.

داستان تقیه در زندگی برخی از اولیاء خدا؛ مانند مؤمن آٔل فرعون که در قرآن از ایشان یاد شده[25] اصحاب کهف[26] نیز مؤید پیشینه تاریخی این سنت نیکوی دیرینه است.

دلایل جواز و مشروعیت تقیه

تقیه یکی از آموزه های دینی اسلام است که علاوه بر دلیل‌های قرآنی و حدیثی، حکم عقل و سیره و روش عقلا نیز بر آن دلالت دارد؛[27] چرا که عقل حکم می کند سخن و عملی که به دین، جان، آبرو و مال انسان ضرر می رساند، پرهیز و خودداری نماید. پس مسلمان می تواند در مواردی که جان و عِرض و مالش در اثر اظهار عقیده به خطر می افتد، عقیده خود را کتمان نماید.

با توجه به آنچه بیان شد جایز بودن تقیه، نه تنها از جانب شرع مورد تأیید است، بلکه عقل و خرد نیز بر صحت و لزوم آن در شرایطی که اقتضای تقیه می کند، گواهی می دهد؛ زیرا که از طرفی شرع و عقل حکم به حفظ جان، مال و آبرو می کند و آن را لازم می داند و از طرف دیگر، عمل بر وفق عقیده، وظیفه دینی است؛ لذا در مواردی که این دو وظیفه با هم اصطکاک پیدا می‌کنند و با اظهار عقیده هم جان، مال و آبروی شخص به خطر می افتد، حکم عقل این است که انسان وظیفه مهم تر را مقدم بدارد.

پس در حقیقت می‌توان گفت: تقیه، در مواردی سلاح افراد ضعیف در مقابل اشخاص قدرتمند و بی‌رحم و در مواردی هم که شخص ضعیف نیست، ولی ناچار است برای حفظ امری بزرگ‌تر تقیه کند، این کار صورت می‌گیرد.  پیدا است اگر تهدیدی در کار نباشد، انسان نه عقیده خویش را کتمان می کند و نه بر خلاف اعتقاد خود عمل می نماید.

جواز تقیه از دیدگاه قرآن

برای اثبات مشروعیت تقیه در قرآن کریم، آیات زیادی وجود دارد، اما جهت رعایت اختصار در این مقال، تنها به چند آیه که از حیث دلالت وضوح بیشتری بر تقیه دارند، اکتفا می شود.

1. آیه اول: «مؤمنان نبايد کافران را – به جاى مؤمنان – به دوستى بگيرند و هر که چنين کند، در هيچ چيز (او را) از (دوستىِ) خدا (بهره‏اى) نيست، مگر اين‌که از آنان به نوعى تقيّه کنيد و خداوند، شما را از (عقوبت) خود مى‏ترساند و بازگشتِ (همه) به سوى خدا است».[28]

خداوند در آیات زیادی مانند ابتدای همین آیه، تمامی مؤمنان را از برقراری ارتباط دوستانه با کفار (چه مشرک باشد و چه اهل کتاب) منع و حتی تهدید می‌کند که اگر کسانی از مؤمنان دست به چنین کاری بزنند، ارتباطشان با خداوند و خدا پرستان به طور کلی گسسته شده و از تحت ولایت خداوند خارج می‌شوند، اما از این قاعده کلی،‌ یک مطلب را استثنا می‌فرماید: «مگر این که از شرّ آن‌ها بپرهیزید و بخواهید برای رسیدن به اهداف مهم‌تری، تقیه نمایید».[29]

برخی از مفسران شیعه در این زمینه گفته‌اند: «معنای آیه این است که اگر کفار غلبه بر مؤمنان پیدا کرده و زیر دست و مغلوب واقع شوند و از عدم همراهی و موافقت با آنان بترسند، در این صورت برای مؤمن جایز است که با زبان، اظهار دوستی و محبت نماید و از روی تقیه و دفاع از خویش، با ایشان مدارا کند بدون اینکه اعتقاد به آن (دوستی و موافقت) داشته باشد».[30]

فخر رازی از مفسران بزرگ اهل سنت در باره دلالت این آیه بر تقیه و تأیید آن می گوید: «بدان که تقیه احکام فراوانی دارد که بعضی از آن‌ها را یادآور می‌شویم: حکم اول: تقیه تنها زمانی است که شخص در بین کفار باشد و از ایشان بر جان و مال خویش بترسد … و در ادامه می‌گوید: ظاهر آیه بر این دلالت دارد که تقیه تنها زمانی جایز است که کفار غلبه کرده و مسلط و پیروز باشند؛ مگر مذهب شافعی که می‌گوید: اگر دگرگونی بین مسلمانان؛ همانند تغییر و دگرگونی بین مسلمانان و مشرکان باشد، تقیه برای حفظ جان لازم است».[31]

وی سپس برای این که اثبات کند مشروعیت تقیه فقط برای حفظ جان نیست، بلکه برای حفظ مال نیز می‌توان تقیه کرد، این گونه استدلال می‌کند: «… آیا تقیه برای حفظ مال نیز جایزاست؟ احتمال دارد که حکم به جواز بنماییم؛ زیرا رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرموده‌اند: «حرمت مال مسلمان؛ مانند حرمت خون اوست».

2. آیه دوم: «کسانى که بعد از ایمان کافر شوند -به جز آن‌ها که تحت فشار واقع شده‏اند در حالى که قلبشان آرام و با ایمان است – آرى، آن‌ها که سینه خود را براى پذیرش کفر گشوده‏اند، غضب خدا بر آن‌ها و عذاب عظیمى در انتظارشان‏ است».[32]

این آیه در باره جماعتی از مسلمانان؛ از جمله: عمار، پدر و مادرش (یاسر و سمیه)، صهیب، بلال و خباب نازل شده است؛[33] زیرا کفار قریش آن‌ها را به خاطر اسلام آوردنشان به سختی شکنجه می‌کردند؛ تا این که یاسر و همسر او از شدت شکنجه جان خود را از دست داده و نخستین شهدای اسلام لقب گرفتند. اما عمار که در آن زمان جوان بود، بر اثر شکنجه‌های طاقت فرسا، طاقتش طاق شد و بالأخره هر آن چه را که کفار می‌خواستند به زبان آورد و جانش را حفظ کرد. بعد از این جریان، عمار با چشم گریان خدمت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) رسید و قصه را بازگو کرد. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: اگر بار دیگر نیز تو را مجبور کردند، همین کار را انجام بده.

در این هنگام این آیه نازل شد و کار عمار یاسر مورد تأیید خداوند قرار گرفت. در اینجا به نظر دو تن از دانشمندان و مفسران شیعه  اهل سنت اشاره می شود:

شیخ طوسی از مفسران بزرگ شیعه در ذیل این آیه می‌نویسد: «این آیه در مورد عمار بن یاسر که مشرکان مکه او را با انواع شکنجه‌ها تحت فشار قرار دادند، نازل شده و گفته شده او را در چاه آبی فرو کرده تا حدی که مجبور شد کلمات کفر را بر زبان بیاورد، در حالی که قلب وی با ایمان محکم شده بود. وقتی این ماجرا تمام شد، نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آمد. رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به او فرمود: قلب تو چگونه بود؟ پاسخ داد: با ایمان محکم شده بود. پس این آیه در مورد وی نازل شد و خبر داد: کسانی که بعد از آنکه ایمان را قبول کردند از اسلام مرتد شدند، غضب خداوند بر ایشان است. سپس از این حکم کسانی را که به صورت زبانی کافر شده‌اند اما دلشان را با ایمان محکم کرده‌اند را استثنا کرد؛ زیرا ایشان مخالف گروه قبل هستند».[34]

ابن کثیر دمشقی سلفی از دانشمندان اهل سنت در این باره می‌نویسد: «عوفی از ابن عباس روایت کرده این آیه در مورد عمار یاسر نازل شد، در زمانی که مشرکان او را شکنجه کرده تا به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) کافر شود. پس او از روی اجبار قبول کرد و با حالت عذرخواهی نزد رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آمد. پس خداوند این آیه را نازل فرمود».[35]

3. آیه سوم: «و مرد مؤمنى از آل فرعون که ایمان خود را پنهان مى‏داشت، گفت: «آیا مى‏خواهید مردى را به این دلیل بکشید که مى‏گوید: پروردگار من «اللَّه» است، در حالى که دلایل روشنى از سوى پروردگارتان براى شما آورده است؟! اگر دروغ‌گو باشد، دروغش دامن خودش را خواهد گرفت و اگر راست‌گو باشد، (لا اقل) بعضى از عذاب‌هایى را که وعده مى‏دهد به شما خواهد رسید. خداوند کسى را که اسراف کار و بسیار دروغ گوست هدایت نمى‏کند».[36]

این آیه نیز از آیاتی است که بر جواز و مشروعیت تقیه صراحت دارد؛ زیرا در صدد بیان داستان مؤمن آل فرعون است که ایمانش به حضرت موسی (علیه السلام) را از فرعون و اطرافیان وی مخفی کرده بود.

قرطبی از مفسران مشهور اهل سنت در تفسیر این آیه می‌گوید: «مکلف زمانی که در قلب خویش نیت کفر نماید کافر است؛ اگر چه آن را بر زبان نیاورد، اما اگر در باطن، نیت ایمان داشته باشد، مؤمن نخواهد بود تا زمانی که آن را بر زبان خویش جاری سازد؛ البته در صورتی که تقیه و ترس مانع او را از به زبان آوردن این سخنان در بین خود و خدای خویش نگردد. تقیه تنها باید مانع شنیدن دیگران شود و از شرط ایمان آن نیست که دیگران آن را بشنوند، تنها لازم است دیگران این را بدانند تا (او را کافر ندانسته) و دست از وی و مال او بردارند».[37]

4. آیه چهارم: «و اين چنين بيدارشان كرديم، تا ميان خود از يكديگر پرسش كنند. گوينده‏اى از آنان گفت: چقدر مانده‏ايد؟ گفتند: روزى يا پاره‏اى از روز را مانده‏ايم. (سرانجام) گفتند: پروردگارتان به آنچه مانده‏ايد، داناتر است. اينک يكى از خودتان را با اين پول خود به شهر بفرستيد، تا ببيند كدام يک از غذاهاى آن پاكيزه‏تر است و از آن، غذايى برايتان بياورد و بايد زيركى به خرج دهد و هيچ كس را از (حال) شما آگاه نگرداند»؛ «چرا كه اگر آنان بر شما دست يابند، سنگسارتان مى‏كنند يا شما را به كيش خود بازمى‏گردانند و در آن صورت هرگز روى رستگارى نخواهيد ديد».[38]

مفسران شیعه و سنی تصریح کرده‌اند که مراد از «وَلْیتَلَطَّفْ»؛ (زیرکی به خرج دادن)، تقیه است. علاوه بر این، اصحاب کهف در طول مدتی که درشهر زندگی می‌کردند، اعتقاد باطنی خود را پنهان کرده و مانند دیگران در مراسم‌های مختلف بت پرستان حضور می‌یافتند.

امام صادق (علیه السلام) در این باره می‌فرماید: «تقیه هیچ کس به درجه تقیه اصحاب کهف نرسد، آن‌ها در اعیاد (بت‏پرست‌ها) حاضر می‌شدند و زنّار (کمربندی که نصارا به عنوان شعار) می‌بستند (با آنکه خداشناس و موحد بودند)؛ از این رو خدا دو بار به آنها پاداش داد».[39]

قرطبی در تفسیرش می‌نویسد: «در این آیه نکته‌ای زیبا وجود دارد و آن اینکه ایشان، آن شخص را تنها به شرط «تقیه» وکیل نموده تا خرید انجام دهد؛ زیرا بر جان خویش نگران بوده و می‌ترسیدند کسی از وجود ایشان آگاهی پیدا کند.[40]

جواز تقیه از دیدگاه احادیث

با نگاهی به روایات متعددی که در باب تقیه از طریق شیعه و اهل سنت به دست ما رسیده، در می یابیم که تقیه از جمله اموری است که در احادیث نه تنها رد نشده، بلکه در مواردی واجب هم شمرده شده است. در این میان احادیث فراوانی بر جواز تقیه دلالت دارند.[41] براساس برخی از روایات، تقیه از برترین اعمال مؤمنان بوده و باعث اصلاح امت است و دین بدون تقیه کامل نیست.[42] علاوه بر روایات متعددی که بر جواز و مشروعیت تقیه دلالت دارند، بالاتر از آن، احادیثی دیگری وجوب تقیه در شرایط خاص را تأکید کرده اند.[43] برخی از روایات؛ مانند احادیثی که تصریح به جواز تقیه در فرض تحقق اضطرار دارند، از مهم ترین دلایل تقیه به شمار می آیند.[44]  همچنین روایاتی؛ مانند «حدیث رفع» و «حدیث لاضرر»[45] که قائل به برداشته شدن احکام شرعی اولیه در هنگام ضرورت هستند،جزء مهم ترین دلایل جواز تقیه می باشند.[46]

از جمله روایاتی که می توان از آنها به عنوان مؤید جواز تقیه بهره برد، احادیثی هستند که در موارد خاصی، دروغ (دروغ مصلحت آمیز) و توریه را تجویز نموده اند. احادیث مربوط به «‌کتمان»، نیز مؤید مشروعیت تقیه می باشند.[47] در برخی از منابع فقهی نیز ادله مربوط به اکراه از جمله مصادیق تقیه دانسته شده ‌است.[48]

روایات شیعه در باره تقیه

با نگاهی به روایات اهل بیت (علیهم السلام) در باره تقیه در می‌یابیم که تقیه یک قاعده و روش عقلایى و از ضروریات زندگى انسان به شمار مى رود. البته همه مسلمانان جدای از گرایش هاى مذهبى، آن را قبول داشته و به كار گرفته‌اند، ولی با این وجود این قاعده در روایات معصومان (علیهم السلام) دارای تأكید ویژه اى است.

در این مقال مختصر از میان احادیث بسیاری که از معصومان بزرگوار (علیهم السلام) و رهبران شیعه در باب تقیه در منابع مختلف نقل شده، به برخی از آنها اشاره می شود:

1. امام صادق (علیه السلام) در باره قول خداى عز و جل که فرمود: «ایشان (گروه تقليدشكن و حق‏طلب) براى صبرى که کردند، دو بار پاداش خود را دریابند»،[49] چنین فرمود: «براى صبرى که بر تقیه کردند» و برای فرمایش حق تعالی که فرمود: «و با حسنه گناه را دفع کردند»،[50] فرمود: «تقیه، حسنه و فاش کردن، گناه است».[51]
2. ابو عمر اعجمى می گوید: امام صادق (علیه السلام) به من فرمود: «اى ابا عمر! نُه دهم دین، در تقیه است و هر که تقیه ندارد، دین ندارد.
3. ابو بصیر می گوید: امام صادق (علیه السلام) فرمود: تقیه (بخشی) از دین خدا است. عرض کردم: از دین خدا است؟! فرمود: آرى به خدا از دین خدا است. بدان که قطعا یوسف (علیه السلام) (به کاروانیان) فرمود: «اى کاروان شما سارقید».[52] به خدا قسم آنها چیزى ندزدیده بودند، (ولى براى مصلحت نگه داشتن برادرش چنین گفت) و همچنین ابراهیم (علیه السلام) فرمود: «من بیمارم»[53] در حالی که به خدا قسم بیمار نبود.
4. حماد بن واقد می گوید: «در میان راهى از رو به رو به امام صادق (علیه السّلام) برخوردم، رو گردانیده و رد شدم. سپس خدمت آن حضرت رسیده، عرض کردم: فدای شما شوم، من گاهی شما را ملاقات می کنم و رو برمی گردانم؛ دلیل آن این است که نمی خواهم شما را به رنج بیاندازم. فرمود: خدا تو را رحمت کند، ولى دیروز در فلان جا مردى مرا دید و گفت: علیک السّلام یا ابا عبد اللَّه‏، او کار خوب و شایسته اى نکرد».
5. عبد اللَّه بن عطا می گوید: «به امام باقر (علیه السّلام) عرض کردم: دو نفر مرد از اهل کوفه را دستگیر کرده به آنها گفتند: از امیر المؤمنین (علیه السلام) بیزارى جوئید. یکى از آنها بیزارى جست و دیگرى سرپیچى کرد. او را که بیزارى جست، رها کرده و دیگرى را کشتند. امام (علیه السلام) فرمود: او که بیزارى جسته، مردی است که در دین خود دانشمند است و اما آن که بیزارى نجست، مردی است که به سوى بهشت شتافته است».[54]
6. معلى بن خنیس می گوید: امام صادق (علیه السّلام) فرمود: «اى معلىّ امر ما را نهان دار و فاش مساز؛ زیرا كسى كه امر ما را نهان دارد و فاش نسازد، خدا او را به واسطه این کار در دنیا عزیز، و آن را در آخرت نور میان دو چشمش قرار دهد كه وی را به سوى بهشت بكشاند. اى معلىّ هر كه امر ما را فاش سازد و پوشیده ندارد، خدا به سبب آن او را در دنیا ذلیل و نور را از میان چشمانش در آخرت بگیرد و به جای آن نور، تاریكى را قرار دهد كه او را به سوى دوزخ بكشاند. اى معلىّ همانا تقیه از دین من و دین پدران من است و كسى كه تقیه ندارد، دین ندارد. اى معلىّ همانا خدا همان گونه که دوست دارد در آشكار عبادت شود، دوست دارد در پنهانى نیز عبادت شود. اى معلىّ فاش سازنده امر ما؛ مانند انكاركننده آن است».
7. راوی می گوید: با جماعتى خدمت امام باقر (عليه السلام) رسيديم و عرض كرديم: يابن رسول اللَّه ما عازم عراق هستيم، به ما سفارشى بفرما. امام (عليه السّلام) فرمود: بايد در بین شما آنها که توانایى دارند به ناتوانتان كمک و آنهایی که ثروتمند هستند، به فقيرتان احسان نمايند و راز ما را فاش نكنيد. امر (امامت) ما را آشكار نسازيد و هنگامی که از ما به شما رسيد و يک دليل يا دو دليل از كتاب خدا برايش پيدا كرديد، آن را اخذ كنيد و گر نه نسبت به آن توقف كنيد (چون ممکن است از روی تقیه گفته باشیم) و بعد آن را به ما ارجاع داده (از ما بپرسيد) تا براى شما روشن شود.[55]
8. محمد بن ابى نصر می گوید: مسئله‏اى از امام رضا (علیه السّلام) پرسیدم، حضرت خوددارى نموده، جواب نفرمود: سپس فرمود: اگر هر چه را می خواهید، به شما گفته و عطا كنیم، موجب شرّ برای شما و کسی که این مطلب را بیان کرده (امام رضا (علیه السلام)) می شود.[56]
9. امام هادی ‏(علیه السلام) به شخصی به نام «داوود» می‏‌فرماید: «ای داوود! اگر بگویی تارک تقیه مثل تارک‏ نماز است، راست گفته‌‏ای».[57]
10. امام هادی در روایت دیگری می‏‌فرماید: «امام صادق (علیه السلام) فرمود: … از ما نیست کسی که تقیه را لازم نداند و ما را از مردم پست ‏حفظ نکند».[58]

دلایل تقیه در سیره معصومان (علیهم السلام)

در سیره معصومان (علیهم السلام) تقیه از جایگاه و اهمیت فوق العاده ای برخوردار بوده است. چرا که در واقع تقیه تاکتیکی بی نظیر و یکی از شکل‌های دفاع در هنگام کمی یاران و تسلط باطل به شمار می آید.

اما در جواب این سؤال که دلیل ایشان برای تقیه چه بوده است، به برخی دلایل می توان اشاره کرد؛ دلایلی مانند: 1. اولین دلیل، قرآن کریم است. قرآن کریم در چند جا به مواردی از تقیه اشاره فرموده است[59] که در جای خود ذکر شده اند.

2. دلیل دوم سیره و روش پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) درتقیه کردن[60] و همچنین در تأیید تقیه برخی از اصحاب.[61]
3. دلیل سوم حکم عقل و همچنین سیره و روش عقلای عالم است.[62]

عوامل و ریشه‌های گرایش شیعه به تقیه

در میان فرق و مذاهب اسلامی، شیعیان بیش از پیروان سایر مذاهب به التزام به تقیه، شهرت یافته‌اند.

تاريخ شيعه نشان دهنده اين حقيقت تلخ است كه پيوسته از طرف حكومت‌هاى ستمكار در جهان اسلام كه طرفدار مذاهب غير شيعى بوده‌اند، تحت فشار بوده و مورد انواع شكنجه‌ها و ظلم و ستم‌ها قرار گرفته‌اند. اين وضعيت در دوران امامان معصوم (عليهم السّلام) كه حكومت‌هاى اموى و عباسى بر اريكه قدرت سياسى قرار داشتند، بسيار شديد و هولناک بود. هرگونه آزادى سياسى و اجتماعى از شيعيان سلب شده بود و در مواردى حتى ارتباط با خاندان علوى بزرگ‌ترين جرم سياسى به شمار مى‌رفت. بديهى است در چنين شرايطى حفظ تشيّع، جز با به‌كارگيرى انواع تقيّه امكان‌پذير نبود.

با توجّه به اين شرايط مى‌توان به واقع‌نگرى، دورانديشى و روش و منش حكيمانه امامان معصوم و اهل بيت پیامبر (عليهم السّلام) پى‌برد. آنان با به كارگيرى چنين شيوه خيرخواهانه و مصلحت انديشانه‌ای، توانستند حقايق دين را براى مردم بيان نموده، با تحريف‌هاى معنوى كه به عمد يا سهو توسط افرادى در آيين اسلام مى‌شد، به گونه‌اى شايسته و استوار مبارزه كنند. ایشان توانستند مذهب تشيّع را (گرچه با تحمّل مشقّت‌ها و پرداختن هزينه‌هاى سنگين بوده باشد)، حفظ كنند.

كسانى كه تقيّه را بر مذهب شيعه عيب مى‌شمارند، اگر با ديده انصاف به حقايق تاريخى بنگرند و از روی تعصّب، لجاج و فتنه‌انگيزى ميان مسلمانان با این امر برخورد نکنند، در قضاوت و داورى خود تجديد نظر خواهند كرد و بر حقانيت شیعه در اين مسئله؛ مانند سایر مسايل دينى، اذعان خواهند نمود. در حقيقت، اگر بنا است در اين‌باره كسى مورد ملامت و نكوهش قرار گيرد، اين حكومت‌هاى جابر اموى و عباسى و ديگر حكومت‌هاى ستمكار در دنياى اسلام هستند كه بايد مورد ملامت و نكوهش واقع شوند. حكومت‌هايى كه با کمال تأسف خود را پيرو و طرفدار مذهب اهل سنّت مى‌دانستند، اما در عین حال بدترين ظلم و ستم‌ها را در حق شيعه اعمال مى‌كردند. همچنين بايد آن دسته از علماى اهل سنّت مورد ملامت و نكوهش واقع شوند، كه بر مباح بودن جان و مال و عرض شيعيان فتوا داده و حكومت‌ها را بر اعمال شكنجه و قتل و غارت شيعيان ترغيب مى‌كردند.[63]

پس با توجه به مطالب فوق می‌توان گفت: برخی از علت‌های گرایش شیعه به تقیه را باید فشارهای گوناگون سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و …، بر شیعیان دانست.

نمونه های تحت فشار قرار گرفتن شیعه از جانب مخالفان، در تاریخ بسیار زیاد است. در اینجا برای تأیید مطلب به روایتی از امام باقر (علیه السلام) اشاره می شود:

ابن ابى الحديد معتزلی در شرح نهج البلاغه خود می نگارد: «از امام محمّد باقر (عليه السّلام) روايت شده به بعضى از ياران خود فرمود: اى فلانى! چه ظلم و ستم ها كه از قريش به ما رسيد! چه مصيبت و سختى كه شيعيان و دوستان ما از اين مردم كشيدند! پيامبر خدا (صلّى اللَّه عليه و آله) در حالى از دنيا رفت كه خبر داد: «ما از اين مردم به مقام خلافت سزاوارتر هستيم». ولى گروه قريش عليه ما اجتماع نموده، حق را از حق‏دار گرفتند.

قريش دليل و برهان هاى ما را به رخ انصار كشيدند. قريش هر كدام پس از ديگرى اين موضوع را متداول داشتند تا اينكه به ما بازگشت. آنگاه بيعت ما را شكسته، بيرق جنگ را در مقابل ما برافراشتند و صاحب مقام خلافت؛ يعنى حضرت اميرالمؤمنین (علیه السلام) همچنان دچار سختى شديد بود، تا اينكه كشته شد.

سپس با پسرش حسن (علیه السلام) عهد و بيعت شد. آنگاه وى را تنها نهاده تا تسليم شد. پس از آن اهل عراق بر او حمله كرده تا اين‌كه خنجر به پهلويش زده شد و لشكرش را غارت نمودند و خلخال‏هاى مادران فرزندان او ربوده شد. پس از اين جريان بود كه امام حسن (علیه السلام) با معاويه صلح و سازش كرده، خون خويشتن و اهل خود را حفظ نمود و این در حالی بود که آنان تعدادشان بسیار قليل و اندک بود.

پس از امام حسن (علیه السلام)، بيست و چهار هزار (24000) نفر از اهل عراق با امام حسين (علیه السلام) بيعت كردند و آنان نسبت به آن حضرت عهدشكنى نمودند، در حالى كه بيعت امام حسين (علیه السلام) بر گردن ايشان بود، بر آن حضرت خروج كرده، او را كشتند.

سپس ما اهل بيت دائماً مظلوم، تبعيد، غرق محنت، محروم، مقتول و خوفناک می باشيم، خون ما و دوستان در امان نخواهد بود. ولى دروغگويان و منكِران حق، به وسيله دروغ و انكارى كه دارند، در هر شهرى نزد دوستان خود و قاضيان تبهكار و گماشتگان بد رفتار، تقرب پيدا مى‏كنند. اخبار و احاديث جعلى و ساختگى براى آنان نقل مى‏نمايند. سخنانی در باره ما مى‏گويند كه ما نگفته و انجام نداده‏ايم، تا ما را مورد غضب مردم قرار دهند.

اين اعمال اكثرا پس از شهادت امام حسن (عليه السّلام)، در زمان معاويه انجام مى‏شد؛ لذا شيعيان ما در هر شهرى كه بودند كشته مى‏شدند. چه دست و پاها كه قطع مى‏شد!! هر كسى محبت ما را ياد آور و متوجه ما می گرديد؛ يا زندانى می شد، يا مال او را به يغما مى‏بردند، يا خانه‏اش را خراب می كردند.

پس از اين جريان بود كه بلاء و گرفتارى همچنان شديد و زياد مى‏شد تا زمان عبيد اللَّه بن زياد كه قاتل امام حسين (عليه السّلام) بود. سپس حجاج بن يوسف روى كار آمد و همه آنان را كشت و ايشان را به هر نحوه گمان و تهمت می‌گرفت. حتى كار به جائى رسيده بود كه كسى را كه زنديق و كافر می گفتند، نزد حجاج محبوب‏تر بود از اين‌كه بگويند: شيعه على (علیه السلام) است …».[64]

نکته آخر اینکه موارد تقیه در بین شیعیان بسیار زیاد بوده و هست که در اینجا به یک مورد اشاره می شود:

شیخ مفید می نویسد: «محمد بن فضل نقل می کند: ميان اصحاب ما در باره مسح پاها در وضوء اختلاف شد كه آيا آن را از انگشتان تا بلندى مفصل بايد كشيد يا بر عكس؟ پس على‏ بن‏ يقطين‏ نامه ای به حضرت موسى بن جعفر (عليهما السّلام) نوشت كه قربانت گردم اصحاب ما در باره مسح پاها اختلاف كرده‏اند، اگر صلاح بدانيد به خط شريف خود تكليف مرا در كيفيت وضو ساختن مرقوم فرمائيد تا ان شاء اللَّه تعالى بر طبق آن رفتار كنم؟

حضرت در پاسخ نامه او مرقوم فرمود: آنچه در باره اختلاف در وضو نوشته بودى، فهميدم و آنچه من به تو در اين باره دستور می دهم، اين است: (ابتداء) سه بار آب در دهان بگردان بعد سه بار آب در بينى بكش بعد سه بار روى خود را بشوى و آب را به لابلاى موهاى صورتت برسان. سپس دستان خود را از سر انگشتان تا مرفق بشوى و همه سر را مسح كن بعد از آن، رو و داخل گوش‌هايت را دست بكش و پاهاى خود را تا بلندى مفصل سه بار بشوى.

پس بدان به‌جز آنچه نوشتم، به كيفيت ديگرى وضو را انجام ندهى و از اين دستور تخلف نكنى!

هنگامی که نامه امام (عليه السّلام) به على بن يقطين رسيد، از آنچه آن حضرت مرقوم فرموده بود که خلاف نظر و عقیده شیعه در باب وضو گرفتن بود، در شگفت شد. اما با خود گفت: مولا و آقاى من به آنچه دستور داده داناتر است و من نيز فرمانبردار او هستم.

لذا هم‌چنان كه حضرت دستور فرموده بود، وضو می ساخت و با همه شيعه به دلیل امتثال دستور آن بزرگوار در اين باره مخالفت می كرد.

تا اينكه پيش هارون الرشید عباسی از على بن يقطين سعايت و بدگوئى كرده، به او گفتند: او مردى دارای مذهب رافضيان (شیعیان) است که با تو مخالف است. هارون به برخى از نزديكان خود گفت: در باره على بن يقطين نزد من زياد حرف می زنند و او را متهم به مخالفت با ما و ميل به سوى مذهب رافضيان كرده‏اند. از طرفی من در انجام خدمتش نسبت به خود، تقصير و كوتاهى نديده‏ام و بارها او را آزمايش كرده و نشانه ای از اين تهمت ها كه به او می زنند، در او نديده‏ام.

حال می خواهم به وسيله ای به گونه ای سر از كار او درآورم كه خود او هم متوجه نشود كه مجبور شود از من پرهيز كرده، تقيه نمايد. به او گفتند: اى امير المؤمنين! رافضيان در مسئله وضو با اهل سنت اختلاف دارند. اينها سبک وضو گرفته و پاها را نمى‏شويند، پس طوری که متوجه نشود از كيفيت وضو گرفتنش او را آزمايش كن.

هارون گفت: آرى اين راهى است كه از اين طریق مذهب او آشكار می شود. سپس مدتى او را به حال خود واگذاشت، آنگاه او را به كارى در خانه خود واداشت تا اين‌كه هنگام نماز شد. على بن يقطين معمولا در اطاقى خلوت براى وضو و نماز می رفت، پس هارون وقت نماز پشت ديوارى ايستاد، طورى كه على بن يقطين را می ديد، ولى على بن يقطين او را نمی ديد. پس آب براى وضو خواست و سه بار آب در دهان گردانده، سه بار در بينى كشيد، سه بار روى خود را شسته و آب را به لابلاى موهاى صورت رساند و از سر انگشتان تا مرفق را سه بار شست و همه سرش را مسح كرد و گوش ها را دست كشيد و پاهاى خود را سه بار شست. این در حالی بود که هارون در تمام اين احوال او را نگاه می كرد.

هارون وقتی ديد على بن يقطين چنين كرد، نتوانست خوددارى کند؛ لذا نزد على بن يقطين رفت و خود را نشان داده و گفت: اى على بن يقطين هر كس بپندارد تو رافضى هستى دروغگو است. از آن پس وضع او در پيش هارون نيكو شد.

پس از اين جريان بدون هیچ‌گونه سابقه (نامه‏نگارى از طرف على بن يقطين)، نامه ای از حضرت موسى بن جعفر (عليهما السّلام) به او رسيد كه اى على بن يقطين از اين ساعت به بعد همان طور که خداوند دستور فرموده وضو بگير …».[65]

روایات اهل سنت در باره تقیه

روایات متعددی در کتب اهل سنت پیرامون تقیه، جواز و مشروعیت آن وجود دارد. نقل این روایات و تأیید آنها از جانب علمای اهل سنت، بیانگر این است که علاوه بر شیعه، اهل سنت نیز این قاعده عقلایی پذیرفته و در موارد متعددی به آن عمل می کنند. در این گفتار کوتاه به تعدادی از روایاتی که از طریق اهل سنت نقل شده، اشاره می شود.

1. از ابوذر غفاری روایت شده است که رسول خدا (صلی الله علیه و سلم) فرمود: «خداوند کسانی که از امت من در مواردی اشتباه و فراموش كنند و نیز آن چه که به آن وادار (اجبار و اکراه) شوند، مورد عفو و گذشت قرار داده است».[66]

بر اساس این روایات، شخصی كه مجبور به انجام كاری شود، معذور است و خداوند از خطای او خواهد گذشت. در تقیه نیز انسان مجبور است كه عقیده خود را مخفی و یا خلاف آن را اظهار نماید؛ پس معذور است. البته ناگفته نماند اینها غیر از مستثنیات تقیه در نظر اهل سنت است.

2. ابن أبی شیبه‌، استاد بخاری در کتاب «المصنف» به نقل از محمد حنفیه فرزند امیر المؤمنین (علیه السلام) نقل می کند: «از محمد بن حنفیه شنیدم که می‌گفت: کسی که تقیه ندارد ایمان ندارد».[67]
3. سیوطی نیز همین روایت را از رسول خدا (صلی الله علیه وآله) نقل نموده است.[68]
4. عایشه می گوید: به پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) عرض کردم: یا رسول الله آیا حجر اسماعیل (علیه السلام) جزء بیت الله الحرام است؟ فرمود: بله. عرض کردم: آیا بر خلاف این قواعد ابراهیم (علیه السلام) عمل شده است؟ فرمود: بله. گفتم: چرا درِ خانه كعبه حدود یك متر بالا است؟ فرمود: آیا نمی‌بینی قوم تو (عایشه) وقتی كعبه را بنا كردند، بنایی را که حضرت ابراهیم (علیه السلام) ایجاد کرده بود، كوتاه گذاشتند و برخلاف آن كعبه را بنا كردند. عرض کردم: آیا نمی‌خواهید خانه خدا را به همان شکل و اسلوبی كه حضرت ابراهیم (علیه السلام) بنا كرده بود، برگردانید؟ فرمود: اگر نبود كه قوم تو تازه از كفر بیرون آمده‌اند، انجام می‌دادم».[69]

معنای این سخن این است که اگر من كعبه را به همان حالت زمان حضرت ابراهیم (علیه السلام) برگردانم، قوم تو چون تازه از كفر به اسلام آمده‌اند، دوباره به كفر برمی‌گردند و تحمل چنین کاری را ندارند. نتیجه اینکه پیامبر در این زمینه تقیه می کردند.

تقیه صحابه

علاوه بر قرآن، روایات، عقل، روش و سنت معصومان (علیهم السلام)، سنتِ صحابه نیز در عمل کردن به تقیه مؤیِد این روش عقلانی است. در این زمینه موارد فراوانی از تقیه اصحاب در منابع ذکر شده است که در این مقال مختصر به برخی از آنها اشاره می شود:

1. تقیه ابو هریره: ابوهریره می گوید: «دو ظرف روایت از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) حفظ کرده ام؛ یکی از آن‌ها را در میان مردم پراکندم و دیگری را اگر پخش کنم گلویم بریده خواهد شد!».[70]

در روایتی دیگر این چنین آمده که ابو هریره می گوید: «من روایاتی را به شما می‌گویم که اگر در زمان عمر یا در نزد وی آن‌ها را بر زبان آورده بودم، سرم را می‌شکست!».[71]

3. تقیه حذیفه بن یمان: «نزال بن سبره می‌گوید: همراه حذیفه در خانه نشسته بودم. عثمان (خلیفه سوم) به او گفت: این چه خبر‌هایی است که در مورد تو به من می‌رسد؟ پاسخ داد؟ من آن را نگفته‌ام! عثمان گفت: تو نیکوکارترین ایشان و بهترین ایشان هستی! وقتی عثمان بیرون رفت، به او گفتم: آیا تو این سخنان را نگفته بودی؟! پاسخ داد: بلی، گفته بودم؛ اما به وسیله قسمتی از دین خود؛ (بر زبان آوردن کلمات از روی ترس)، بقیه دین خود را حفظ می‌کنم».[72]

در نقل دیگری آمده: «نزال بن سبره می گوید: ابن مسعود و حذیفه نزد عثمان رفتند؛ عثمان به حذیفه گفت: به من خبر رسیده است که تو چنین و چنان گفته‌ای! حذیفه گفت: نه به خدا قسم من آن را نگفته‌ام! وقتی بیرون آمدند عبدالله (بن عباس) به او گفت: تو را چه شده است؟ چرا این جملاتی را که از تو شنیدم به او گفتی؟!؛ (قسم خوردی که در مورد عثمان چیزی نگفته‌ای).

پاسخ داد: من با فروختن (ظاهری) قسمتی از دین خود، بقیه دین را حفظ می‌کنم؛ زیرا می‌ترسم که تمام دینم از بین برود».[73]

3. تقیه عبد الله بن عمر از معاویه: «عبدالله بن عمر می گوید: روزی نزد حفصه رفتم در حالی‌که وی با کنیزانش گوشواره در گوش می‌کردند؛ به او گفتم، دیدی که کار مردم (معاویه) به کجا رسیده است و به ما چیزی داده نشد؟

در پاسخ گفت: نزد ایشان برو که ایشان منتظر تو هستند و می‌ترسم اگر  نزد ایشان نروی سبب تفرقه شود. وقتی مردم (از گرد عبد الله یا حفصه) پراکنده شدند، معاویه سخنرانی کرده و گفت: هرکس می‌خواهد در مورد حکومت با ما سخن بگوید، باید شاخش را به ما نشان دهد (کنایه از اینکه برای ما شاخ و شانه بکشد؟ ما از وی و پدر وی سزاوار تر به خلافت هستیم (کنایه از عبد الله بن عمر).

در این هنگام حبیب بن مسلمه به عبد الله بن عمر گفت: پس چرا پاسخ معاویه را ندادی؟

عبد الله گفت: من از هدایای خویش گذشتم و خواستم که به او بگویم سزاوار تر بر این کار کسی است که با تو و پدرت جنگید تا اسلام بیاورید. اما ترسیدم که سخنان من سبب تفرقه در بین مردم و خونریزی شود و کسی گمان کند که من منظور دیگری دارم؛ به همین سبب یاد نعمت‌های بهشتی افتادم. حبیب گفت: از بلا حفظ شدی و از گناه به دور ماندی».[74]

4. تقیه عبد الله بن عمر از حجاج: «مجاهد می گوید: از ابن عمر روایت شده که گفت: حجاج مشغول سخنرانی بود. سخنی از او شنیدم که آن را قبول نداشتم. تصمیم گرفتم به او اعتراض کنم، اما به یاد سخن رسول خدا (صلی الله علیه و سلم) افتادم که می‌فرمود: «سزاوار نیست مؤمن خود را ذلیل کند؛ از ایشان پرسیدند که چگونه خود را ذلیل می‌سازد؟ فرمود: خود را در معرض بلاهایی قرار می‌دهد که توانایی آن را ندارد»[75].[76]
5. تقیه انس بن مالک: فخر رازی می‌نویسد: «از انس روایت شده رسول خدا (صلی الله علیه و سلم)، ابوبکر و عمر «بسم الله الرحمن الرحیم» را در نماز با جهر (بلند) می‌خواندند».

(اما با این حال در زمان حکومت معاویه) از انس در مورد بلند خواندن «بسم الله الرحمن الرحیم» سؤال شد، اما وی پاسخ داد، نمی‌دانم!».[77]

6. تقیه جابر بن عبد الله از بُسر بن أبی أرطاه: «یعقوبی در این باره می‌نویسد: هنگامی که معاویه بن ابو سفیان، بُسر بن أبی ارطاه عامری را که از خونخوارترین افراد تاریخ به حساب می‌آید، به امارت مدینه منسوب کرد تا از مردم برای یزید بیعت بگیرد، جابر بن عبد الله انصاری نزد ام سلمه همسر رسول خدا (صلی الله علیه و آله) رفته، به او گفت: من از کشته شدن می‌ترسم و بیعت با این شخص (بسر از طرف معاویه) بیعت ضلالت و گمراهی است. ام سلمه گفت: وقتی خواستی بیعت کنی تقیه کن؛ زیرا تقیه سبب شد که اصحاب کهف همراه با قومشان صلیب بر گردن آویزند و در جشن‌ها به همراه قومشان حاضر شوند».[78]

دلایل تقیه صحابه

در بعضی از منابع نقل‌هایی از برخی صحابه پیامبر اکرم (صلی الله علیه و سلم) موجود است که بیانگر دلیل تقیه اصحاب رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در برخی از موارد و در مقابل بعضی از افراد است.

در این گفتار کوتاه به بعضی از این موارد اشاره می شود:

1. دلیل تقیه، از دیدگاه ابن عباس: «از ابن عباس در مورد کلام خداوند «… إلا أن تتقوا منهم تقاة …»؛ «… مگر اين‌كه از آنان به نوعى تقيّه كنيد …»،[79] نقل شده که تقیه با زبان، آن است که انسان را وادار به کلامی کند که معصیت خداوند است، اما شخص، آن را از روی ترس از مردم بر زبان می‌آورد؛ این در حالی است که قلب وی به دلیل ایمان، محکم شده است. در این هنگام است که سخن او به او ضرر نمی‌زند و تقیه وی تنها بر زبان وی بوده است».[80]

از این بیان ابن عباس می توان فهمید که دلیل او برای تقیه از دیگران، ترس از ایشان است. حالا این ترس می تواند ترس برای حفض دین، جان، مال و یا ناموس باشد.

ابن عباس مطلب فوق را به عبارتی دیگر مورد تأیید قرار داده، می گوید: «اگر کسی را مجبور کنند تا سخنی بر زبان بیاورد، که در قلب و ایمان قلبی‌اش با گفتن آن سخنان مخالف باشد، اما آن را می‌گوید تا از دست دشمنانش نجات یابد، بر چنین شخصی اشکالی نیست؛ زیرا خداوند بندگان را تنها به خاطر عقاید ایشان که در قلبشان جای گرفته است مؤاخذه می‌نماید».[81]

2. دلیل تقیه، از دیدگاه ابودرداء: یکی از اصحاب پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) ابودرداء است. او از جمله افرادی است که دیگران را نه تنها به تقیه توصیه می‌نموده، بلکه این امر را یکی از نشانه‌های شخص عاقل می‌دانسته است.

ابودرداء می گوید: «آیا به شما خبر ندهم علامت انسان عاقل چیست؟ (این است که) برای کسی که از او بالاتر است، تواضع و فروتنی و به شخصی که از او پایین تر است، ظلم نمی‌نماید. زیادی سخن خویش را نگه می‌دارد (زیاده گویی و پرحرفی نمی‌کند) و با مردم متناسب با اخلاق (و درک) ایشان رفتار می‌کند، در حالی (در درون خود) ایمانش را بین خود و پروردگارش حفظ نموده و در دنیا با تقیه و کتمان زندگی می‌کند».[82]

با نگاهی به سخنان ابودرداء می توان دریافت کرد که او  عاقل بودن را دلیل تقیه کردن و کتمان می داند؛ لذا توصیه می کند که ای عقلاء اگر در جایی لازم بود حق را کتمان و تقیه کنید، این کار را انجام دهید که نشانه عقل و عاقل بودن شما است.

فطرت دلیل تقیه

از جمله اموری که می توان آن را فطری دانست، تقیه است. قبل از هر دلیل دیگری فطرت انسان می تواند او را به تقیه دعوت کند.

به همین جهت جمعی از بزرگان شیعه، یکی از دلیل ها و همچنین مشروعیت تقیه را فطری دانسته‌اند. به عنوان مثال به برخی از گفتارهای ایشان اشاره می شود:

1. آیت الله مکارم شیرازی می‌گوید: «در اعتقاد به تقیه و عمل کردن به آن شیعه تنها نیست؛ چرا که تقیه یک حکم عقلایی قطعی و موافق با فطرت انسانی (یعنی یک امر فطری) است».[83]
2. آیت الله سبحانی می‌گوید: «تقیه، امری فطری است که پیش از هر چیز، عقل و فطرت انسان، او را به آن فرا می‌خواند».[84]
3. آیت الله سید صادق روحانی می‌گوید: « مشروعیت تقیه در کتاب خدا و سنتِ متواتر، از طریق شیعه و اهل سنت ثابت شده است. (علاوه بر کتاب و سنت) فطرت سلیم انسانی نیز موافق مشروعیت تقیه است؛ چرا که تقیه از قوانین سیاسی ـ اجتماعی پیشرفته‌ای است که به وسیله آن، وحدت اسلامی ـ که سر منشأ خیرات و برکات و سعادت انسان است ـ حفظ شده و به کمک آن جامعه اسلامی از اختلاف و تفرقه در امان می‌ماند».[85]

اجماع دلیل تقیه

عده ای از صاحب نظران بر مشروعیت تقیه، ادعای اجماع کرده و گفته اند: علاوه بر نص قرآن، اجماع مسلمانان نیز بر این مطلب وجود دارد.[86]

البته برخی می گویند: استناد کردن به اجماع در این‌جا با چالش جدی مواجه است؛ زیرا نزد شیعه هر چند مسئله اجماعی است، ولی اجماع دلیل مستقل به حساب نمی‌آید و اجماعی معتبر است که اولاً کاشف از گفتار یا رفتار معصوم باشد؛ ثانیاً همسوی با آن دلیلی از قرآن و سنت وجود نداشته باشد و گرنه اجماع، مدرکی خواهد بود و ارزشی نخواهد داشت. در مسئلة تقیه، همسوی با اجماع، آیات و روایات وجود دارد و اجماع، مدرکی است. نزد اهل سنت هم با آن‌که اجماع به خودی خود دلیل مستقل در عرض کتاب و سنت به حساب می‌آید، به دست آوردن چنین اجماعی کار مشکلی خواهد بود و بر فرض اینکه اجماعی هم وجود داشته باشد تنها نسبت به مشروعیت تقیه قولی (تقیه در گفتار) در برابر کافر خواهد بود،[87] اما نسبت به سایر انواع تقیه، اجماعی وجود ندارد.

سیره متشرعه در تقیه

یکی دیگر از دلایلی که می‌توان مشروعیت تقیه را به آن استناد کرد، سیره متشرعه است. «سيره به معناى روش، طريقه، هيئت، حالت، عرف و عادت است. سیره متشرعه نیز عبارت است از روش عملى گروهى از مردم، که این روش عملی برگرفته و ناشی از مسلمان و یا شیعه دوازده امامى‌ آنان است».[88]

سیره متشرعه بر انجام یا ترک کاری، اجماع عملی بر آن کار است؛ بلکه از آن جهت که سیره متشرعه، اجماع رفتاری از جانب همه مسلمانان، اعم از فقیهان و غیر فقیهان، است، نسبت به اجماع دارای اعتبار و ارزش بیشتری است.

برای روشن شدن مطلب به این نکته اشاره می شود که؛ سیره یا اجماع رفتاری متشرعه بر دو گونه است:

1. می‌دانیم این سیره (سیره متشرعه) در زمان معصوم (علیه السلام) جاری بوده و معصوم به آن عمل کرده یا آن را تقریر نموده است.
2. نمی‌دانیم این سیره در زمان معصوم (علیه السلام) جاری بوده یا می‌دانیم بعداً بین متشرعه حادث شده است.

اگر سیره از نوع نخست باشد، بدون تردید از نظر فقه شیعه، حجت است؛ اما اگر از نوع دوم باشد، ارزش و اعتباری ندارد.[89]

در فقه اهل سنت، سیره متشرعه یا اجماع رفتاری نظیر اجماع گفتاری است و فی نفسه دارای ارزش و اعتبار است و نیاز به اتصال به زمان معصوم (علیه السلام) یا تأیید از جانب معصوم ندارد.

از دیدگاه فقه شیعه، اثبات سیره متشرعه در استفاده از تقیه و اتصال آن به زمان معصوم (علیه السلام) و تأیید از جانب آنان، کار آسانی است؛ اما با وجود آیات قرآن و روایات فوق حد استفاضه، نیازی به اثبات سیره وجود ندارد، امّا از دیدگاه فقه اهل سنت، با مراجعه به تاریخ اسلام، به ویژه در قرون اولیه، به موارد فراوانی از تقیه صحابه و تابعان و طبقات بعدی از شخصیت‌های علمی و سیاسی اهل سنت برخورد می‌کنیم که در برابر مسلمانان تقیه می‌کردند. در کتاب «واقع التقیه عند المذاهب والفرق الاسلامیه» نام 74 نفر از آنان تا پایان قرن سوم هجری آمده است.[90]

در این میان می‌توان از تقیه برخی، صحابه؛ مانند: تقیه معاذ بن جبل (متوفای 18 ق)، ابو درداء (متوفای 32 ق)، عمار بن یاسر، (متوفای 37 ق)، مقداد بن اسود (متوفای 74 ق)، حذیفه بن یمان (متوفای 36 ق)، خباب بن ارت (متوفای 37 ق)، ابوموسی اشعری (متوفای 44 ق)، عبدالله بن عمر خطاب (متوفای 65 ق)، ابوسعید خدری (متوفای 65 ق)، زید بن ارقم (متوفای 66 یا 68 ق)، عبدالله بن عباس (متوفای 68 ق) و جابر بن عبدالله انصاری (متوفای 78 ق) یاد کرد.[91]

دلیل عقلی تقیه

یکی از دلایلی که می‌توان بر مشروعیت تقیه به آن استناد کرد، حکم عقل است. برای حکم عقل به مشروعیت تقیه، تقریرهای مختلفی ارائه شده است. برخی تقیه را بر اساس دفع ضرر محتمل تقریر کرده و بر این باور هستند که عقل به جواز و لزوم دفع ضرر محتمل حکم می‌کند و عقلا نیز با آن موافق هستند.[92]

اظهار عقیده و تبلیغ آن در میان دیگر اقوام، ممکن است ارزش بسیاری داشته باشد، اما اگر از اظهار آن، نه تنها فایده مهمی حاصل نشود، بلکه همراه با ضرر احتمالی مادی و یا معنوی مهمی باشد، عقلای عالم از اظهار آن چشم پوشی نموده و اجازه کتمان و یا اظهار خلاف عقیده را می‌دهند و حتی در برخی موارد واجب می‌شمارند.

اگر چنین شخصی با این که می‌داند اظهار عقیده برای او ضرر دارد، در عین حال خود را در معرض این ضرر قرار دهد، قطعاً عقلا وی را مذمّت و کار او را غیر عاقلانه می‌دانند.

در تقریر دلیل عقلی می‌توان گفت: هرگاه مکلف در یک زمان،‌ دو تکلیف فعلی داشته باشد که نتواند هر دوی آن‌ را انجام دهد، عقل او حکم می‌کند که بین آن دو، مصلحت سنجی نموده و هرکدام را که اهمیت و مصلحت بیشتری دارد، انجام داده و دیگری را ترک کند که در اصطلاح فقهی از آن با عنوان «تقدیم اهم بر مهم» یاد می‌شود.

یکی از دانشمندان معاصر شیعه در این باره می‌گوید: «عقل سلیم به طور فطری حکم می‌کند که اگر بین عمل به وظیفه فردی، با شوکت و عزت و قدرت اسلام تقابل و تزاحم باشد، یا بین حفظ جان و عملی واجب یا حرام تقابل صورت گیرد، در این هنگام وظیفه فردی ساقط می‌شود؛ و تقیه چیزی جز این نیست».[93]

به عبارت دیگر: تقیه، حکمی نیست که شریعت مقدس اسلام آن را وضع کرده‌باشد، بلکه حکمی عقلی و عقلائی است که اسلام آن را تأیید و امضاء کرده و قواعد و شرائطی برای آن وضع کرده تا با قانونمند شدن این قاعده عقلی و فطری، از آن برای حفظ و دفاع از کیان اسلام، جلوگیری از فتنه و فساد در جامعه، حفظ جان، آبرو، ناموس و اموال مسلمانان و مدارا با دیگران و… استفاده شود.

پس از آنچه بیان شد می شود نتیجه گرفت که یکی از مهم ترین دلایل تقیه حکم عقل سلیم انسان است.[94]

سیره عقلا در تقیه

در همه دنیا معمول است که اقلیت‌هاى مجاهد و مبارز، براى واژگون کردن اکثریت‏هاى خودکامه ستمگر و متجاوز، غالباً از روش «استتار» استفاده می‌‏کنند. آنها جمعیت زیر زمینى تشکیل داده، برنامه‏‌هاى سرّى دارند و حتى به هنگام دستگیر شدن سخت می‌‏کوشند که واقع کار آنها مکتوم بماند، تا نیروهاى گروه خود را بیهوده از دست ندهند و براى ادامه مبارزه ذخیره کنند.

از طرفی هیچ عقلى اجازه نمی‌‏دهد که در این گونه شرائط، مجاهدانى که در اقلیت هستند، علنا و آشکارا خود را معرفى کرده و به آسانى از طرف دشمن شناسایى و نابود گردند.

به همین دلیل تقیه قبل از آنکه یک برنامه اسلامى باشد، یک روش عقلانى و منطقى براى همه انسان هایى است که در حال مبارزه با دشمن نیرومندى بوده و هستند.[95]

پس یکی دیگر از دلایلی که می‌توان برای مشروعیت تقیه به آن استناد کرد، سیره یا بنای عقلا است. هرگاه انسان به وسیله ابراز عقاید یا انجام وظایف خویش، در معرض ضرر و خطر قطعی یا ظنی قرار گیرد و مفسده ضرر و خطر از مصلحت ابراز و انجام بیش‌تر باشد و انسان بتواند به وسیله کتمان یا اظهار خلاف، آن ضرر و خطر را از خود بر طرف سازد، همه عاقلان دنیا اجازه کتمان و اظهار خلاف را به او می‌دهند و در بعضی از موارد، آن را بر او واجب ‌شمرده اند که این همان تقیه است.[96]

انواع تقیه

تقیه از جهاتی قابل تقسیم است که ممکن است حکم هر قسم از تقیه با قسم دیگر آن متفاوت باشد.

امام خمینی در آغاز بحث تقیه می گوید: «چون تقیه از عناوینی است که در ارتباط با متقی (تقیه کننده) و متقی منه (شخص و یا اشخاصی که از آنها تقیه شده) و متقی فیه (امری که از آن تقیه شده است) می باشد، به حسب این امور و ذات آن، به اقسامی تقسیم می شود:

الف. به لحاظ ذات تقیه:

تقیه به این لحاظ، به «خوفی»، «مداراتی»، «کتمانی» و «اکراهی» تقسیم می شود. [97]

1. تقیه خوفی گاهی به خاطر ورود ضرر به جان یا آبرو و یا مال متقی و وابستگان او و گاهی به خاطر احتمال وقوع ضرر بر افراد دیگر مؤمنان است. گاهی هم احتمال وقوع ضرر بر کیان اسلام است؛ مثل اینکه ترس از اختلاف و تفرقه مسلمان‌ها، سبب تقیه شود. به این قسم از تقیه، در بعضی از آیات[98] و روایات[99] اشاره شده است.
2. تقیه مداراتی (تحبیبی): هدف از این تقیه، حُسن معاشرت و مدارا و جلب مودّت و در نتیجه تحقق وحدت میان مسلمانان از یک طرف با شرکت یکپارچه در شعائر الهی و نماز جماعت و سایر مظاهر وحدت و در حقیقت حصولِ وحدتِ کلمه میان همه مسلمان‌ها و عدم پراکندگی آنان، مخصوصاً در برابر کفار و دشمنان می باشد و از سوی دیگر پیروان مذهب حق مورد تعییر و مذمّت و خواری قرار نگیرند و با شرکت در جماعات رفع هرگونه اتهام را از خود بنمایند و با الزام به شرکت در جماعات و مانند آن خود را از صف مسلمانان جدا نکرده و دچار مخاطره نگردند. این قسم از تقیه مورد تأکید امامان (علیهم السلام) قرار گرفته و با تحریص و ترغیب، پیروان خویش را به رعایت آن وادار نموده‌اند.[100]
3. تقیه کتمانی (پوششی): در این قسم؛ تقیه به معنای کتمان و پنهان نمودن در مقابل افشا و روشنگری است. در بعضی از آیات[101] و روایات[102] به این تقیه اشاره شده است.
4. تقیه اکراهی: نوعی از تقیه است که به جهت عذر و ضرورت، مُجاز می شود و باتوجه به اینکه ملاک کلی در مشروعیت تقیه، تحقیق عنوان اضطرار است، بحث تقیه اکراهی می تواند به عنوان زیر مجموعه عنوان اضطرار مطرح شود.

ب. تقیه به لحاظ فرد تقیه کننده (متقی):

تقیه کننده، گاهی فردی عادی و گاهی از افراد سرشناس؛ مانند پیامبر (اگر تقیه برای او روا باشد) و امامان (علیهم السلام) است. حکم تقیه نزد فقها و مانند آنها، در هریک از این دو مورد، تفاوت دارد.

ج. تقیه از جهت افرادی که از آنها تقیه می شود (متقی منه):

از این جهت چند قسم است: تقیّه از کفار، حکمرانان اهل سنت، فقها و قضات اهل سنت، مردم عادی از اهل سنت و سلاطین یا مردم عادی شیعه.

د. تقسیم تقیه به لحاظ فعلی که تقیه در آن انجام می گیرد (متقی فیه):

تقسیم تقیه به لحاظ فعل عبارت است از: «فعل حرام، ترک واجب، ترک شرط، ترک جزء، انجام فعلی که مانع و یا قاطع است و یا عملی که طرف مخالف، عقیده به حجّیت آن دارد».[103]

علاوه بر این تقسیم، تقسیمات دیگری نیز برای تقیه گفته شده است. اینک به نمونه‌ای از آنها اشاره می شود:

تقسیم دیگری نیز برای تقیه صورت گرفته که عبارت است از: تقیه فردی و تقیه سیاسی.

1. تقیه فردی: نوعی از تقیه آن است که برای انسان در حالات خاص، شرایطی به وجود آید که موجب شود انسان برخلاف معتقد خود عمل کند که به این نوع تقیه تقیه فردی گفته می شود. این نوع از تقیه غیرسیاسی است. مانند تقیه عمار بن یاسر در زمانی که کفّار مکه او را به همراه پدر و مادرش شکنجه دادند تا از دین اسلام دست بردارند و از حضرت محمد (صلی الله علیه و ‌آله) بیزاری جویند. پدر و مادر عمار، آنقدر استقامت کردند تا به دست کفار مکّه شهید شدند. امّا عمّار با زبانش خواسته‌های کفار را تأیید کرد و در ظاهر، از دین اسلام بیزاری جس،
   ولی قلبش مملو از ایمان به خدای متعال بود[104].
2. تقیه سیاسی: نوع دیگر تقیه است که به آن تقیه سیاسی یا تقیه در امور اجتماعی گویند. بسیاری از روایاتی که در باب تقیه و اهمیت آن وارد شده، مربوط به تقیه سیاسی است. مثل تقوا که به انواع تقوای سیاسی و فردی تقسیم می شود. مانند داستان اصحاب کهف[105] که زنار می بستند و در مجلس مشرکان شرکت می کردند؛ اما یک روز که همه جمع بودند و باید اظهار توحید می کردند، ایستادگی کردند. به همین دلیل خداوند می فرماید: «ما دل های آنها را به ریسمان محبت خود گره زدیم و به خود متصل کردیم تا در مقابل آنها بایستند و بگویند ما هرگز جز خدای یکتا هیچ کس را به خدایی نمی‌خوانیم …»؛[106] یعنی این که انسان ده سال یا بیشتر با یک قومی معاشرت کند تا روزی که حساس ترین روزها است بیاید موضع خود را بیان کند.

در تقسیم دیگری شیخ انصاری تقیه را با توجه به احکام تکلیفی، به پنج قسم تقسیم کرده و می نویسد:

تقیه به لحاظ حکم پنج قسم است:

1. تقیه واجب: عبارت از تقیه ای است که به دلیل دفع ضرر صورت می گیرد و مثال های آن فراوان است.
2. تقیه مستحب: تقیه ای است که ترک آن، به تدریج منتهی به ضرر می شود؛ مانند ترک مدارا و دوری گزیدن از معاشرت با اهل سنت.
3. تقیه مباح: تقیه ای است که دوری کردن از ضرر و یا دوری نکردن آن مساوی باشد؛ مانند تقیه نسبت به اظهار کلمه کفرآمیز.
4. تقیه مکروه: تقیه ای است که ترک آن و نیز تحمّل ضرر ناشی از این ترک، بهتر باشد؛ مانند ترک کلمه کفرآمیز از سوی اشخاصی که رهبر و مقتدای مردم هستند.
5. تقیه حرام: تقیه در مورد خون افراد است.[107]

البته ممکن است برخی از تقسیمات فوق الذکر با یکدیگر تداخل داشته یا زیر موضوع تقسیم دیگری باشند.[108]

تقیه خوفی

در تعریف تقیه خوفی آمده است: تقیه از روی خوف و ترس این است که انسان در اثر انجام یک عملِ صحیح و مطابق با مذهب و دین خویش، خوف و ترسی را بر جان، ناموس و مال خود و یا دیگران مشاهده نماید؛ لذا از انجام آن عمل صحیح، خودداری و تقیه کرده و عملی را که مطابق با مذهب مخالفان و یا کفار است، انجام دهد.

با نگاهی به برخی از آیات شریف قرآن[109] و روایات معصومان[110] (علیهم السلام) در می‌یابیم که در این دو منبع، به این نوع از تقیه اشاره شده است.

در این قسم از تقیه، قبل از بیان برخی از روایات تقیه خوفی باید به سه نکته توجّه شود:

1. این تقیه مشروعیت هرچه را که عرف آن را به عنوان ضرورت تشخیص دهد، ثابت می کند.

امام باقر علیه السّلام) به زراره فرمود: «در هر ضرورتی تقیه هست و کسی که گرفتار به آن ضرورت می شود، از هرکس دیگری به تقیه آگاهتر است».[111]

2. تقیه خوفی، نه تنها برای حفظ جان، آبرو و مال خودِ انسان مشروعیت دارد، بلکه برای حفظ دیگران نیز جایز می‌شود؛ از این رو است که می‌توان گفت: قسمت عمده تقیه امامان (علیهم السّلام) در بیان احکام خداوند، برای محافظت از مذهب، جان، مال و ناموس شیعیان بوده است.
3. از مجموع آیات و روایات استفاده می شود که در مشروعیت این قسم از تقیه، فرقی میان تقیه از مخالفان و دیگران، وجود ندارد.

اما برخی از روایات تقیه خوفی عبارت است از:

1. امام صادق (علیه السلام) از پدرش نقل می نماید رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) مکرّراً می فرمود: «کسی که تقیّه نکند، دارای ایمان نیست، سپس می فرمود: خدای تعالی فرموده است: (… مگر اينكه از آنان به نوعى تقيّه كنيد …)[112]».[113]

در این کلام نورانی، نبی اکرم (صلی الله علیه و آله) در ذیل کلامش لزوم تقیّه را مطرح نموده و جهت بیان آن، متمسّک به آیه 28 سوره آل عمران شده است. در این آیه خداوند فرموده: فقط در مورد ترس از محذور و به دلیل دفع ضرر، تقیّه خوفیه نمایید و در ظاهر باکفّار دوستی و همبستگی کنید.

2. امام محمد باقر (علیه السلام) فرمود: «تقیه در همه چیزهایی است که فرزند آدم به آن اضطرار پیدا می‌کند و همانا خداوند آن را جائز و حلال قرار داده است».[114]
3. در روایت دیگری از امام باقر (علیه السلام) آمده است که فرمود: «هر چیزی که مؤمن ترس ضرر در آن برای خودش داشته باشد، پس بر او لازم است که در آن چیز تقیه کند».[115]
4. امام صادق (علیه السلام) در روایتی فرمود: «هیچ چیزی از محرمات الهی نیست، مگر آن‌که خداوند آن را برای انسان مضطر حلال فرموده است».[116]
5. امام صادق (علیه السلام) می فرماید: «عمل به تقیّه، برای حفظ برادران ایمانی است و اگر عمل مذکور، بیمناکی را از هراس رهانده و حفظ نماید، شریف ترین علائم کرم و بزرگواری است …».[117]
6. از حضرت صادق (علیه السلام) نقل شده که فرمود: «بر شما باد به تقیه کردن (ای دوستان ما! همیشه ملازم با تقیّه باشید)، همانا کسی که در حال ایمنی و نزد افراد بی آزار، تقیّه را شعار و لباس خود ننماید تا عادت او شده و در مورد خوف و نزد ستمکار فراموش نکند، از ما نیست».[118]

در این روایت، امام صادق (علیه السلام) شیعیان خود را دستور به تمرین وظیفه تقیّه می فرماید تا در مورد خوف و پیش آمد ناگهانی، به طور طبیعی مهیّای انجام وظیفه باشند.

تقیه مداراتی (تحبیبی)

مدارا در لغت به معنای کتمان دشمنی،[119]‏ نرم خویی، حسن معاشرت با مردم و تحمل آنها به منظور دوستی، می‌آید.[120] تحمل و ملاطفت در برابر چیزی که در دل مورد پسند نیست، معنای اصلی این واژه را تشکیل داده و به همین معنا امروز در ادبیات مدرن هم استفاده می شود. کلمه مدارا دلالت می کند بر تحمیل چیزی که باطل، رنج آور و یا حتی در تضاد با امر خیر است. فرد در برابر چیزی وقتی مدارا نشان می دهد که مفاد و محتوای آن چیز منفی باشد، مثلا مدارا در برابر فلان شخص؛ علی‌رغم این‌که آرایش یا حتی حضورش موجب بیزاری است، با این حال مشمول مدارا می شود.

تقیه مداراتی عبارت است از جلب دوستیِ مخالفان از سایر مذاهب و ادیان، از طریق مدارا، نرمش، خوش‌برخوردی و همزیستی مسالمت‌آمیز با سایر مذاهب و ادیان، بی آن‌که ضرری از سوی مخالف، شخص تقیه کننده را تهدید کند.

هدف از این قسم تقیه، حسن معاشرت و مدارا و جلب مودّت و در نتیجه، تحقق وحدت از یک طرف میان مسلمانان با شرکت یکپارچه در شعائر الهی و نماز جماعت و سایر مظاهر وحدت و در حقیقت، حصول وحدت کلمه میان همه مسلمان‌ها و عدم پراکندگی آنان، مخصوصاً در برابر کفار و دشمنان، می‌باشد. از سوی دیگر، پیروان مذهب حقّ، مورد تعییر و مذمت و خواری قرار نگیرند و با شرکت در جماعات، هرگونه اتهام را از خود رفع نمایند و با الزام به شرکت در جماعات و مانند آن، خود را از صف مسلمانان جدا نکرده و دچار مخاطره نگردند. این قسم از تقیه مورد تأکید امامان (علیهم السلام) قرار گرفته و با تحریص و ترغیب، پیروان خویش را به رعایت آن وادار نموده‌اند.[121]

دراین نوع از تقیه، به دلیل آن‌که گاهی انسان برای جلب محبّت طرف مقابل، عقيده خود را مکتوم می دارد تا بتواند نظر او را برای همکاری در اهداف مشترک جلب کند بدون اینکه از طرف مقابل احساس خطر، ترس یا ضرری کند؛ لذا به آن تقیه تحبیبی نیز گفته می شود.[122]

روایات متعددی در این زمینه وجود دارد که به برخی از آنها اشاره می شود:

1. هشام بن حکم می گوید: از امام صادق (علیه السلام)شنیدم که می‌فرمود: «از عملی که ما را به وسیله آن خوار سازید، بپرهیزید. همانا فرزند بد، با عمل سوء خود، باعث سرزنش و تحقیر شدن پدر می شود. (شما شیعیان) برای کسی که به او روی آورده اید، زینت باشید و باعث زشتی و آبروریزی ما نشوید. در نماز جماعت آنها (مخالفان) شرکت کنید، از مرضای آنها عیادت نمایید و در تشییع جنازه‌های آنها حاضر شوید. نباید آنها در انجام عمل خیر بر شما سبقت بگیرند؛ زیرا شما در انجام عمل خیر از آنها سزاوارتر هستید. به خدا قسم خداوند به چیزی که محبوب‌تر از خباء باشد، عبادت و پرستش نشده است. هشام می گوید: عرض کردم خباء چیست؟ امام فرمود: همان تقیه است».[123]
2. علی بن جعفر (علیهما السلام) از برادرش موسی بن جعفر (علیهما السّلام) نقل کرده که حضرت فرمود: «امام حسن و امام حسین (علیهما السّلام) در نماز اقتدا به مروان کردند و ما هم با آنان نماز می خوانیم. (منظور امام موسی کاظم (علیه السلام)، از «آنان» در اینجا، حاکمان ستمکار زمان خودشان است)».[124]
3. اسحاق بن عمار می گوید: «به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم: من داخل مسجد می شوم، در حالی که امام جماعت و مردم هم در رکوع هستند و من نمی‌توانم اذان و اقامه و سپس تکبیر بگویم. امام فرمود: چنین زمانی در نماز آنان شرکت کرده و در همان رکعت اقتدا کن که این رکعت از بهترین رکعات تو خواهد بود».[125]

تقیه کتمانی (پوششی)

تقیه کتمانی عبارت است از: پنهان داشتن ایمان خویش برای به انجام رساندن فعالیت های پنهانی در جهت پیشبرد هدف های دینی و نام دیگر آن پوششی است؛ یعنی گاه برای رسیدن به هدف، باید نقشه ها و مقدمات را کتمان کرد.

مقصود اصلی از این قسم تقیه، حفظ مذهب در برابر قدرت‌های باطل و حكومت‌های جائر است. در این نوع از تقیه چنانچه پیروان مذهبی؛ مثلا مذهب شیعه، تحت سیطره و قدرت حكومتی باطل و ضد شیعه قرار گیرند، طبعاً این چنین حكومتی، قدرت و توان خویش را با توطئه‌ها و نیرنگ‌های مختلف، جهت از بین بردن مذهب شیعه صرف كرده و هر چه بیشتر سعی خود را در راه محو آثار این مذهب معطوف می دارد. در چنین شرایط حساسی كتمان و پنهان نمودن مذهب و رعایت تقیه بر شیعیان لازم است.[126]

خداوند تبارک و تعالی در قرآن شریف، به این تقیه اشاره فرموده است: «… مرد مؤمنی از آل فرعون كه ایمانش را پنهان می‌كرد گفت: …».[127]

یکی از انواع تقیه که امامان معصوم (علیهم السّلام) درباره آن تأكید فراوان نموده‌اند، تقیه كتمانی است. ایشان برای حفظ اساس مذهب شیعه، آن را مورد سفارش كامل قرار داده اند. تا آنجا كه درباره كسانی كه این تقیه را رعایت نكنند، فرموده اند: «كسی كه تقیه نكند، دین ندارد …».[128]

روایاتی هم كه بیانگر این است كه امام (علیه السلام) تقیه را جزء دین خود و دین پدران خود می‌داند، ناظر به این نوع از تقیه می باشند.

به عنوان مثال در روایت معلی بن خنیس آمده است: امام صادق (علیه السلام) فرمود: «ای معلّی! امر و مسلک ما را كتمان كن و آن را شایع و منتشر نساز. همانا كسی كه مذهب ما را كتمان كند و آن را آشکار نسازد، خداوند در دنیا به سبب این كتمان، به او عزّت داده، نوری در پیش روی او در آخرت قرار دهد كه او را به بهشت رهنمون سازد و اگر كسی مذهب ما را كتمان نسازد و آن را شیوع دهد، خداوند او را ذلیل و خوار سازد و در آخرت نور را از پیش روی او بگیرد و ظلمتی كه او را به جهنم بكشاند برای او قرار دهد. معلّی تقیه جزئی از دین من و پدرانم می باشد و كسی كه تقیه نكند از دین خارج است».[129]

امام (علیه السلام) با این‌كه در صدر روایت موضوع كتمان و عدم افشا را مطرح فرموده، لیكن در مقام تعلیل، عنوان تقیه را ذكر فرموده است. این مطلب شاهد آن است كه مراد از تقیه همان كتمان و اخفا و عدم افشا است.

در برخی از روایاتی هم كه در تفسیر بعضی از آیات وارد شده، تقیه به معنای مورد نظر آمده است. به عنوان مثال در تفسیر آیه شریفه: «آنان هستند كه به (پاس) آنكه صبر كردند …»،[130] آمده است: «به سبب صبری كه جهت انجام تقیه داشته اند»[131] و در تفسیر «… (براى آنكه) بدى را با نيكى دفع مى‏نمايند …»،[132] آمده است: «حسنه همان تقیه است و سیئه همان اذاعه و افشا نمودن است».[133]

در این روایت «تقیه» در برابر «اذاعه» و «افشا» قرار گرفته و تقیه، «حسنه» و «اذاعه»، «سیئه» معرفی شده است. از این تعبیر می توان وجوب و لزوم چنین تقیه ای را استفاده کرد؛ چرا که حفظ مذهب، متوقف بر كتمان و اخفا است. پس در این صورت تقیه ضرورت پیدا كرده و وجوب و لزوم می یابد.

در روایتی دیگر هدف از این نوع تقیه، به صورت روشن بیان شده است: عبدالله بن ابی یعفور از امام صادق (علیه السّلام) نقل می کند كه فرمود: «دینِ خود را حفظ نمائید و آن را با حجابِ تقیه، بپوشانید. همانا كسی كه تقیه ندارد، ایمان ندارد. شما شیعیان در میان مخالفان؛ مانند زنبور عسل در میان پرندگان هستید. همان‌گونه كه اگر پرندگان بدانند آنچه را كه در دل‌های زنبور عسل وجود دارد، تمام آنها را از بین می برند، اگر مخالفان بدانند آنچه را در قلب‌های شما وجود دارد، كه همان محبت و دوستی ما اهل بیت است، به یقین با زبان هایشان شما را از بین می‌برند و شما را در آشكار و نهان نابود می سازند. خداوند رحمت كند كسی را كه بر ولایت ما باشد».[134]

تقیه اکراهی

تقیه اکراهی عبارت است از: تقیه‌ای که ضرورت و اضطرار سبب آن است و انسان مجبور به عمل کردن بر وفق دستورهای حاکمی ستمگر، به هنگام ضرورت و برای صیانت نفس، مال یا ناموس می شود.

عمر بن مروان خزاز می گوید: از امام صادق (علیه السلام) شنیدم فرمود: «رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: چهارچیز از امت من برداشته شده است: اوّل: امری که در انجام آن مضطر باشند. دوم: کاری که فراموش نمایند. سوم: امری که برآن اجبار شده باشند. چهارم: فعلی که فوق طاقت آنها است. سپس فرمود: این مطلب از کتاب خدا استفاده می شود: «پروردگارا، اگر فراموش كرديم يا به خطا رفتيم، بر ما مگير. پروردگارا، هيچ بار گرانى بر (دوش) ما مگذار آن چنان كه بر (دوشِ) كسانى كه پيش از ما بودند نهادى. پروردگارا و آنچه تاب آن را نداريم بر ما تحميل مكن …»[135] و «هر كس پس از ايمان آوردن خود، به خدا كفر ورزد (عذابى سخت خواهد داشت) مگر آن كس كه مجبور شده و (اما) قلبش به ايمان اطمينان دارد …[136]».[137]

از اطلاق این روایت چنین استفاده می شود که اولا، تقیّه اکراهیه، مطابق روش عقلا است؛ ثانیا، حرمت یا وجوب امرِ مورد اکراه و اجبار، گرچه در نهایت اهمّیت و لزوم برای شخص مورد اکراه و یا برای محیط اسلامی‌اش باشد، از او برداشته شده و می تواند در فرض اوّل (اکراه) انجام داده و در فرض دوم (اجبار) ترک نماید؛ لذا تقیّه برای افرادی که قلباً ایمان دارند، در مواقع اضطرار و خطر جانی جایز است.[138]

تقیه فردی

یکی دیگر از تقسیماتی که می توان برای تقیه بیان کرد، تقیه فردی است. گاهی برای انسان در حالات خاص، شرایطی به وجود آید که موجب شود انسان برخلاف معتقد خود عمل کند؛ به این نوع تقیه، تقیه فردی گفته می شود. در توضیح این مطلب باید گفت: هنگامی که شخصی در انجام دادن عملی، یا ترک کردن آن و یا گفتن سخنی، یا سکوت کردن بر طبق میل طرف مقابل عمل کند، این تقیه، تقیه فردی است. این نوع از تقیه در مقابل تقیه سیاسی یا تقیه در امور اجتماعی و سیاسی اطلاق می شود.[139]

تقیه سیاسی

نوع دیگری از تقیه، تقیه سیاسی یا تقیه در امور اجتماعی و سیاسی است. با نگاهی به آیات قرآن کریم در می یابیم در این کتاب شریف آیات متعددی در باب تقیه سیاسی وجود دارد. همچنین بسیاری از روایاتی که در باب تقیه و اهمیت آن وارد شده، مربوط به تقیه سیاسی است.

در این مقال مختصر ابتدا به نمونه هایی از آیات قرآن پرداخته می شود:

یکی از داستان هایی که قرآن کریم بیان می فرماید و می توان از آن به عنوان تقیه سیاسی نام برد؛ داستان اصحاب کهف است. قرآن کریم می فرماید: «… اكنون یک نفر از خودتان را با این سكّه‏اى كه دارید به شهر بفرستید، تا بنگرد كدام یک از آنها غذاى پاكیزه‏ترى دارند و مقدارى از آن براى روزى شما بیاورد. امّا باید دقّت كند و هیچ كس را از وضع شما آگاه نسازد».[140] این‌که می فرماید: «… امّا باید دقّت كند و هیچ كس را از وضع شما آگاه نسازد»؛ یعنی تقیه کرده و با زیرکی عقیده خود را مخفی کنید؛ چرا كه اگر آنان از وضع شما آگاه شوند، سنگسارتان مى‌كنند، یا شما را به آیین خویش بازمى‌گردانند و در آن صورت، هرگز روى رستگارى را نخواهید دید!».[141] بنا بر این اگر کسی از ایمان آنها سؤال می کرد، آنها تصمیم به مخفی داشتن آن داشتند.

در برخی از کتاب های تفسیری آمده است: «در این آیه نکته‌ای زیبا وجود دارد و آن اینکه ایشان، آن شخص را تنها به شرط «تقیه» وکیل نموده تا خرید انجام دهد؛ زیرا بر جان خویش نگران بوده و می‌ترسیدند کسی از وجود ایشان آگاهی پیدا کند».[142]

البته اصحاب کهف پیش از این هم در طول مدتی که درشهر زندگی می‌کردند، اعتقاد باطنی خود را پنهان کرده و مانند دیگران در مراسم‌های مختلف بت‌پرستان حضور می‌یافتند.

در روایت آمده امام صادق (علیه السلام) فرمود: «تقیه هیچ کس به درجه تقیه اصحاب کهف نرسد، آن‌ها در اعیاد (بت‏پرست‌ها) حاضر می‌شدند و زنّار (کمربندی ویژه) می‌بستند؛ از این رو خدا دو بار به آنها پاداش داد».[143]

نمونه دیگر تفیه سیاسی در قرآن کریم، تقیه مؤمن آل فرعون است: «و مرد مؤمنى از آل فرعون که ایمان خود را پنهان مى‏داشت، گفت: «آیا مى‏خواهید مردى را به این دلیل بکشید که مى‏گوید: پروردگار من «اللَّه» است، در حالى که دلایل روشنى از سوى پروردگارتان براى شما آورده است؟! اگر دروغ‌گو باشد، دروغش دامن خودش را خواهد گرفت و اگر راست‌گو باشد، (لا اقل) بعضى از عذاب‌هایى را که وعده مى‏دهد به شما خواهد رسید. خداوند کسى را که اسراف کار و بسیار دروغ گوست هدایت نمى‏کند».[144]

این آیه از آیاتی است که بیانگر تقیه سیاسی است؛ زیرا حفظ جان پیامبر خدا موسای کلیم (علیه‌السلام) و همچنین دفاع از اشاعه اعتقاد صحیح در جامعه با گفتن جملات تقیه‌ای، یک امر کاملا سیاسی و اجتماعی است.

اینک به برخی از روایاتی که بیانگر تقیه سیاسی است، اشاره می شود. در برخی از روایات آمده: «تقیه سپر مؤمن است …».[145] سپر وسیله‌ای است که در میدان جنگ به کار می رود، نه این که به عنوان زینت به دیوار نصب کنند. پس معلوم می شود جنگ و نبردی در میان است و انسان برای این که از گزند دشمن مصون و محفوظ بماند، احتیاج به سپر دارد. یا در جای دیگری آمده: «… کسی که تقیه ندارد، دین ندارد …».[146]

جابر بن یزید جعفی می گوید: «امام باقر (علیه السّلام) هفتاد هزار حدیث به من فرمود كه تاكنون به كسى نگفته‏ام و از این پس نیز هرگز نخواهم گفت. هنگامی که امام باقر (علیه السّلام) از دنیا رفت (این احادیث) بر گردنم سنگینى كرد و سینه‏ام به دلیل نگهدارى آنها تنگ شد. پس نزد امام صادق (علیه السّلام) رفتم و به ایشان عرض كردم: قربانت گردم همانا پدرت هفتاد هزار حدیث به من فرمود كه تاكنون چیزى از آنها از من بروز نكرده و از این پس نیز به احدى نخواهم گفت. ایشان به من دستور داده آنها را مستور و پوشیده دارم و (اما) اینک بر گردنم سنگینى می كند و سینه‏ام را تنگ كرده (با این وضع چه كنم و) شما چه دستورى به من می دهید؟

فرمود: اى جابر هر گاه دیدى سینه‏ات تنگ شده به صحرا برو و گودالى حفر كن و سر در میان آن گودال كن و بگو: محمد بن على (علیهما السلام) به من چنین و چنان فرمود. آنگاه آن گودال را پر كن كه زمین راز تو را نگاه دارد. جابر می گوید: من این كار را كردم و آن ناراحتى‌ام سبک شد».[147]

از سخن امام  (علیه السلام) می توان دریافت، این هفتاد هزار روایت حاوی یک سلسله مسائلی بوده که با تاروپود شیعه سروکار داشته؛ لذا نمی توانسته روایاتی اخلاقی و یا مباحث شکیات و سهویات بوده باشد.

در برخی از باب‌های کتب روایی؛ بندار بن عاصم می گوید: «حضرت امام موسى بن جعفر (علیهما السلام) به على بن یقطین كه از (شیعیان خاص امام) و كارگزار (وزیر) هارون الرشید بود، فرمود: اى على تو یک چیز را براى من ضمانت كن، من سه چیز را بر تو ضمانت مى‏كنم. تو قول بده كه هر دوستى از دوستان ما را دیدى او را احترام نمایى. من نیز این سه چیز را بر تو ضمانت مى‏كنم: هرگز شدّت شمشیر (کشته شدن با شمشیر)، رنج زندان و ذلّت فقر به تو نرسد. از آن پس هر گاه على بن یقطین كسى از دوستداران خاندان پیامبر (صلّى اللَّه علیه و آله) را مى‏دید، صورت خود را در برابر او پایین مى‏آورد.[148]

این در حالی بود که اگر هارون براین مطلب اطلاع می یافت، او را می کشت. برای همین «على بن یقطین نامه‏اى  به حضرت موسى بن جعفر (علیهما السلام) نوشت كه من از كار كردن براى سلطان ناراحتم؛ چرا که او وزیر هارون بود، پس اگر اجازه می دهى از این كار فرار كنم. جواب رسید تو اجازه ندارى دست از كار آنها بكشى و از خدا بترس.[149]

با دقت در این سخن امام (علیه السلام) در می یابیم که على بن یقطین برای خدمت به شیعیان و دوستان امام، هیچ راهی غیر از تقیه و مخفی کردن رابطه خود با امام کاظم (علیه السلام) را نداشته است.

لذا او با ضمانت امور سه گانه از طرف امام، در دربار هارون باقی ماند و در سایه تقیه، خدمات فراوانی به دوستان و شیعیان امام موسی بن جعفر (علیهما السلام) نمود.

گاهی نیز امامان معصوم (علیهم السلام) برای مصون ماندن اصحاب و یاران خود از شر دشمنان، آنها را سرزنش و مذمت می کردند. به عنوان مثال:  امام صادق (علیه السلام) به عبدالله بن زراره فرمود: به پدرت سلام برسان و بگو که عیب‌جویی و نکوهش من نسبت به تو، به دلیل دفاع و صیانت از تو می‌‏باشد؛ زیرا که دشمنان ما نسبت به کسی که محبوب و مقرب ما باشد، از هیچ گونه آزاری فروگذار نکرده، او را در دوستی و نزدیکی به ما سرزنش می‌‏نمایند و آن را که ما نکوهش نماییم، ستایش می‌کنند. چون تو در بین مردم به دوستی و گرایش به ما شهرت پیدا کرده‌‏ای، از این جهت مورد توجه دشمن و سرزنش مردم هستی، خواستم تا با نکوهش تو، مردم، در امر دین، تو را ستایش کنند و افکار دشمنان از تو منصرف گردد؛ زیرا خدای تعالی در کلام مجید می‌‏فرماید: «اما کشتی از آن مستمندانی بود که در دریا کار می‌‏کردند، پس من خواستم معیوبش کنم تا از چشم طمع پادشاه ستمگری که در راهشان بود و تمام کشتی ‏های سالم را به زور می‌‏گرفت، محفوظش دارم».[150] این مثل را بفهم، خدای تو را رحمت کند، به درستی که تو در نزد من، از تمام مردم دوست داشتنی‌‏تر و از تمام اصحاب پدرم محبوب‌‏تر هستی. چرا که تو بهترین کشتی دریای بیکران امامت بوده و پشت سرت پادشاه ستمکار غاصبی قرار گرفته که مراقب گذشتن کشتی‌‏های نیکویی است که می خواهد سرنشینانش را از روی ستم در اختیار خود قرار دهد. رحمت خدا در زندگی و حیاتت و (همچنین) رحمت و خشنودی خدا در ممات و مرگت بر تو باد. همانا پسرانت حسن و حسین پیغام تو را به من رساندند، خداوند ایشان را حمایت کند و به سبب نیکویی پدرشان در پناه خود نگاه دارد …».[151]

انواع تقیه از نظر حکم شرعی

فقیهان شیعه بر اساس روایاتی که در باره تقیه وارد شده و با استفاده از دقت‌ها و تحلیل‌های عقلی و همچنین بر حسب حکم و یا موضوع به اعتبارات مختلف تا کنون تقسیماتی برای تقیه بیان کرده اند.

در این میان یکی از تقسیمات انجام شده برای تقیه، بر اساس احکام پنجگانه تکلیفی واجب، مستحب، مکروه، حرام و مباح است. عده ای از بزرگان؛ مانند شیخ مفید،[152] شهید اول،[153] ‌شیخ انصاری[154] و … این چنین تقسیمی را برای تقیه قائل شده اند.

حکم تکلیفی تقیه

از حیث حکم تکلیفی، مشروعیت تقیه از نظر کتاب و سنّت فی الجمله روشن است، حتی آنان که به دلیل جواز تقیه بر عالمان شیعه در مواردی تاخته‌اند نیز در این زمینه توافق دارند. آن چه آیه 106 سوره نحل دلالت دارد نیز همین است و همه اینها به دلیل ضرورتی است که ایجاب می کند، نه این که تقیه جزء اصول دین و تبعیت در آن یک امر دائمی باشد.

اقسام حکم تکلیفی تقیه:

1. تقیه واجب: تقیه واجب در موردی است که اگر تقیه را ترک کند، موجب ضرر جانی، بدنی، مالی (دارای اهمیت)، عرضی و مانند این‌ها شده یا ضرری به اسلام برسد بی آن که فائده چشمگیری نصیب اسلام شود. پس مورد تقیه واجب، بنا بر احادیث و فتاوای فقها، جایی است که اضطرار و ضرورت بر آن صدق کند.[155]
2. تقیه حرام: فقیهان، به استناد احادیث، تقیه را در مواردی حرام شمرده‌اند؛ از جمله احکام واجب و حرامی که رعایت کردن آنها از نظر شارع اهمیت بسیار دارد و تقیه کردن در آنها به نابودی اساس دین می‌انجامد؛ مانند محو کردن قرآن، از بین بردن کعبه و نفی احکام ضروری یا اصول دین یا مذهب، مواردی که کاربرد تقیه به خونریزی و قتل می‌انجامد[156] برخی فقها هم، جز به ضرورت، تقیه کردن را حرام دانسته‌اند.[157]
3. تقیه مستحب: به تقیه ای گفته می شود که ترکش، به تدریج منتهی به ضرر می شود؛ مانند ترک مدارا و دوری گزیدن از معاشرت با اهل سنت.[158]
4. تقیه مکروه: آن است که ترک آن و نیز تحمّل ضرر آن ناشی از این ترک، بهتر باشد؛ مانند ترک کلمه کفرآمیز از سوی اشخاصی که رهبر و مقتدای مردم اند. شیخ انصاری می گوید در این قسم از تقیه ممکن است رعایت نکردن آن موجب ناخوشایندی عامه شده و در نهایت و به تدریج مشکلاتی برای شخص ایجاد شود.[159]
5. تقیه مباح: شیخ انصاری می گوید: تقيه در بعضی مباحات را که انجام آنها در نزد اهل سنت ترجيح دارد و ترک آن باعث ضرری نمی شود، مباح است.[160] شیخ مفید تقیه را در صورت ترس از زیان مالی، مباح (جایز) دانسته است.[161] فخر رازی نیز تقیه را برای حفظ مال جایز (مباح) شمرده است.[162]

حکم وضعی تقیه

از نظر حکم وضعی، می‌توان گفت: فعل تقیه کننده همان است که مورد رضایت شارع بوده و به آن امر کرده است. پس عملی را که متقی انجام می دهد، از امر واقعی شارع کفایت می کند. به عنوان مثال؛ خداوند یک جا می‌فرماید: نماز بخوانید (نماز واقعی) و در جای دیگر می فرماید وقتی لازم شد، تقیه کنید؛ یعنی نمازی را بجا آورید که واقعی نیست، که در این صورت نیز، خداوند ثواب می‌دهد.

برای توضیح بیشتر باید گفت: تقیّه یا در فتوا و بیان حکم است، یا در مقام امتثال. اگر در بیان حکم باشد، حکمی که از روی تقیّه صادر شده با احراز تقیّه‌ای بودن آن، عمل بدان جایز نیست و با عدم احراز تقیّه‌ای بودن، آیا پس از انکشاف خلاف، عمل انجام شده کفایت می‌کند یا نه؟ مسئله محل بحث است.[163]

اما اگر در مقام امتثال باشد، یا در ترک فعل است، یا در انجام آن. تقیّه در فعل یا به جهت اختلاف در حکم شرعی است؛ مانند مسح بر کفش، متعۀ حج و تکتّف‌ در نماز و یا به جهت اختلاف در موضوع حکم شرعی، مانند اختلاف در روز عید فطر. پس تقیّه در ترک واجب مثل نماز، موجب اعاده یا قضا نیست.[164]

گاهی هم تقیّه به جهت اختلاف در حکم یا در عمل عبادی صورت گرفته است؛ مانند تقیه در عمل غیر عبادی و یا در نمازی که با تکتّف خوانده شده است. حال در فرض دوم آیا پس از برطرف شدن تقیّه، اعاده یا قضای آن واجب است، یا خیر؟ فقیهان در این فرض، عمل انجام شده را مجزی دانسته و اعاده یا قضا را لازم نمی‌دانند.[165]

اما تقیه نسبت به سایر آثار وضعی فعل تقیّه‌ای – خواه در عبادات باشد؛ مانند وضوی تقیّه‌ای، یا در معاملات؛ مانند معامله‌ای که از روی تقیّه صورت گرفته است – آیا از همۀ آثار صحّت برخوردار است تا پس از رفع تقیّه، حکم به بقای آن آثار گردد، یا برخوردار نیست؟ مسئله اختلافی است.[166]

حال با نگاهی به منابع فقهی در می یابیم احکام وضعی عملی که از باب تقیه انجام می‌گیرد، در این منابع مورد توجه قرار گرفته است. از جمله، این سؤال مطرح شده که هرگاه عمل تقیه‌ای از عبادات باشد، آیا پس از برطرف شدن موضوع تقیه، از نو به جا آوردن آن، به صورت اعاده یا قضا، لازم است یا نه؟ فقیهان در این فرض، اعاده و قضا را لازم نمی‌دانند و به اصطلاح، کار انجام شده را «مُجْزی» می‌شمارند؛ زیرا از تجویز شارع نسبت به تقیه برمی‌آید که در عبادت به شکل اضطراری (مانند عبادتِ مطابق با امر واقعی) اعاده لازم نیست.[167]

در فرض یاد شده این سؤال نیز مطرح است که آیا برای مجزی بودن عبادت انجام شده، این شرط وجود دارد که مکلّف به هیچ وجه توانایی به جا آوردن عبادت را به گونه صحیح، مثلاً با جابجایی مکان یا زمان انجام فعل، نداشته باشد، یا آنکه چنین قیدی (اصطلاحاً: «عدم مندوحه»)[168] شرط نیست؟ برخی فقها این شرط را در همه اقسام تقیه لازم شمرده و برخی دیگر اصولاً این شرط را نپذیرفته‌اند.[169] ‌

در این مقال مختصر به نظر دو تن از فقهای بزرگ شیعه اشاره می شود:

1. محقق کرکی: از دیدگاه ایشان،[170] ‌این شرط صرفاً در مورد کارهایی مطرح است که شارع برای انجام دادن آن در شرایط تقیه اجازه مخصوص نداده و مصداق ادله عام تقیه باشد.[171]
2. شیخ انصاری:[172] مرحوم شیخ انصاری با آنکه تقیه نکردن را موجب بطلان عبادت نمی‌داند، ولی در برخی موارد تقیه، از آن جهت که به جا آوردن عبادت به گونه غیر تقیه‌ای آن، مورد نهی شارع است، آن را صحیح ندانسته است. فقهای دیگر نیز در این باب آرای تفصیلی داده‌اند.[173]

بحث دیگر آن است که سایر آثار وضعی کار تقیه‌ای (جز صحت آن از نظر عدم نیاز به اعاده و قضا) چگونه است و آیا مثلاً وضویی که در حال تقیه گرفته شده یا معامله‌ای که به گونه تقیه‌ای صورت گرفته، واجد تمام آثار صحت تلقی می‌شود یا نه؟ فقها در این باره نیز اختلاف نظر دارند.[174]

مستثنیات تقیه

تقيه ـ به ويژه تقيه خوفى ـ اصلِ ثانوىه ای است که غرض عمده آن حفظ جان، شرف، مال و نيز حفظ دين و شريعت است. حال اگر حفظ امور يادشده متوقف بر تقيه باشد، تقيه واجب است و اگر تقيه نتيجه‌اى برخلاف غرض مزبور داشته باشد، حرام خواهد بود. اين گونه موارد را به عنوان مستثنيات تقيه نام برده اند. به عبارت دیگر مستثنيات تقيه؛ یعنی اموری که تقیه کردن در آنها حرام است.

در روایات متعددی از معصومان (علیهم السلام) موارد مستثنيات تقيه بیان شده است که در این مقال کوتاه به برخی از آنها اشاره می شود:

1. تقیه موجب فساد در دین شود؛ یعنی انحراف و بدعت در دین ایجاد کند:

از مسعدة بن صدقه نقل شده: «از امام صادق (علیه السلام) سؤال شد، چگونه است ايمان كسى كه حق او و برادرى او بر ما لازم است و ایمان او به چه دليل ثابت و به چه دليل باطل گردد؟ در پاسخ فرمود: همانا ايمان از دو راه به دست می آيد: یکی اين‌كه از اظهار ایمان رفيقت، ایمان او برای تو آشكار شده و از همین بفهمى که عقيده و ايمان او مانند تو است. در این صورت، دوستى و برادرى با او بر تو ثابت می شود. دوم این‌که اگر اظهار و كردار او بر خلاف ایمان و اعتقاد تو كه خود را بدان وصف كرده‌ای و به تو اظهار كرده است، باشد و یا از وضعى که از او می بینی، دليل بر نقض آنچه به تو اظهار كرده و ناقض اظهار اولى خودش باشد (دوستی و برادری با او بر تو ثابت نمی شود)، مگر اين كه مدعى شود كه اين عمل خلاف را از روى تقيه انجام داده و با اين دعوى هم بايد در حال او تأمل و انديشه كرد اگر از كسانى باشد كه تقيّه در باره او و امثال او زمينه ندارد، ادعاى تقيّه او پذيرفته نشود؛ زيرا براى تقيّه موارد مخصوصى است. برای تقیه مواضعی وجود را دارد و هر كه تقیه را از محل و موضع خود خارج كند، براى او درست نیست و تفسير و مثال آنچه در آن تقيّه روا باشد، اين است كه (فرض کنیم) گروهی از مردمان بدکردار و بدگفتار هستند که كار آنها بر خلاف حق و بر خلاف كردار حق است. پس در موقعیت و جایگاهی این چنین، هر كارى که شخص مؤمن در ميان آنها از روى تقيّه به جا آورد – از کارهایی موجب ایجاد‏ فساد و تباهى در دينش نباشد – به راستى كه روا و جایز است.[175]

2. تقیه موجب ریخته شدن خون کسی به ناحق شود:

از امام محمد باقر (علیه السلام) نقل شده كه فرمود: «همانا تقيّه براى اين مقرر شده كه خون و جان با آن نگهدارى شود و اگر تقيّه به خون‌ريزى كشد، ديگر تقيّه‏اى نيست (و در ريختن خونِ ديگران از روی تقيّه روا نيست).[176]

3. تقیه نکردن امام مهدی (علیه السلام):

در روایتی آمده که امام صادق (علیه السلام) فرمود: «قائم (حضرت مهدی (علیه السلام)) قیام می کند در حالی که بیعت هیچ کس را به گردن ندارد».[177]‏ در این روایت آمده علّت و حکمت غیبت امام مهدی (علیه السلام) این است که آن حضرت ناچار نشود با طاغوت‌های زمان خود بیعت کند. او به وسیله غیبت بیعت با هیچ حاکمی را بر عهده ندارد، تا بتواند در زمان قیام خود آزادانه تلاش کند. دیگر امامان، به دلیل آماده نبودن زمینه برای قیام و نداشتن یاور، از روی تقیه، حکومت‌ها را به رسمیت می شناختند و مجبور به قرارداد ظاهری با ستمگر زمان خود بودند ، امّا حضرت مهدی (علیه السلام) مأمور به تقیه نیست و به همین جهت با حکومت‌ها و طاغوت‌های زمان، بیعت نمی کند. لذا وقتی قیام می فرماید، از احدی تقیه نکرده و زمین را از عدل و داد پر می کند.

4. تقیه در خوردن شراب، مسح بر کفش و حج تمتع:

زراره می گوید: «به امام باقر (علیه السلام) عرض کردم: آیا از روی تقیه می شود (در وضو گرفتن) بر کفش مسح کرد؟ امام فرمود: خیر، در سه چیز تقیه جایز نیست. عرض کردم آن سه چیز چیست؟ فرمود: خوردن شراب، مسح بر کفش و حج تمتع.

مؤلف کتاب «القواعد الفقهیه» می گوید: «این روایات این‌گونه توجیه شده‌اند: اینکه این سه چیز تقیه ندارند، از این باب است که در مورد اینها آیاتی در قرآن کریم موافق با مذهب شیعه وجود دارد و از طرفی هم مخالفان شیعه نمی توانند آیات قرآنی را رد کنند. لذا اگر شخصی در این موارد تقیه نکند، ضرر و خطر متوجه او نمی شود. در این زمینه می شود به آیات قرآن استناد کرد. البته اگر فردی گرفتار یک گروه بی سواد شد و خطری او را تهدید کرد، می‌تواند تقیه کند.

به عنوان مثال قرآن کریم در باب خمر (شراب) می فرماید: «اى مؤمنان! حق این است که شراب و قمار و بت‌هاى نصب شده و تیرهاى بخت‌آزما، پلیدى (و) از عمل شیطان هستند، پس از آنها دورى کنید تا رستگار شوید».[178]

در آیه دیگری آمده است: «ای اهل ایمان! هنگامی که به (قصدِ) نماز برخیزید، صورت و دست هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان و روی پاهایتان را تا برآمدگی پشت پا مسح کنید …».[179]

بحث متعة الحج هم در قرآن آمده در آنجا که می فرماید: «… و پس از آنکه ترس و منع بر طرف شود، هر کس از عمره تمتّع به حج باز آید …».

این آیه صریح در حج تمتع است. مُتَمَتِّع؛ یعنی کسی که مُحِلّ می شود و می تواند تمتعاتی داشته باشد و دوباره در روز هشتم ذی حجه محرم می شود که این هم در آیه آمده است.

مؤلف کتاب «القواعد الفقهیه» در این مورد می گوید: «اگر در روایات آمده که در حج تمتع تقیه نیست؛ به این دلیل است که توجیه قرآنی وجود دارد. بعد هم می گوید: به حسب متعارف دیگر تقیه لازم نیست؛ چرا که استناد ما به قرآن  است و مخالفان نمی‌توانند مخالفت کنند. حال اگر ما گرفتار یک گروه بی سواد شدیم و خطری پیش آمد، می‌توانیم تقیه کنیم. پس علت استثناء این موارد این نبوده که از اهمیت ویژه برخوردارند؛ بلکه به این دلیل  است که تخصصا خارج هستند.[180]‌

امام خمینی در این زمینه به موارد آن اشاره می کند که عبارتند از:

1. در برخى از محرمات و واجباتى كه در نظر شارع و متشرعه اهميت ويژه‌اى دارند، تقيه جايز نيست. اموری؛ مانند ويران كردن كعبه معظمه و مشاهد مشرفه، رد كردن اسلام و قرآن و تفسير آن به گونه اى كه حقيقت دين تحريف شده و مانند مذاهب الحادى معرفى شود.
2. هرگاه تقيه كننده از موقعيت ويژه‌اى در ميان مسلمانان برخوردار باشد كه ارتكاب فعلی حرام يا ترک واجبى از روى تقيه موجب وهن مذهب و شكستن حرمت دين گردد، تقيه بر چنين فردى جايز نيست. شايد به همين جهت است كه امام صادق (علیه السلام) فرموده است: «سه چیز است که در آنها تقیه نباید کرد: یکی از آنها؛ شرب خمر است …».[181]
3. هرگاه اصلى از اصول اسلام يا يكى از ضروريات دين در معرض خطر باشد، تقيه در مورد آن جايز نيست؛ مانند اين كه حاكمان جابر تصميم بگيرند كه احكام مربوط به ارث يا طلاق يا نماز يا حج را تغيير دهند.[182]

طبرسی در ادامه می گوید: «اما اگر تقیه سبب کشتن مؤمنی شود و یا اگر شخص می‌داند یا گمان می‌کند انجام آن کار سبب تباهی و فساد در دین می‌شود جایز نخواهد بود».[183]

ضرورت و اهداف تقیه

باید دانست تقیه دارای اهدافی متعددی؛ مانند جلوگیری از هدررفتن نیروی انسانی، ایجاد اتحاد در مواردی که نیاز به وحدت احساس می شود و همچنین جلوگیری از خطر احتمالی نسبت به دیگران است. بر این اساس می‌توان گفت: تقیه یک مسئله صرفاً مذهبی و اعتقادی نیست، بلکه امری عقلانی است. به عبارت دیگر در موارد خاصی از زندگی بشر، پنهان شدن در زیر چتر تقیه لازم است.

به همین دلیل،  یکی از شیوه‌‏های مبارزاتی امامان‏ معصوم ‏(علیهم السلام) در عصرخفقان، «تقیه‏» یا همان مبارزه مخفی بوده است. ایشان برای انجام این امر دلایل متعدد و اهدافی را در نظر داشته اند. در این گفتار برخی از اهدافی که آن بزرگواران به واسطه تقیه دنبال می‏کردند و از لابه لای روایات ‏تقیه به دست می‏‌آید، این گونه می توان برشمرد:

1. حفظ نیروهای مؤمن از متلاشی شدن‏ به دست ناصالحان.
2. هدر نرفتن توان عناصر مؤمن در راه‌های کم ثمر و ذخیره سازی آن‏ها برای ‏شرایط حساس و سرنوشت‏ساز.
3. حفظ اسرار و خط مشی‏ها و برنامه‌‏ها از قرارگرفتن در اختیار دشمن.

با نگاه به نکاتی که در بالا گفته شد، اهمیت و نقش تقیه در حفظ نظام تفکر شیعی ‏و جامعه شیعیان دانسته می‏شود.پس باید گفت: تقيه، یک ضرورت است، چون باعث زنده نگه داشتن دين، ایجاد اتحاد دينی و مانع از هم پاشيدگی و کينه‌ورزی ميان مذاهب اسلامی می‌شود.

آثار تقیه

با نگاهی به روایات وارده از امامان معصوم (علیهم السلام) در مورد تقیه، در می‌یابیم تقیه دارای آثار متعددی است. در این مقال مختصر به برخی از آثار تقیه اشاره می شود:

1. یکی از آثار و فواید تقیه، حفظ جان تقیه کننده و نیز اقلیّت صالح (مؤمنان) برای پیشبرد هدف‌های سازنده است.

امیر المؤمنین (علیه السلام) می فرماید: «تقیه از بهترین اعمال افراد با ایمان است که به کمک آن هم خود و هم برادران خویش را از چنگال فاجران رهایی می بخشد».[184]

2. موجب اوج و رفعت انسان می شود. امام صادق (علیه السلام) می فرماید: «از پدرم (امام باقر (علیه السلام)) شنیدم که می‌فرمود: به خدا سوگند نزد من چیزی بر روی زمین محبوب تر از تقیه نیست. ای حبیب! كسی كه تقیه می‌كند، خداوند به او رفعت (بلندی مقام) می‌دهد و كسی كه تقیه نمی‌كند، خداوند او را تنزل می دهد».[185]
3. عامل حفظ وحدت اسلامی است. امام صادق (علیه السلام) می‌فرماید: «هرکه با (اهل سنت] در صف اول نماز کند گویا با رسول خدا در صف اول نماز گزارده است».[186]

در حدیث دیگری از امام صادق (علیه السلام) آمده است: «… از مریض‎‌های آنها عیادت نمایید و در تشییع جنازه هایشان حاضر شوید و در مسجدهایشان نماز بگزارید …».[187] هدف از تقیه و شرکت در مراسم مخالفان در روایت، می تواند حفظ وحدت و همبستگی میان مسلمانان و یا دفع خطر احتمالی از جانب آنها باشد.

4. موجب جلوگیری از هدررفتن نیروهای انسانی و هدررفتن قوای خود بدون جهت می شود. ابن ابى يعفور می‌گويد: «امام صادق (عليه السلام) فرمود: به خاطر حفظ دينتان تقيه كنيد و آن را با تقيه، زير پرده داريد؛ زيرا هر كه تقيه ندارد ايمان ندارد. همانا شما در ميان مردم مانند زنبور عسل در ميان‏ پرندگان هستيد، اگر پرندگان بدانند، در درون زنبور عسل چيست، همه آنها را می خورند …».[188]
5. عامل حفظ دین و ایمان است. امام صادق (عليه السلام) فرمود: «… کسی که تقیه ندارد، دین ندارد …».[189] امام رضا (علیه السلام) فرمود: «هر کس تقیه ندارد، ایمان ندارد».[190]

شبهات وارده بر تقیه و پاسخ آن

به دلیل درک نادرست از تقیه، شرایط آن و موارد استثناء، در طول تاریخ اسلام شبهات بسیاری از سوی مخالفان پیرامون مسئله تقیه مطرح شده است. نقدهایی که به تقیه وارد شده عمدتا از سوی اهل سنت می باشد. آنها تقیه را از ویژگی‌های مذهب شیعه می دانند.

در این گفتار مختصر به برخی از شبهه‌ها اشاره می شود:

1. تقیه از بدعت‌های شیعیان برای پوشاندن عقاید فاسد و نادرست خویش است[191].

جواب این شبهه متوقف بر فهم درست معنای بدعت است. در باب معنای بدعت چنین آمده است: «وارد کردن و اضافه کردن چیزی به دین، که از دین نیست».[192] این در حالی است که آیات قرآن و روایات فراوانی اثبات می کند که تقیه از دین است و از خارج دین بدان ملحق نشده است. اهل سنت به صورت فی الجمله مشروعیت آن را قبول دارند. بنابراین تقیه نه بدعت و نه از ملحقات خارج از دین است که بخواهد به وسیله شیعه برای پوشاندن عقاید خود مورد استفاده واقع شود.

2. بدعت بودن تقیه در برابر مسلمان:

چه بسا تصور شود تقیه‌ای جایز شمرده شده که در برابر کفّار باشد، ولی تقیه در مقابل مسلمان بدعتی است که شیعه آن را بنا گذاشته است. در حالی که این چنین نیست، تقیه‌ای که شریعت آن را جائز شمرده به جهت اهمیت ملاک و مصحلت؛ (حفظ جان، آبرو، مال و …) است که در آن هست. هر جا این ملاک وجود داشته باشد، حکم به جواز نیز می آید و فرق نمی کند که طرف مقابل کافر یا مسلمان، یا این‌که سنی یا شیعه باشد.

چنانچه امام شافعی می گوید: «جایز است تقیه برای حفظ جان، همان گونه كه بین کفّار جایز است، بین مسلمانان نیز جایز است».[193]

3. تقیه موجب بی اعتمادی به کلام امام می شود؛ زیرا درباره هر فرمایش امام احتمال تقیه بودن می رود و از باب قاعده «اذا جاء الاحتمال بطل الاستدلال»؛ «هنگامی که احتمال خلاف در کلامی به وجود آمد، دیگر نمی‌شود به آن کلام استدلال نمود»، به هیچ یک از گفتار و رفتار امامان (علیهم السلام) نمی توان استدلال کرد:

در جواب این شبهه باید گفت: این شبهه در صورتی وارد است که گفته شود موارد تقیه امام (علیه السلام) بدون ضابطه و قانون بوده است، اما اگر بتوان ضوابط و علل تقیه امامان (علیهم السلام) را با استفاده از سیره و گفتار آنها کشف کرد و آنها را اعمال نمود، این شبهه منتفی می شود. از سوی دیگر، اصل اولی در اقوال و رفتار معصومان (علیهم السلام)، عدم تقیه است. پس در مواردی که شک در تقیه وجود دارد، کلام آنها را بر غیر تقیه حمل می‌شود.

4. تقیه یک ترس بدون دلیل است؛ چرا که تقیه همان حفظ منافع شخصی و فدا کردن مصالح نوع و ترک حریت و آزادگی است و چنین چیزی با روح آموزه‌های اسلام منافات دارد:

در پاسخ باید گفت: این‌که گفته می شود تقیه ترک حریت است، با سیره رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) منافات دارد. چرا كه ایشان سه سال دعوت مخفیانه داشت.[194]

افزون بر آن، بیرون آمدن مخفیانه از حلقه محاصره دشمن و پنهان شدن در غار کوه‌ثور و همچنین مهاجرت مخفیانه به سوی مدینه و پیاده‌روی در شب‌ها و مخفی‌ماندن در روزها همگی نوعی تقیه به شمار می آیند.[195]

5. تقیه عامل ترویج دروغگویی:

«ابن تیمیه» و «محمد بن عبد الوهاب» و پیروان آنها تقیه را به جهت این‌که احیاناً موجب کذب است، محكوم كرده و آن را مایه ترویج دروغ معرفی کرده اند.[196]

پاسخ این است که با نگاهی به تاریخ و احکام اسلامی، معلوم می شود تقیه هم در تاریخ اتفاق افتاده و هم در احکام اسلامی و اگر مستلزم دروغ یا عمل خلاف واقع باشد، بر اساس اصل اهم و مهم جایز دانسته شده است.

امام غزالی در این مورد چنین بیان می کند: « …پس هر مقصود نیکویی چنانچه بشود با صدق و کذب به آن نائل شد، دروغ گفتن در آن حرام است، و اگر امکان رسیدن به آن، تنها از راه دروغ میسر است، کذب در آن مباح است، اگر تحصیل آن مقصود مباح باشد و واجب است اگر مقصود واجب باشد مانند حفظ خون مسلمان که واجب است. پس هرگاه صدق، موجب ریختن خون مسلمانی شود که از دست ستم‌گری مخفی شده، قطعاً جایز نیست و دروغ در آنجا واجب است، و هرگاه مقصود از جنگ یا اصلاح ذات البین یا بدست آوردن دل کسی که مورد ستم قرار گرفته جز با دروغ حاصل نمی شود، لازم است از آن بهره گرفت و دروغ واجب است….».[197]

افزون بر آن، مطابق فرمایش پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) كه فرمود: «دروغ گفتن برای فردی كه در صدد اصلاح میان مردم است، حرام نیست»،[198] می توان به جواز تقیّه حتی اگر ملزم به دروغ گویی باشد، فتوا داد.

6. تقیه لازمه نفاق است چرا که تقیه اظهار خلاف آن چیزی است که در قلب است و یا انجام عملی بر خلاف عقیده می باشد. پس یک نوع نفاق است؛ زیرا که نفاق هم تظاهر خلاف عقیده است:

با تأمل در معانی تقیه و نفاق جواب این شبهه روشن می‌شود؛ پاسخ این اشكال در گرو توجه به تفاوت اصولى تقیه با نفاق است و آن این‌كه نفاق پنهان كردن كفر و آشكار ساختن ایمان با هدف دستیابى به مقاصد و منافع دنیوى است،[199] ولى تقیه درست بر عکس آن، كتمان ایمان و اظهار كفر است.[200] افزون براین، قرآن تقیه كنندگان را با آنكه ایمان خود را پنهان كرده و برخلاف آن رفتار مى كنند، تمجید كرده و از آنان به عنوان مؤمن یاد مى كند؛[201] در حالى كه منافقان را نكوهیده و به مؤمن نبودن آن ها تصریح كرده است.[202]

7. تعارض تقیه با آیاتى از قرآن كه مسلمانان را به تبلیغ احكام و معارف الهى و پنهان نكردن آن ها فرمان داده است؛ آیاتی نظیر: عنكبوت، 45؛ حجر، 29 و 94؛ بقره، 15 و 159 و 174 و مائده؛ 67 كه پیامبر اكرم (صلى الله علیه و آله) را به ابلاغ آنچه بر او نازل شده امر كرده است.[203]

پاسخ این شبهه این است که: تقیه به طور مطلق و در همه موارد جایز نیست تا با این آیات تعارض داشته باشد، بلكه هنگام عمل كردن به تقیه همواره مصالح مهم‌تر اسلام و مسلمانان در نظر گرفته مى شود.[204] به تعبیر دیگر، تقیه در مواردى جایز یا واجب است كه كاربرد آن مصلحت بیشترى نسبت به تبلیغ معارف الهى داشته باشد در غیر این صورت تقیه نه تنها لازم نیست بلکه گاهی حتى حرام نیز هست. بر همین اساس، فقیهان تقیه را در مواردى مانند خطر تخریب خانه كعبه، تخریب مشاهد مشرفه، تحریف احكام الهى و تحریف اصول دین و مذهب، جایز ندانسته اند.[205] احادیث نیز تقیه اى را كه به فساد در دین[206] یا ریخته شدن خون بى گناهى منجر شود،[207] ممنوع دانسته اند. افزون بر این، حكم تقیه نسبت به افراد مختلف، متفاوت است و ممكن است به لحاظ موقعیت‌هاى گوناگون افراد، براى برخى جایز و نسبت به بعضی حرام باشد.[208]

به سخن دیگر و فنی، آیات تبلیغ احکام و معارف الهی از احکام اولیه الهی هستند در حالی که احکام تقیه از احکام ثانویه می‌باشند؛ بر این اساس در مواردی که جای تقیه باشد با توجه به این‌که از احکام ثانویه است؛ لذا تقیه بر تبلیغ که از احکام اولیه است مقدم و به اصطلاح حاکم است که در این صورت اصلاً تعارضی به‌وجود نمی‌آید.

8. تقیه سبب سوءظن و عدم اعتماد مسلمانان به گفتار و كردار یكدیگر و مانع تحقق وحدت جامعه اسلامى است:[209]

پاسخ این است كه اصولاً از مهم‌ترین اغراض تقیه كه چه بسا آن را ضرورى مى سازد، پیش‌گیرى از اختلاف و تشتّت در جامعه اسلامى و تضمین وحدت راهبردىِ آن است. تقیه نه تنها مانع وحدت نیست، بلكه خود بهترین عامل وحدت اجتماعى و سیاسى جامعه است. گواه آن، سیره عملى اهل بیت (علیهم السلام) به ویژه رفتار حضرت على (علیه السلام) با دستگاه خلافت زمان خود است؛ زیرا اگر آن‌ها یا پیروانشان تقیه نمى كردند و به معارضه آشكار با خلفا برمى‌خاستند، اختلافات و درگیرى‌هاى فرقه‌اى پدید آمده و اساس اسلام را در معرض خطر قرار مى داد.[210]

9. زیاده‌روى در كاربرد تقیه توسط شیعیان تا آنجا كه آن را از اصول دین به شمار آورده اند.[211]

در پاسخ باید گفت: اولاً همان طور که سابقا اشاره شد، تقیه یكى از احكام دین در تمامى شرایع الهى و همه مذاهب اسلامى است و به مذهب شیعه اختصاص ندارد. ثانیاً راز این‌كه شیعیان نسبت به سایر فرق اسلامى بیشتر ناگزیر از تقیه بوده اند، در این واقعیت تلخ تاریخى نهفته است كه شیعه در طول حیات پرفراز و نشیب خود از جنبه‌هاى گوناگون اجتماعى، فرهنگى و سیاسى، سخت در تنگنا و فشار بوده است. در عهد معاویه حضرت على (علیه السلام) را بر فراز منابر دشنام مى دادند.[212] پس از آن‌حضرت امویان و عباسیان نیز با شیعیان رفتارى خشونت آمیز داشتند. حادثه عاشورا در سال 61 قمرى،[213] واقعه حَرّه و كشتار مردم مدینه از جمله 700 نفر از اصحاب پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله)،[214] شهادت زید بن على (علیه السلام) در زمان هشام بن عبدالملک،[215] كشته شدن بسیارى از شیعیان در واقعه فخ[216] و دوران وحشت‌انگیز حاكمیت حجاج و سخت‌گیرى شدید او نسبت به شیعیان،[217] گواه و نمونه‌هایى از این رفتار هستند؛ بر این اساس، امامان شیعه براى حفظ جان خود و شیعیان و جلوگیرى از پراكندگى و نابودى جامعه شیعه و ایجاد شقاق و تفرقه در جامعه اسلامى، تقیه را ضرورى دانسته، گاه پیروان خود را بدان فرا مى خواندند.

نتیجه آن‌كه رفتار تقیه‌اى شیعیان و تأكید آنان بر این آموزه دینى بیشتر ناشى از ضرورت‌هاى تاریخى و اوضاع و احوال واقعى بوده كه از خارج بر آنان تحمیل شده و تقیه در مذهب شیعه هرگز یک اصل مهم اعتقادى مانند اصول دین به شمار نمى رود. [218]

تقیه مسلمان از مسلمان

یکی از مسائلی که مخالفان شیعه به واسطه آن بر شیعیان طعن و اشکال وارد می کنند، مسئله تقیه است. این در حالی است که بسیاری از صحابه و علمای عامه تقیه کرده‌اند. نکته قابل توجه این است که عده ای از اهل سنت اصل تقیه کردن را قبول دارند، ولی معتقد هستند که تقیه تنها از کفار انجام می شود و بین مسلمانان تقیه ای وجود ندارد. حتی بعضی از ایشان تقیه در مقابل غیر کفار را حرام و نادرست هم می دانند! به عنوان مثال در سایت وهابی «اسلام فتوی» آمده است: «تقیه نزد اهل سنت رخصت است آن هم در هنگام ضرورت و ترس از کفار، نه ترس از مسلمانان، در صورتی که نزد شیعه، تقیه را در مقابل مسلمانان و مخصوصا در برابر اهل سنت به کار می‌برند و آن را از اساسیات دین خود می دانند …».

در جای دیگری می گوید: «تقیه در اسلام وجود ندارد، غیر از زمانی که فرد در اکراه شدیدی باشد و خطر جانی او را تهدید نماید».[219]

همچنین قائل به این است که: «برکسی که خطر مرگ او را تهدید نمی کند تقیه جایز نیست و این روش اهل بدعت است که برای هر امری که خود آن را مناسب بدانند، تقیه می کنند».[220]

شافعی که یکی از امامان چهار گانه اهل سنت است، تقیه را نه تنها در مقابل کفار، بلکه در مقابل مسلمانان نیز جایز می داند. نیشابوری در تفسیر خود سخن شافعی را این‌گونه نقل کند: «… شافعی تقیه بین مسلمانان را مانند تقیه بین کفار برای حفاظت از خود جائز دانسته است …».[221]

براین اساس، شافعی تقیه مسلمان از مسلمان را جایز می داند.

اما باید در جواب آن عده‌ای که به تقیه مسلمان از مسلمان اشكال كرده‌اند، گفت: اولاً: از دیدگاه عقل هیچ فرقی بین تقیه از كافر و تقیه از مسلمانی كه به دیگران ظلم می‌كند، نیست؛ زیرا معیار مشروعیت تقیه در هر دو موجود و در هر دو صورت اگر دین، جان، مال، آبروی انسان و… در خطر باشد، عقل حكم می‌كند كه به صورت موقت دست از اظهار عقیده بردارد. ضمن این‌که قضیه اهم و مهم كه یک قضیه پذیرفته شده در میان عقلاء است، فرقی میان این دو مورد نمی‌گذارد.

ثانیاً: ادله قرآن بر مشروعیت تقیه نیز عام است و اختصاص به تقیه از كفار ندارد؛ خصوصاً دو آیه؛ «… مگر اينكه از آنها بپرهيزيد (و به خاطر هدف هاى مهم‌ترى تقيّه كنيد) …»[222] و «كسانى كه بعد از ايمان كافر شوند – به جز آنها كه تحت فشار واقع شده‏اند – در حالى كه قلبشان آرام و با ايمان است …»،[223] گویای این مطلب هستند.

با توجه به متن این دو آیه، می توان دریافت اگر جان كسی در خطر باشد و یا به كاری مجبور شود، می‌تواند تقیه كرده و به صورت موقت از اظهار عقیده خویش، خودداری كند. از طرفی چون این حكم مطلق است، پس هم شامل تقیه از كافر می‌شود و هم تقیه از مسلمان ظالم.

البته اگر این اشکال وارد شود که درست است که این آیه در ظاهر عام است، امّا در مورد خاص و تقیه با كفار نازل شده، در پاسخ باید گفت: در علم اصول این قاعده ثابت شده است كه مورد و شأن نزول آیه‌ای نمی‌تواند مخصَّص آن باشد؛ یعنی شأن نزول و مورد خاص نمی‌تواند دلیل بر تخصیص حكم در همان زمینه خاص بوده و حکم را محدود به همان زمینه خاص کند در حالی که به صورت عام و مطلق نازل شده است.

ثالثاً: دیگر مذاهب اسلامی نیز در این مسئله با شیعیان همراه بوده و صراحتاً فتوی داده‌اند كه فرقی میان تقیه مسلمان از كافر و تقیه مسلمان از مسلمان ظالم نیست. به عنوان مثال فخررازی شافعی در تفسیرخود می‌نویسد: «ظاهر آیه (نحل، 106) دلالت می‌كند كه تقیه فقط از كفار، مشروع باشد، اما مذهب شافعی بر این است كه اگر در میان مسلمانان نیز همان حالتی كه میان مسلمان و مشرک هست، پیش بیاید، تقیه به دلیل حفاظت از جان جایز است».[224]

رابعاً: سیره عملی، صحابه، تابعین و علمای اهل سنت، ثابت می‌كند كه تقیه مسلمان از مسلمان نیز جایز است.[225] نمونه هایی از تقیه صحابه و تابعین در جای خود ذکر شده است.[226]

کتابنامه مقاله تقیه

1. قرآن کریم.
2. ابن ابی الحديد، عبد الحميد بن هبه الله؛ شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید؛ محقق / مصحح: ابراهيم، محمد ابوالفضل؛ ‏ناشر: مكتبة آية الله المرعشي النجفي‏، چاپ اول، قم‏، 1404 ق‏.
3. ابن ابى حاتم، عبدالرحمن بن محمد؛ تفسير القرآن العظيم؛ تحقيق: اسعد محمد الطيب؛ مكتبة نزار مصطفى الباز، چاپ سوم، عربستان سعودى، 1419 ق.
4. ابن أبي شيبة، عبد الله بن محمد؛ الكتاب المصنف في الأحاديث و الآثار؛ محقق: الحوت، كمال يوسف؛ مكتبة الرشد، چاپ اول، رياض، 1409 ق.
5. إبن أبي شيبة، عبد الله بن محمد؛ الكتاب المصنف في الأحاديث والآثار؛ تحقيق: الحوت، كمال يوسف، مكتبة الرشد، چاپ اول، رياض، 1409 ق.
6. ابن اثير، مبارك بن محمد؛ النهاية في غريب الحديث و الأثر؛ محقق / مصحح: طناحى، محمود محمد و زاوى، طاهر احمد؛ مؤسسه مطبوعاتي اسماعيليان، چاپ چهارم، قم، 1367 ش.
7. ابن تيمية، أحمد بن عبد الحليم؛ منهاج السنة النبوية في نقض كلام الشيعة القدرية؛ محقق: سالم، محمد رشاد؛ جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامية، چاپ اول، بی جا، 1406 ق / 1986 م.
8. ابن تيميه، احمد بن عبدالحلیم؛ منهاج السنة النبويه؛ المطبعة الكبرى الاميرية، مصر، 1321 ق.
9. ابن حيون، نعمان بن محمد؛ شرح الأخبار في فضائل الأئمة الأطهار (عليهم السلام‏)؛ محقق / مصحح: حسينى جلالى، محمد حسين؛ جامعه مدرسين‏، چاپ اول، قم، 1409 ق.
10. ابن عساكر، علي بن الحسن؛ تاريخ دمشق؛ محقق: العمروي، عمرو بن غرامة؛ دار الفكر للطباعة و النشر و التوزيع، بی جا، 1415 ق / 1995 م.
11. ابن قتيبة، عبدالله بن مسلم؛ الامامة و السياسه؛ به كوشش شيرى، على؛ شريف رضى، بيروت، 1413 ق.
12. ابن كثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر؛ البدایة و النهایة؛ دار الفكر، بیروت، 1407 ق / 1986 م.
13. ابن كثير دمشقى، اسماعيل بن عمرو؛ تفسير القرآن العظيم؛ تحقيق: شمس الدين، محمد حسين؛ دار الكتب العلمية، منشورات محمدعلى بيضون، چاپ اول، بيروت، 1419 ق.
14. ابن ماجة، محمد بن يزيد؛ سنن ابن ماجه؛ تحقيق: عبد الباقي، محمد فؤاد؛ دار إحياء الكتب العربية (فيصل عيسى البابي الحلبي)، بیروت، بی تا.
15. ابن منظور، محمد بن مكرم؛ لسان العرب؛ دار صادر، چاپ سوم، بیروت، 1414 ق.
16. اشعرى قمى، احمد بن محمد؛ النوادر؛ محقق / مصحح: مدرسه امام مهدى (عليه السلام‏)؛ مدرسة الإمام المهدي (عجل الله تعالى فرجه الشريف)، چاپ اول، قم، 1408 ق.
17. الأصبهانی، أحمد بن عبد الله؛ حلیة الأولیاء و طبقات الأصفیاء؛ السعادة – بجوار محافظة مصر، 1394 ق / 1974 م.
18. امين،‏ سيد محسن؛‏ نقض الوشيعة؛ مؤسسة الأعلمي، چاپ چهارم، بيروت، 1403 ق.
19. انصاری، مرتضی بن محمد؛ التقیة؛ محقق: تبريزيان (الحسّون)، شيخ فارس؛ (کتابخانه مدرسه فقاهت)، مؤسسة قائم آل محمد (علیه السلام)، قم، ۱۴۱۲ ق.
20. انصارى، مرتضى بن محمد؛ رسائل فقهية؛ محقق/ مصحح: گروه پژوهش در كنگره‌ جهانى بزرگداشت شيخ اعظم انصارى‌؛ كنگره جهانى بزرگداشت شيخ اعظم انصارى‌، چاپ اول،‌ قم، ايران، 1414 ق.
21. انصارى، مرتضى بن محمد؛ ‌كتاب المكاسب (المحشّٰى)؛ محقق: كلانتر، سيد محمد؛ مؤسسه مطبوعاتى دار الكتاب، چاپ سوم، قم، ايران،‌ 1410‍ ق.
22. انصارى‌، مرتضى بن محمد؛ كتاب المكاسب المحرمة و البيع و الخيارات؛ محقق/ مصحح: رحمتى، محمد جواد و حسينى، سيد احمد؛ منشورات دار الذخائر،‌ چاپ اول،‌ قم، ايران،‌ ‌1411 ق.
23. الأنصاري الأصبهاني، عبد الله بن محمد؛ كتاب الأمثال في الحديث النبوي؛ محقق: عبد الحميد حامد، عبد العلي؛ الدار السلفية، چاپ دوم، بمبئي، هند، 1408 ق / 1987م.
24. بجنوردى، سيد حسن؛ القواعد الفقهيه؛ محقق/ مصحح: مهريزى، مهدى، و درايتى، محمد حسن؛ الهادي،‌ چاپ اول،‌ قم، ايران، 1419‍ ق.
25. بخاري، محمد بن إسماعيل؛ صحيح البخاري (الجامع المسند الصحيح المختصر من أمور رسول الله (صلی الله علیه و آله) و سننه و أيامه)؛ محقق: الناصر، محمد زهير؛ دار طوق النجاة (مصورة عن السلطانية بإضافة ترقيم ترقيم محمد فؤاد عبد الباقي)، چاپ اول، بی جا، 1422 ق.
26. برقى، احمد بن محمد؛ المحاسن؛ محقق / مصحح: محدث، جلال الدين؛ دار الكتب الإسلامية، چاپ دوم، قم، 1371 ق.
27. پایگاه اطلاع رسانی حوزه (حوزه نت).
28. پایگاه امام علی (علیه السلام).
29. پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی؛ فرهنگ نامه اصول فقه؛ قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۹ش.
30. تبريزى، جواد بن على؛ تنقيح مباني العروة (كتاب الطهارة)؛ دار الصديقة الشهيدة (سلام الله عليها)، چاپ اول، قم، ايران، 1426 ق. ‌
31. ترمذي، محمد بن عيسى؛ سنن الترمذي؛ تحقيق و تعليق: عطوة، إبراهيم؛ شركة مكتبة و مطبعة مصطفى البابي الحلبي، چاپ دوم، مصر، 1395 ق / 1975 م.
32. تفتازانى، مسعود بن عمر؛ كتاب المطول و بهامشه حاشية السيد ميرشريف؛ مكتبة الداوري‏، چاپ چهارم، قم، ايران، بی تا.
33. ثقفى كوفى، ابراهيم؛ الغارات؛ به كوشش: المحدث، سيد جلال الدين؛ بهمن، بی جا، 1355 ش.
34. جمعى از نويسندگان‏؛ في رحاب أهل البيت (علیهم السلام)؛ ‏المجمع العالمي لأهل البيت (علیه السلام)، چاپ دوم، بی جا، 1426 ق.
35. جوهرى، اسماعيل بن حماد؛ الصحاح؛ محقق / مصحح: عطار، احمد عبد الغفور؛ دار العلم للملايين، چاپ اول، بيروت، 1376 ق.
36. حلی، ابن ادريس؛ السرائر الحاوي لتحرير الفتاوي (و المستطرفات)؛ محقق / مصحح: الموسوى، حسن بن احمد و ابن مسيح، ابو الحسن؛ ‏دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم‏، چاپ دوم، قم، 1410 ق.
37. حمود، محمد جميل؛ الفوائد البهية في شرح عقائد الإمامية؛ مؤسسة الأعلمي‏، چاپ دوم، بيروت، 1421 ق.
38. حميرى، عبد الله بن جعفر؛ قرب الإسناد؛ محقق / مصحح: مؤسسة آل البيت (عليهم السلام)؛ مؤسسة آل البيت (عليهم السلام‏)، چاپ اول، قم، 1413 ق.
39. خمینى، سید مصطفى؛ تفسير القرآن الكريم؛ نشر آثار امام خمینی، 1356 ش / 1418 ق.
40. خمينى، سيد روح اللّٰه؛ الرسائل العشرة؛‌ محقق/ مصحح: گروه پژوهش مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى (قدس سره)؛ مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، چاپ اول،‌ قم، ايران، 1420 ق‌.
41. خويى، سيد ابو القاسم موسوى؛ التنقیح فی شرح العروة الوثقی؛ مقرِّر: غروى‌، ميرزا على؛ بی نا، چاپ اول، قم، ایران، 1418 ق.
42. دائره المعارف قرآن کریم.
43. رازى، فخر الدین؛ مفاتيح الغيب؛ دار احياء التراث العربى، چاپ سوم، بيروت، 1420 ق.
44. راغب اصفهانى، حسين بن محمد؛ المفردات فی غریب القرآن؛ دار القلم، چاپ اول، بیروت، 1412 ق.
45. رضا، رشيد؛ تفسير المنار؛ دارالمنار، قاهرة، 1373 ق.
46. روحانی، محمدصادق؛ فقه الصادق؛ بى‌نا، بی جا، بی تا؛ (نرم افزار جامع فقه اهل البیت (علیهم السلام)) 2.
47. زمخشرى، محمود؛ الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل؛ دار الكتاب العربي، چاپ سوم، بيروت، 1407 ق.
48. سایت اسلام پدیا.
49. سایت اسلام کوئست.
50. سایت جامع پرتال سنت.
51. سایت جوابگو، وابسته به پژوهشگاه علوم اسلامی امام صادق (علیه السلام).
52. سایت کتابخانه دیجیتالی تبیان.
53. سایت مرکز فقهی ائمه اطهار (علیهم السلام).
54. سایت مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی.
55. سایت مؤسسه تحقیقاتی حضرت ولی عصر (علیه السلام).
56. سایت ویکی شیعه.
57. سایت ویکی فقه.
58. سایت ویکی معروف.
59. سبحانى، جعفر؛‏ الأضواء على عقائد الشیعة الإمامية؛ مؤسسه امام صادق (علیه السلام)، قم، بی تا.
60. سبحانى، جعفر؛ الاعتصام بالكتاب و السنة؛ بى نا، چاپ اول،‌ قم، ايران، بی تا.‌
61. سبحانى‏، جعفر؛ العقيدة الإسلامية؛ مؤسسه امام صادق (علیه السلام)، چاپ سوم، قم، 1386 ش.
62. سبحاني، جعفر؛ فرازهايي از تاريخ پيامبر اسلام؛ مشعر، چاپ دوازدهم تهران، 1379 ش.
63. السرخسى، محمد بن أحمد؛ المبسوط؛ دارالمعرفة، بيروت، ۱۴۰۶ ق / 1993 م.
64. سيفى‌ مازندرانى، علي اكبر؛ مباني الفقه الفعال في القواعد الفقهية الأساسية؛ بی نا، ‌چاپ اول، قم، ايران، بی تا‌
65. سيوطى، جلال الدين؛ الدر المنثور فى تفسير المأثور؛ كتابخانه آية الله مرعشى نجفى، قم، 1404 ق.
66. سيوطى، جلال الدين؛ جامع الاحاديث (الجامع الصغير و زوائده و الجامع الكبير)؛ محقق: أحمد صقر، عباس و عبد الجواد، أحمد؛ بی نا، بی جا، 1414 ق / 1994 م.
67. شبّر، سيد عبد الله؛ الأصول الأصلية و القواعد الشرعية؛‌ كتابفروشى مفيد، چاپ اول، قم، ايران، 1404 ق.
68. شهيد اول، محمد بن مكى‌؛ البيان؛ محقق / مصحح: حسون‌، محمد؛ محقق، چاپ اول، قم، ايران،‌ 1412 ق.
69. شهيد اول، محمد بن مكى؛ القواعد و الفوائد؛ محقق/ مصحح: سيد عبد الهادى حكيم؛‌ كتابفروشى مفيد، چاپ اول، قم، ايران، بی تا.
70. حر عاملى، محمد بن حسن؛ وسائل الشيعة؛ محقق / مصحح: مؤسسة آل البيت (عليهم السلام)؛ مؤسسة آل البيت (عليهم السلام)،‏ چاپ اول، قم، 1409 ق.
71. صدوق، محمد بن على؛ كمال الدين و تمام النعمة؛ محقق / مصحح: غفارى، على اكبر؛ اسلاميه، چاپ دوم، تهران، 1395 ق.
72. صدوق، محمد بن على؛ معاني الأخبار؛ محقق / مصحح: غفارى، على اكبر؛ دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم‏، چاپ اول، قم، 1403 ق.
73. ‏صدوق، محمد بن على؛ ‏من لا یحضره الفقیه؛ محقق / مصحح: غفارى، على اكبر؛ دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه ‏مدرسین حوزه علمیه قم‏، چاپ دوم، قم، 1413 ق.
74. صفرى، نعمت الله؛ نقش تقيه در استنباط؛ دفتر تبليغات اسلامی حوزه علمیه قم، قم، 1381 ش.
75. طبرسى، فضل بن حسن‏؛ الآداب الدينية للخزانة المعينية؛ زائر، چاپ اول، قم، 1380 ش.
76. طبرسى، فضل بن حسن؛ مجمع البیان فى تفسیر القرآن؛ تحقیق و مقدمه: بلاغى، محمد جواد؛ ناصر خسرو، چاپ سوم، تهران، 1372 ش.
77. طبرى، محمد بن جرير؛ تاريخ الطبري؛ ترجمه: پاينده، ابو القاسم؛ اساطير، چاپ پنجم، تهران، 1375 ش.
78. طبرى، محمد بن جرير؛ جامع البيان فى تفسير القرآن؛ دار المعرفه، چاپ اول، بيروت، 1412 ق.
79. طوسی‌، محمد بن حسن؛ التبیان‌ فی‌ تفسیر القرآن؛ تحقيق: عامل، احمد قصير؛ داراحیاء التراث‌ العربی، بیروت‌، ‏بی‌ تا.
80. طوسى، محمد بن الحسن؛ امالي؛ محقق / مصحح: مؤسسة البعثة؛ دار الثقافة، چاپ اول، قم، 1414 ق.‏
81. طوسى، محمد بن الحسن‏؛ تهذیب الاحكام؛ محقق / مصحح: خرسان الموسوی، حسن؛ دار الكتب الإسلاميه‏، چاپ چهارم، تهران، 1407 ق.
82. العاملي، مصطفي قصير؛ التقيه عند اهل البيت؛ المعاونيه الثقاضيه للمجمع العالمي لاهل البيت (عليهم السلام)، بیروت، لبنان، 1414 ق.
83. عتيق، عبد العزيز؛ علم البديع؛ دار النهضة العربية، چاپ اول، بيروت، لبنان، بی تا.‏
84. العسکری، حسن بن على (عليهما السلام)؛ التفسير المنسوب إلى الإمام الحسن العسكري (عليه السلام‏)؛ محقق / مصحح: مدرسه امام مهدى عليه السلام‏)؛ مدرسة الإمام المهدي (عجل الله تعالى فرجه الشريف‏)، چاپ، اول، قم، ایران، 1409 ق.‏
85. عميدى‏، ثامر هاشم؛ واقع التقية عند المذاهب و الفرق الإسلامية من غير الشيعة الإمامية؛ مركز الغدير للدراسات الإسلامية، قم، 1374 ش.‏
86. عياشى، محمد بن مسعود؛ كتاب التفسير؛ تحقيق: رسولى محلاتی، سيد هاشم؛ چاپخانه علميه، تهران، 1380 ق.
87. غزالى، محمد بن محمد؛ إحياء علوم الدين؛ دار الكتاب العربى، بيروت، لبنان، بی تا؛ نرم افزار عرفان.
88. غزالي، محمد بن محمد، إحياء علوم الدين؛ دار المعرفة، بيروت، بی تا؛ نرم افزار المکتبه الشامله.
89. فراهيدى، خليل بن احمد؛ كتاب العين؛ نشر هجرت‏، چاپ دوم، قم، 1409 ق.
90. قرطبی، محمد بن أحمد؛ الجامع لأحکام القرآن؛ ناصر خسرو، چاپ اول، تهران، 1364 ش.
91. قطب راوندى، سعيد بن هبة الله؛ قصص الأنبياء (عليهم السلام)؛ محقق / مصحح: عرفانيان يزدى، غلامرضا؛ مركز پژوهش هاى اسلامى، چاپ اول، مشهد، 1409 ق.
92. كاردان، غلام رضا؛ الرد على شبهات الوهابیة؛ بی نا، بی جا، بی تا.
93. كشى،‏ محمد بن عمر؛ رجال الكشي‏؛ انتشارات دانشگاه مشهد، مشهد، 1348 ش.
94. كلینى، محمد بن یعقوب؛ کافی؛ محقق / ‏مصحح: غفارى، على اكبر و آخوندى، محمد؛ دار الكتب الإسلامیة، چاپ چهارم، تهران، 1407 ق.
95. مجلسى، محمد باقر؛ بحار الأنوار، محقق / مصحح: جمعى از محققان؛ دار إحياء التراث العربي‏، چاپ دوم، بيروت، ‏‏1403 ق.
96. محقق كركى، على بن حسين؛ رسائل المحقق الكركي؛ محقق / مصحح: حسون، محمد؛ كتابخانه آية الله مرعشى نجفى و دفتر نشر اسلامى‌، چاپ اول،‌ قم، ايران، 1409 ق.
97. مركز الرسالة؛ التقیة فى الفكر الاسلامى؛ مركز الرسالة، قم، 1419 ق.
98. مطلوب، احمد؛ معجم المصطلحات البلاغية و تطورها؛ مكتبة لبنان ناشرون‏، چاپ اول، بيروت، لبنان، بی تا.
99. مظفر، محمدرضا؛ اصول فقه؛ اسماعیلیان، قم، بی تا.
100. مفيد، محمد بن محمد؛ تصحيح اعتقادات الإمامية؛ محقق / مصحح: درگاهى، حسين؛ كنگره شيخ مفيد، چاپ دوم، قم‏، ايران، 1414 ق.
101. مفيد، محمد بن نعمان؛ الاختصاص؛‏ كنگره شيخ مفيد، چاپ اول، قم، 1413 ق.
102. مفيد، محمد بن نعمان؛ الإرشاد في معرفة حجج الله على العباد؛ كنگره شيخ مفيد، چاپ اول، قم، 1413 ق.‏
103. مفيد، محمد بن نعمان؛ أوائل المقالات؛ كنگره شيخ مفيد، چاپ اول، قم، 1413 ق.
104. مكارم شیرازى، ناصر؛ تفسیر نمونه؛ دار الكتب الإسلامیة، چاپ اول، تهران، 1374 ش.
105. مكارم شيرازى‏، ناصر؛ الأمثل في تفسير كتاب الله المنزل؛ مدرسة الإمام علي بن أبي‏طالب‏ (علیه السلام)، چاپ اول، قم، 1379 ش / 1421 ق.‏
106. مكارم‌ شيرازى، ناصر؛ القواعد الفقهية؛ مدرسه امام امير المؤمنين (عليه السلام‌)، چاپ سوم، قم، ايران، 1411 ق.‌
107. میلانی، سید علی؛ دراسات في منهاج السنه لمعرفة ابن تيميه، عقيده و علماً و عدالهً؛ چاپ اول، بی جا، 1419 ق.
108. نرم افزار المکتبه الشامله.
109. نيسابورى،حسن بن محمد؛ تفسير غرائب القرآن و رغائب الفرقان (تفسیر النیسابوری)؛ تحقيق: عميرا، شيخ زكريا؛ دار الکتب العلمیه، چاپ اول، بيروت، 1416 ق.
110. همدانى، آقا رضا؛ مصباح الفقيه؛ محقق/ مصحح: باقرى، محمد و نورى نورعلى و ميرزائى، محمد و جعفريان، سيد نور الدين؛ مؤسسة الجعفرية لإحياء التراث و مؤسسة النشر الإسلامي، چاپ اول، قم، ايران، 1416 ق.
111. یعقوبى، احمد بن أبى یعقوب؛ تاریخ یعقوبى؛ دار صادر، بیروت، بى تا.
112. يزدى، سيد محمد كاظم؛ العروة الوثقى فيما تعم به البلوى (المحشّٰى)؛ محقق/ مصحح: محسنى سبزوارى‌، احمد؛ دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، ‌چاپ اول، قم، ايران،‌ 1419 ق.

[1]. ابن منظور، محمد بن مكرم، لسان العرب، ج 15، ص 402.

[2]. راغب اصفهانى، حسين بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، ص 881.‏

[3]. ابن اثير، مبارك بن محمد، النهاية في غريب الحديث و الأثر، محقق / مصحح: طناحى، محمود محمد و زاوى، طاهر احمد، ج 5، ص 217.

[4]. خويى، سيد ابو القاسم موسوى‌، التنقیح فی شرح العروة الوثقی، مقرِّر: غروى‌، ميرزا على، ج 4، ص 253؛ برای اطلاعات بیشتر ر. ک. مقاله مفهوم شناسی تقیه (466)، سایت اسلام پدیا.

[5]. مفيد، محمد بن محمد، تصحيح اعتقادات الإمامية، محقق / مصحح: درگاهى، حسين، ص ۱۳۷، سيد حسن بن آقا بزرگ، القواعد الفقهيه، محقق/ مصحح: مهريزى، مهدى، و درايتى، محمد حسن، ج ۵، ص ۴۹ و ۵۰.

[6]. شیخ انصارى، مرتضى بن محمد، رسائل فقهية، محقق/ مصحح: گروه پژوهش در كنگره‌، ص 71.

[7]. سرخسى، محمد بن أحمد، المبسوط، ج ۲۴، ص ۴۵؛ برای اطلاعات بیشتر ر. ک. مقاله مفهوم شناسی تقیه (466)، سایت اسلام پدیا.

[8]. ابن اثير، مبارک بن محمد، النهاية في غريب الحديث و الأثر، محقق / مصحح: طناحى، محمود محمد و زاوى، طاهر احمد، ج 5، ص 217 ‏.

[9]. سایت اسلام پدیا، مقاله مفهوم شناسی تقیه، زیر موضوع  3 معنای اصطلاحی تقیه.

[10]. خمينى، سيد روح اللّٰه، الرسائل العشرة،‌ محقق/ مصحح: گروه پژوهش مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى (قدس سره)، ص 34‌‌.

[11]. كلينى، محمد بن يعقوب، کافی، محقق / مصحح: غفارى على اكبر و آخوندى، محمد، ج 2، ص 222.

[12]. فراهيدى، خليل بن احمد، كتاب العين، ج 2، ص 809؛ ابن منظور، محمد بن مكرم،؛ لسان العرب، ج 15، ص 389.

[13]. فراهيدى، خليل بن احمد، كتاب العين، ج 8، ص 301.

[14]. تفتازانى، مسعود بن عمر، كتاب المطول و بهامشه حاشية السيد ميرشريف، ص 425.

[15]. مطلوب، احمد، معجم المصطلحات البلاغية و تطورها، ص 218 ؛ عتيق، عبد العزيز، علم البديع‏، ص 122

[16]. شیخ انصارى‌، مرتضى بن محمد، كتاب المكاسب المحرمة و البيع و الخيارات، محقق/ مصحح: رحمتى، محمد جواد و حسينى، سيد احمد، ج 1، ص 197.

[17]. مکارم، ناصر، تفسیر نمونه، ج 19، ص 96.

[18]. در حال تقیّه، وظیفه عوض مى‏شود و حکم خدا بر طبق تقیّه قرار مى‏گیرد. این وظیفه اخیر ،یک «حکم ثانوى» (در مقابل حکم اوّلى قبل از تقیه) است. همانند دیگر احکام ثانویه از قواعد فقهی مانند نفى ضرر، نفى حرج، اضطرار، اکراه و… استفاده می شود. که در تمام این حالات حکم واقعی عوض می شود و حکم تغییر یافته «وظیفه» به حساب مى‏آید؛ از این رو هر مسلمانی که وظیفه اش تقیه است، باید رفتار خود را بر طبق آن قرار دهد.

[19]. زمخشرى، محمود، الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل، ج 2، ص 637؛ رازى، محمد بن عمر، مفاتيح الغيب، ج 20، ص 274؛ نيشابورى،حسن بن محمد، تفسير غرائب القرآن و رغائب الفرقان (تفسیر النیسابوری)، تحقيق: عميرا، شيخ زكريا، ج 4، ص 379 .

[20]. ابن منظور، محمد بن مكرم، لسان العرب، ج 10، ص 59.

[21]. با استفاده از سایت مرکز ملی پاسخگویی به سوالات دینی.

[22]. قطب راوندى، سعيد بن هبة الله‏، قصص الأنبياء (عليهم السلام)، محقق / مصحح: عرفانيان يزدى، غلامرضا، ص 57.

[23]. صدوق، محمد بن على‏، معاني الأخبار، محقق / مصحح: غفارى، على اكبر، ص 386.

[24]. كلينى، محمد بن يعقوب، کافی، محقق / مصحح: غفارى على اكبر و آخوندى، محمد، ج 2، ص 217.

[25]. مكارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، ج 20، ص 88.

[26]. قصص الأنبياء (عليهم السلام)، ص 253.

[27]. سبحانى‏، جعفر، العقيدة الإسلامية، ص 273.

[28]. آل عمران، 28.

[29]. همان.

[30]. طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، تحقیق و مقدمه: بلاغى، محمد جواد،‌ ج 2، ص730.

[31]. فخررازى، محمد بن عمر، مفاتيح الغيب، ج 8، ص 194.

[32]. مَنْ كَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إيمانِهِ إِلاَّ مَنْ أُكْرِهَ وَ قَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإيمانِ وَ لكِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْراً فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللَّهِ وَ لَهُمْ عَذابٌ عَظيمٌ، نحل، 106.

[33]. مجمع البیان فى تفسیر القرآن،‌ ج 6، ص 557 و 598.

[34]. طوسی‌، محمد بن حسن، التبیان‌ فی‌ تفسیر القرآن، تحقيق: عامل، احمد قصير، ج 6، ص 428.

[35]. ابن كثير دمشقى، اسماعيل بن عمرو، تفسير القرآن العظيم، تحقيق: شمس الدين، محمد حسين، ج 4، ص 520.

[36]. غافر، 28.

[37]. قرطبی، محمد بن أحمد، الجامع لأحکام القرآن، ج 16، ص 308.

[38]. کهف، 19 و 20.

[39]. کلینی، محمد بن یعقوب، كافى، ترجمه: كمره‏اى، محمد باقر، ج 2، ص 218.

[40]. الجامع لأحکام القرآن، ج 11، ص 376؛ اقتباس از سایت مؤسسه تحقیقاتی حضرت ولی عصر (علیه السلام).

[41]. بجنوردى، سيد حسن بن آقا بزرگ، القواعد الفقهيه، محقق/ مصحح: مهريزى، مهدى، و درايتى، محمد حسن، ج ۵، ص 53 ؛ كلينى، محمد بن يعقوب، کافی، محقق / مصحح: غفارى على اكبر و آخوندى، محمد، ج 2، ص 217 – 221.

[42]. همان.

[43]. همان، ص 218؛ مجلسى، محمد باقر، بحار الأنوار، محقق / مصحح: جمعى از محققان، ج ۷۲، ص ۴۲۱ – ۴۲۸

[44]. شيخ حر عاملى، محمد بن حسن‏، وسائل الشيعة، محقق / مصحح: مؤسسة آل البيت (عليهم السلام) ، ج ۱۶، ص ۲۱۴ ـ  ۲۱۸.

[45]. کافی، ج 2، ص 292 – 294.

[46]. قرطبی، محمد بن أحمد، الجامع لأحکام القرآن، ج 11، ص 182 ؛ القواعد الفقهيه، ج ۵، ص 54 و 55.

[47]. کافی، ج ۲، ص ۲۲۱ ـ ۲۲۶؛ غزالي، محمد بن محمد، إحياء علوم الدين، ج 3، ص 137؛ نرم افزار المکتبه الشامله.

[48]. خمينى، سيد روح اللّٰه، المكاسب المحرمة، محقق/ مصحح: گروه پژوهش مؤسسه، ج ۲، ص ۲۲۶ و 227‌.

[49]. قصص، 54.

[50]. همان.

[51]. کلینی، محمد بن یعقوب، كافى، محقق / ‏مصحح: غفارى، على اكبر و آخوندى، محمد، ج 2، ص 217.

[52]. یوسف، 70.

[53]. صافات، 89.

[54]. كافى، ترجمه: كمره‏اى، محمد باقر، ج 2، ص 217 – 220.

[55]. همان، ج 3، ص 562.

[56]. همان، ص 567.

[57]. ابن ادريس حلی، محمد بن احمد، السرائر الحاوي لتحرير الفتاوي (و المستطرفات)، محقق / مصحح: الموسوى، حسن بن احمد و ابن مسيح، ابو الحسن، ج 3، ص 583.

[58]. طوسى، محمد بن الحسن‏، امالي، محقق / مصحح: مؤسسة البعثة، ص 281.‏

[59]. آل عمران، 28؛ نحل، 106؛ غافر، 28؛ کهف، 19 و 20.

[60]. بخاري، محمد بن إسماعيل، صحيح البخاري (الجامع المسند الصحيح المختصر من أمور رسول الله (صلی الله علیه و آله) و سننه و أيامه)، محقق: الناصر، محمد زهير، ج 2، ص 146؛ نرم افزار المکتبه الشامله.

[61]. مجمع البیان فى تفسیر القرآن،‌ ج 6، ص 557 و 598.

[62].امين،‏ سيد محسن،‏ نقض الوشيعة، 182؛ روحانی، محمدصادق، فقه الصادق، ج 11، ص 393.

[63]. با استفاده از سایت ویکی شیعه و پایگاه امام علی (علیه السلام).

[64]. ابن ابی الحديد، عبد الحميد بن هبه الله، شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، محقق / مصحح: ابراهيم، محمد ابوالفضل‏، ج 11، ص 43 ‏.

[65]. مفيد، محمد بن نعمان، الإرشاد في معرفة حجج الله على العباد، ج 2، ص 227.‏

[66]. ابن ماجة، محمد بن يزيد، سنن ابن ماجه تحقيق: عبد الباقي، محمد فؤاد، ج 1، ص 659.

[67]. إبن أبي شيبة، عبد الله بن محمد، الكتاب المصنف في الأحاديث والآثار، ج 6، ص 474.

[68]. سيوطي، عبد الرحمن بن أبي بكر، جامع الاحاديث (الجامع الصغير و زوائده و الجامع الكبير)، محقق: أحمد صقر، عباس و عبد الجواد، أحمد، ج 8، ص 281 ؛ سایت جامع پرتال سنت.

[69]. بخاري، محمد بن إسماعيل، صحيح البخاري (الجامع المسند الصحيح المختصر من أمور رسول الله (صلی الله علیه و آله) و سننه و أيامه)، محقق: الناصر، محمد زهير، ج 2، ص 146؛ نرم افزار المکتبه الشامله.

[70]. بخاري، محمد بن إسماعيل، الجامع المسند الصحيح المختصر من أمور رسول الله (صلی الله علیه و آله) و سننه و أيامه (صحيح البخاري)، محقق: الناصر، محمد زهير، ج 1، ص 35.

[71]. ابن كثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج 8، ص 107.

[72]. الأصبهانی، أحمد بن عبد الله، حلیة الأولیاء و طبقات الأصفیاء، ج 1، ص 279.

[73]. أبي شيبة عبسي، عبد الله بن محمد، الكتاب المصنف في الأحاديث و الآثار، محقق: الحوت، كمال يوسف، ج 6، ص 474

[74]. الجامع المسند الصحيح المختصر من أمور رسول الله (صلی الله علیه و آله) و سننه و أيامه (صحيح البخاري)، ج 5، ص 110.

[75]. ترمذي، محمد بن عيسى، سنن الترمذي، تحقيق و تعليق: عطوة، إبراهيم، ج 4، ص 523.

[76]. الأنصاري الأصبهاني، عبد الله بن محمد، كتاب الأمثال في الحديث النبوي، محقق: عبد الحميد حامد، عبد العلي، ج 1، ص 187.

[77]. فخررازى، محمد بن عمر، مفاتيح الغيب، ج 1، ص 181.

[78]. یعقوبى، احمد بن أبى یعقوب، تاریخ یعقوبى، ج 2، ص 197.

[79]. آل عمران، 28.

[80]. ابن ابى حاتم عبدالرحمن بن محمد، تفسير القرآن العظيم، تحقيق: اسعد محمد الطيب، ج 2، ص 629؛ طبرى، محمد بن جرير، جامع البيان فى تفسير القرآن، ج 3، ص 153 ؛ سيوطى، جلال الدين، الدر المنثور فى تفسير المأثور، ج 2، ص 16.

[81]. تفسير القرآن العظيم، ج 7، ص 2305؛ جامع البيان فى تفسير القرآن، ج 14، ص 122؛ الدر المنثور فى تفسير المأثور، ج 4، ص 132.

[82]. ابن عساكر، علي بن الحسن، تاريخ دمشق، محقق: العمروي، عمرو بن غرامة، ج 47، ص 175 ؛ نرم افزار المکتبه الشامله.

[83]. مكارم شيرازى‏، ناصر، الأمثل في تفسير كتاب الله المنزل‏، ج 2، ص 457.‏

[84]. سبحانى، جعفر، الاعتصام بالكتاب و السنة، 319.‌

[85]. روحانی، محمدصادق، فقه الصادق، ج 11، ص 391 ؛ نرم افزار جامع فقه.

[86]. سبحانى، جعفر، الأضواء على عقائد الشيعة الإمامية، ص 416؛ حمود، محمد جميل، الفوائد البهية في شرح عقائد الإمامية، ج 2 ، ص 349؛ جمعى از نويسندگان‏، في رحاب أهل البيت (علیهم السلام)، ج 8، ص 21؛ عميدى‏، ثامر هاشم، واقع التقية عند المذاهب و الفرق الإسلامية من غير الشيعة الإمامية، ص 184.‏

[87]. واقع التقية عند المذاهب و الفرق الإسلامية من غير الشيعة الإمامية، ص 99 – 178؛ با استفاده از سایت مرکز فقهی ائمه اطهار (علیهم السلام)

[88]. جمعی از محققان، فرهنگ نامه اصول فقه، ص 496؛ ویکی شیعه.

[89]. مظفر، محمدرضا، اصول فقه، ج 2، ص 174.

[90]. عميدى‏، ثامر هاشم، واقع التقية عند المذاهب و الفرق الإسلامية من غير الشيعة الإمامية، ص 99 – 178.

[91]. سایت مرکز فقهی ائمه اطهار (علیهم السلام).

[92]. امين،‏ سيد محسن،‏ نقض الوشيعة، 182.

[93]. روحانی، محمدصادق، فقه الصادق، ج 11، ص 393؛ نرم افزار جامع فقه.

[94].با بهره گیری از سایت ولی عصر و مرکز فقهی ائمه اطهار (علیهم السلام).

[95]. مكارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، ج 11، ص 425.

[96]. برگرفته از سایت مرکز فقهی ائمه اطهار (علیهم السلام).

[97]. خمينى، سيد روح اللّٰه، الرسائل العشرة‌، محقق/ مصحح: گروه پژوهش مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، ص 7.

[98]. آل عمران 28؛ نحل 106.

[99]. كلینى، محمد بن یعقوب، کافی، محقق / ‏مصحح: غفارى، على اكبر و آخوندى، محمد، ج 2، ص 220؛ اشعرى قمى، احمد بن محمد، النوادر، محقق / مصحح: مدرسه امام مهدى (عليه السلام‏)، ص 73.

[100]. کافی، ج 2، 219؛ ‏صدوق، محمد بن على، ‏من لا یحضره الفقیه، محقق / مصحح: غفارى، على اكبر، ج 1، ص 382؛ طوسى، محمد بن الحسن‏، تهذيب الأحكام، محقق / ‏مصحح: خرسان، حسن الموسوى، ج 3، ص 265.

[101]. غافر، 28.

[102]. کافی، ج 2، 224.

[103]. الرسائل العشرة‌، ص 7.

[104]. نحل، 106.

[105]. کهف، 139.

[106]. کهف، 14.

[107]. انصارى‌، مرتضى بن محمد، رسائل فقهية، محقق/ مصحح: گروه پژوهش در كنگره‌، ص 73.

[108]. با استفاده از پایگاه اطلاع رسانی حوزه (حوزه نت)؛ پایگاه اطلاع رسانی حوزه (حوزه نت)؛ سایت کتابخانه دیجیتالی تبیان.

[109]. آل عمران 28؛ نحل 106.

[110]. كلینى، محمد بن یعقوب، کافی، محقق / ‏مصحح: غفارى، على اكبر و آخوندى، محمد، ج 2، 220 ‏؛ اشعرى قمى، احمد بن محمد، النوادر، محقق / مصحح: مدرسه امام مهدى (عليه السلام‏)، ص 73.

[111]. کافی، ج 2، ص 219؛ النوادر، ص 73.

[112]. آل عمران، 28.

[113]. عياشى محمد بن مسعود، كتاب التفسير، تحقيق: سيد هاشم رسولى محلاتی، ج 1، ص 166.

[114]. کافی، ج 2، ص 220.

[115]. ابن حيون، نعمان بن محمد، محقق / مصحح: حسينى جلالى، محمد حسين‏، ج 3، ص 300.

[116]. اشعرى قمى، احمد بن محمد، النوادر، محقق / مصحح: مدرسه امام مهدى (عليه السلام)، ص 75.‏

[117]. العسکری،حسن بن على (عليهما السلام)، التفسير المنسوب إلى الإمام الحسن العسكري (عليه السلام‏)، محقق / مصحح: مدرسه امام مهدى عليه السلام‏)، ص 322.‏

[118]. طوسى، محمد بن الحسن‏، امالي، محقق / مصحح: مؤسسة البعثة، ص 293 ؛ با استفاده از سایت ویکی معروف.

[119]. جوهرى، اسماعيل بن حماد، الصحاح‏، محقق / مصحح: عطار، احمد عبد الغفور، ج 6، ص 2335.

[120]. ابن منظور، محمد بن مكرم، لسان العرب، ج 14، ص 255.

[121]. با بهره گیری از سایت ویکی معروف.

[122]. خمينى، سيد روح اللّٰه، الرسائل العشرة‌، محقق/ مصحح: گروه پژوهش مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، ص 7؛ تبريزى، جواد بن على، تنقيح مباني العروة- كتاب الطهارة‌، ج 4، ص 441.  ‌

[123]. کلینى، محمد بن یعقوب، کافی، محقق / ‏مصحح: غفارى، على اكبر و آخوندى، محمد، ج 2، 219.

[124]. سيفى‌ مازندرانى، علي اكبر‌، مباني الفقه الفعال في القواعد الفقهية الأساسية، ج 2، ص 270.

[125]. طوسى، محمد بن الحسن، تهذيب الأحكام، محقق / ‏مصحح: خرسان، حسن الموسوى، ج 3، ص 38.

[126]. با بهره گیری از سایت ویکی معروف.

[127]. غافر، 28.

[128]. کلینى، محمد بن یعقوب، کافی، محقق / ‏مصحح: غفارى، على اكبر و آخوندى، محمد، ج 2، 217.

[129]. همان، ص 224.

[130]. قصص، 54.

[131]. کافی، ج 2، 217.

[132]. قصص، 54.

[133]. کافی، ج 2، 217.

[134]. همان، ج 2، ص 218؛ برقى، احمد بن محمد، المحاسن، محقق / مصحح: محدث، جلال الدين‏، ج 1، ص 257.

[135]. بقره، 286.

[136]. نحل، 106.

[137]. کلینى، محمد بن یعقوب، کافی، محقق / ‏مصحح: غفارى، على اكبر و آخوندى، محمد، ج 2، ص 462.

[138]. با بهره گیری از سایت پایگاه اطلاع رسانی حوزه (حوزه نت).

[139]. با استفاده از سایت پایگاه اطلاع رسانی حوزه (حوزه نت).

[140]. کهف، 19.

[141]. همان، 20.

[142]. قرطبى محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، ج 11، ص 376؛ اقتباس از سایت مؤسسه تحقیقاتی حضرت ولی عصر (علیه السلام).

[143]. کلینی، محمد بن یعقوب، كافى، ترجمه: كمره‏اى، محمد باقر، ج 2، ص 218.‏

[144]. غافر، 28.

[145]. کلینى، محمد بن یعقوب، کافی، محقق / ‏مصحح: غفارى، على اكبر و آخوندى، محمد، ج 2، ص 221.

[146]. همان، ص 217.

[147]. کلینى، محمد بن یعقوب، کافی، محقق / ‏مصحح: غفارى، على اكبر و آخوندى، محمد، ج 8، ص 157؛ مفيد، محمد بن نعمان، الاختصاص، ص 66.

[148]. طبرسى، فضل بن حسن‏، الآداب الدينية للخزانة المعينية، ص 153.

[149]. حميرى، عبد الله بن جعفر، قرب الإسناد، محقق / مصحح: مؤسسة آل البيت (عليهم السلام)، ص 305.

[150]. کهف، 79.

[151]. كشى،‏ محمد بن عمر، رجال الكشي‏، ص 139 ؛ با استفاده بسیار مختصری از سایت پایگاه اطلاع رسانی حوزه (حوزه نت).

[152]. شيخ مفيد، محمد بن نعمان، أوائل المقالات‏، ص 118.

[153]. شهيد اول، محمد بن مكى‌، القواعد و الفوائد، محقق/ مصحح: سيد عبد الهادى حكيم، ج 2، ص 158.

[154]. شیخ انصارى، مرتضى بن محمد، رسائل فقهية، محقق/ مصحح: گروه پژوهش در كنگره‌، ص 74.

[155]. مفید، محمد بن نعمان، أوائل المقالات‏، ص 118،

[156]. خمينى، سيد روح اللّٰه، الرسائل العشرة‌، محقق/ مصحح: گروه پژوهش مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، ص 12.

[157]. شبر، سيد عبد الله، الأصول الأصلية و القواعد الشرعية، ص 321.

[158]. انصاری، مرتضی،  رسائل فقهية، ص 73.

[159]. همان، ص 74.

[160]. همان.

[161]. أوائل المقالات‏، ص 118.

[162]. فخر رازى، محمد بن عمر، مفاتيح الغيب، ج 8، ص 194.

[163]. ر. ک. روحانی، محمدصادق، فقه الصادق، ج 11، ص 425 ؛ نرم افزار جامع فقه.

[164]. مكارم‌ شيرازى، ناصر،‌ القواعد الفقهية، ج 1، ص 469.‌‌

[165]. ر. ک. انصاری، مرتضی بن محمد، التقیة، محقق: تبريزيان (الحسّون)، شيخ فارس، ص ۴۳، (کتابخانه مدرسه فقاهت)؛ بجنوردى، سيد حسن، القواعد الفقهية، محقق/ مصحح: مهريزى، مهدی و درايتى‌، محمد حسن‌، ج 5، ص 55 ؛ القواعد الفقهية، ج 1، ص 450؛ فقه الصادق، ج 11، ص 430.

[166]. ر. ک. همدانى، آقا رضا، مصباح الفقيه‌، محقق/ مصحح: باقرى، محمد و نورى نورعلى و ميرزائى، محمد و جعفريان، سيد نور الدين، ج 2، ص 449 و 450 ؛‌‌ يزدى، سيد محمد كاظم، العروة الوثقى فيما تعم به البلوى (المحشّٰى)، ‌ محقق/ مصحح: محسنى سبزوارى‌، احمد، ج 1، ص 372 و 373.

[167]. ر. ک. التقیة، ص ۴۳، (کتابخانه مدرسه فقاهت)؛ القواعد الفقهية، ج 5، ص 55 – 57؛ خمينى، سيد روح اللّٰه، الرسائل العشرة‌، محقق/ مصحح: گروه پژوهش مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، ص 18 و 19.

[168].مندوحه؛ به معنای قدرت و توانایی مکلٔف در ادای (مأموربه) آنچه که نسبت به آن امر شده در ضمن فرد مباح است؛ یعنی مکلف ناگزیر نیست مأمورٌ به را در ضمن فرد حرام به جا آورد.

[169]. شهيد اول، محمد بن مكى‌، البيان، محقق / مصحح: حسون‌، محمد‌، ص 48.

[170]. محقق كركى، على بن حسين، رسائل المحقق الكركي‌، محقق / مصحح: حسون، محمد، ج 2، ص 51 و 52.

[171]. ر. ک. التقیة، ص ۴6 – 75، (کتابخانه مدرسه فقاهت)؛ القواعد الفقهية، ج 5، ص 66 – 73.

[172]. همان، ص 60.

[173]. القواعد الفقهية، ج 5، ص 77 – 78؛ کلیه مطالب با تصرف، برگرفته از سایت ویکی فقه.

[174]. ر. ک. التقیة، ص 64، (کتابخانه مدرسه فقاهت).

[175]. کافی، ج 2، ص 168.

[176]. همان، ص 220.

[177]. صدوق، محمد بن على‏، كمال الدين و تمام النعمة، محقق / مصحح: غفارى، على اكبر، ج 2، ص 480.

[178]. مائده، 90.

[179]. مائده، 6.

[180]. مكارم‌ شيرازى، ناصر، القواعد الفقهية، ج 1، ص 421.‌

[181]. كلینى، محمد بن یعقوب، کافی، محقق / ‏مصحح: غفارى، على اكبر و آخوندى، محمد، ج 3، ص 32.

[182]. خمينى، سيد روح اللّٰه، الرسائل العشرة‌، محقق/ مصحح: گروه پژوهش مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى، ص 13.

[183]. طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البیان فى تفسیر القرآن، تحقیق و مقدمه: بلاغى، محمد جواد،‌ ج 2، ص730.

[184]. عسكری، ‏حسن بن على (عليهما السلام)، التفسير المنسوب إلى الإمام الحسن العسكری (عليه السلام)، محقق / مصحح: مدرسه امام مهدى (عليه السلام)، ص 320.

[185]. کلینى، محمد بن یعقوب، کافی، محقق / ‏مصحح: غفارى، على اكبر و آخوندى، محمد، ج 2، 217.

[186]. همان، ج 3، ص 380.

[187]. همان، ج 2، ص 219.

[188]. همان، ص 218.

[189]. همان، ص 217.

[190]. صدوق، محمد بن على‏، كمال الدين و تمام النعمة، محقق / مصحح: غفارى، على اكبر، ج 2، ص 371.

[191]. ابن تيمية، أحمد بن عبد الحليم، منهاج السنة النبوية في نقض كلام الشيعة القدرية، محقق: سالم، محمد رشاد، ج 1، ص 68.

[192]. انصارى‌، مرتضى بن محمد، ‌كتاب المكاسب (المحشّٰى)، كلانتر، سيد محمد‌، ج 4، ص 50.

[193]. العاملي، مصطفي قصير، التقيه عند اهل البيت، ص 27.

[194]. سبحاني، جعفر، فراز هايي از تاريخ پيامبر اسلام، ص 99.

[195]. همان، 195 – 201.

[196]. میلانی، سید علی، دراسات في منهاج السنه للمعرفة ابن تيميه، عقيده و علماً و عدالهً، ص 170 و 171.

[197]. غزالى، ابو حامد، إحياء علوم الدين، ج 9، ص 40؛ نرم افزار عرفان.

[198]. كلينى، محمد بن يعقوب، کافی، محقق / مصحح: غفارى على اكبر و آخوندى، محمد، ج 2، ص 343.

[199]. خمینى، سید مصطفى، تفسير القرآن الكريم، ج 3، ص 306.

[200]. مركز الرسالة، التقیة فى الفكر الاسلامى، ص 122؛ كاردان، غلام رضا، الرد على شبهات الوهابیه، ص 27.

[201]. غافر، 28.

[202]. بقره، 8 و 10 و 20.

[203]. صفرى، نعمت الله، نقش تقيه در استنباط، ص 171.

[204]. سبحانى، جعفر،‏ اضواء على عقائد الشیعه، ص 422 و 423.

[205]. همان؛ روحانى،‌ سيد صادق،‌ فقه الصادق (علیه السلام)، ج 11، ص 407 ؛ نرم افزار جامع فقه اهل البیت (علیهم السلام) 2.

[206]. کافی، ج 2، ص 168.

[207]. طوسى، محمد بن الحسن‏، تهذیب الاحكام، طوسى، محقق / مصحح: خرسان، حسن الموسوى‏، ج 6، ص 172.

[208]. مكارم‌ شيرازى، ناصر،‌ القواعد الفقهية، ج 1، ص 437؛ التقیة فى الفكر الاسلامى، ص 103 و 104.

[209]. نقش تقيه در استنباط، ص 197 و 198.

[210]. همان.

[211]. ابن تيميه، حمد بن عبدالحلیم، منهاج السنة النبويه، ج 1، ص 159؛ رضا، رشيد، تفسير المنار، ج 3، ص 281

[212]. ابن أبي الحديد، عبد الحميد بن هبة الله‏، شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد، محقق / مصحح: ابراهيم، محمد ابوالفضل‏، ج 20، ص 17.

[213]. يعقوبی، احمد بن أبى يعقوب، تاريخ اليعقوبى، ج 2، ص 245.

[214]. ابن قتيبة، عبدالله بن مسلم، الامامة و السياسه، به كوشش شيرى، على، ج 1، ص 185؛ ثقفى كوفى، ابراهيم، الغارات، به كوشش المحدث، سيد جلال الدين، ج 2، ص 460.

[215]. تاريخ اليعقوبى، ج 2، ص 326؛ طبرى، محمد بن جرير، تاريخ الطبري، ترجمه: پاينده، ابو القاسم، ج 12، ص 5173.

[216]. طبرى، محمد بن جرير، تاريخ الطبري، ترجمه: پاينده، ابو القاسم، ج 12، ص 5173.

[217]. شرح نهج البلاغة لابن أبي الحديد، ج 11، ص 44.

[218]. بر گرفته از دائره المعارف قرآن کریم؛ سایت جوابگو وابسته به پژوهشگاه علوم اسلامی امام صادق (علیه السلام)؛ سایت ویکی فقه؛ جستاری در مسئله تقیه.

[219]. برگرفته از سایت ندای شیعه.

[220]. همان.

[221]. نيشابورى،حسن بن محمد، تفسير غرائب القرآن و رغائب الفرقان (تفسیر النیسابوری)، تحقيق: عميرا، شيخ زكريا، ج ۲،ص ۱۴۰.

[222]. آل عمران، 28.

[223]. النحل، 106.

[224]. فخر رازى، محمد بن عمر، مفاتيح الغيب، ج 8، ص 194.

[225]. اقتباس از سایت مؤسسه تحقیقاتی ولی عصر (علیه السلام).

[226]. زیر موضوع 5-2-4 (تقیه صحابه) از همین مقاله؛ بخاري، محمد بن إسماعيل، الجامع المسند الصحيح المختصر من أمور رسول الله (صلی الله علیه و آله) و سننه و أيامه (صحيح البخاري)، محقق: الناصر، محمد زهير، ج 1، ص 35؛ ابن كثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، ج 8، ص 107؛ الأصبهانی، أحمد بن عبد الله، حلیة الأولیاء و طبقات الأصفیاء، ج 1، ص 279؛ أبي شيبة عبسي، عبد الله بن محمد، الكتاب المصنف في الأحاديث و الآثار، محقق: الحوت، كمال يوسف، ج 6، ص 474؛ الجامع المسند الصحيح المختصر من أمور رسول الله (صلی الله علیه و آله) و سننه و أيامه (صحيح البخاري)، ج 5، ص 110؛ ترمذي، محمد بن عيسى، سنن الترمذي، تحقيق و تعليق: عطوة، إبراهيم، ج 4، ص 523؛ الأنصاري الأصبهاني، عبد الله بن محمد، كتاب الأمثال في الحديث النبوي، محقق: عبد الحميد حامد، عبد العلي، ج 1، ص 187؛ فخررازى، محمد بن عمر، مفاتيح الغيب، ج 1، ص 181؛ یعقوبى، احمد بن أبى یعقوب، تاریخ یعقوبى، ج 2، ص 197.