مفهوم اصطلاحی شوخی در قرآن و روایات

در قرآن کریم، تعابیری آمده که در کلام مفسران قرآن، به شوخی و مزاح، معنا شده است.

1. هَزل:

خداوند سبحان در آیه «إِنَّهُ لَقَوْلٌ فَصْلٌ وَ ما هُوَ بِالْهَزْلِ»[1] از قرآن کریم به عنوان سخن جدا كننده حق و باطل و نه سخن شوخى بردار، یاد می‌کند. هزل در تفاسیر قرآن کریم به مقابل جدی،[2] مزاح[3] و لعب[4] تفسیر شده است.

2. فُکاهه:

بعضی از مفسران قرآن کریم، «فَكِهين» در آیه 31 سوره مطفّفین را از «فکاهه»؛ به معنای شوخی، مزاح و خنده گرفته‌اند.[5]

این آیه و آیات قبل ناظر به این مطلب است که بدكاران و كفار، پيوسته به مؤمنان مى‏خنديدند، خنده‏اى تمسخرآميز و تحقير كننده، و هنگامى كه از كنار جمع مؤمنان مى‏گذشتند، آنها را با اشارات چشم و ابرو مسخره مى‏كردند و هنگامى كه به نزد خانواده خود باز مى‏گشتند، با شوخی و بذله گویی، از آن‌چه انجام داده بودند، اظهار خوشحالى مى‏كردند.[6]

در روایات از شوخی به مزاح و دُعابة تعبیر شده است:

1. مزاح:

پیامبر اسلام (صلى الله علیه و آله) می‌فرمود: «اِنّىٖ لَاَمْزَحُ وَ لاٰ اَقُولُ اِلاّٰ حَقّاً؛[7] من شوخى مى‌كنم، ولى جز سخن حق نمى‌گویم».

2. دُعابة:

فضل بن ابى قرّه مى‌گوید: امام صادق (علیه السّلام) فرمود: «هیچ مؤمنى نیست، مگر این‌كه در او دُعابه است. عرض كردم: دعابه یعنى چه؟ فرمود: مزاح و شوخى». [8]

حضرت على (علیه السّلام) فرمود: «كَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) لَيَسُرُّ الرَّجُلَ‏ مِنْ أَصْحَابِهِ إِذَا رَآهُ مَغْمُوماً بِالْمُدَاعَبَة:[9]رسول خدا (صلّى اللّه علیه و آله)، هرگاه یكى از اصحاب خود را اندوهگین می‌دید، او را به وسیله شوخی خوشحال می‌کرد».