پیامدهای کرونا نسبت به شعائر دینی و دین‌داران

بحران کرونا از یک مسئله پزشکی، بهداشتی و محلی، به سرعت، به مسئله‌ای اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی و به تعبیری جهانی‌ترین مسئله بشریت تبدیل شد. یکی از حوزه‌هایی که امروزه مباحث و مجادلات بسیاری را برانگیخته‌است، پیامدهای شیوع کووید 19 بر دین و دینداران است و مباحث مختلفی را برانگیخته است. برخی از چالش‌های شیوع کرونا بر حوزه دین و دین‌داری عبارتند از:

1. تعطیلی مناسک جمعی و اجتماعات دینی

مناسک جمعی، بازرترین مجال بروز و ظهور ادیان در دنیای مدرن است. در همه ادیان، مذاهب و فرق، مناسک وجود دارد. همه‌گیرشدن و عالم‌گیری ویروس کرونا، باعث تعطیلی مناسک جمعی و هرگونه اجتماع دینی شده است. تعطیلی نمازهای جمعه و جماعت، لغو مراسم رجبیه (اعتکاف)، لغو مراسم حج عمره، محدودیت در مراسم حج تمتع، لغو و یا محدودیت مراسم و آیین‌های میلاد و عزاداری معصومان (علیهم السلام) و لغو برگزاری مراسم دعاهای مختلف، از جمله پیامدهای همه‌گیری ویروس کرونا است. در دنیای مسیحیت نیز مراسم عیدپاک لغو یا با تغییرات برگزار شد. در مجموع، اکثریت متدینان در جهان، اعمال و مناسک جمعی دینی را، لغو و تعطیل کردند.

2. تعطیلی عبادت‌گاه‌ها و زیارت‌گاه‌های دینی

شیوع ویروس کرونا به تعطیلی فعالیت مساجد، کلیساها، کنیسه‌ها، معابد و عبادت‌گاه‌های پیروان ادیان مختلف در سراسر جهان منجر شده است. در جهان اسلام، لغو فعالیت مساجد مهم جهان اسلام و تعطیلی آستان‌های ائمه اطهار (علیهم‌السلام) و امامزاده‌ها در شهرهای نجف، کربلا، کاظمین، سامرا، مشهد، قم، شیراز، شهرری و…، از جمله تبعات شیوع این بیماری بوده است. هرچند واکنش اکثریت دین‌داران و رهبران دینی به این موضوع، تأیید و همراهی با دستورات بهداشتی بوده است، اما واکنش‌های دیگری نیز در مقابل، رخ داد که از جمله آنها می‌توان به لیس زدن ضریح مطهر امام رضا (علیه السلام) به بهانه پاک بودن آن از آلودگی اشاره نمود. در میان دین‌داران مسیحی نیز واکنش‌هایی اتفاق افتاد؛ به عنوان مثال رهبران کلیسای ارتودکس یونانی، برگزاری جمع‌های هزار نفره و استفاده از یک قاشق را مجاز می‌دانند؛ زیرا از نظر آنها جام مقدس نمی‌تواند حامل بیماری باشد.

3. چالش‌های اعتقادی

شاید هیچ رویدادی در چند دهه اخیر، این حجم از واکنش‌های دینی را به خود ندیده باشد. ابتلای جهانی به ویروس کرونا و مرگ و میر بالا بر اثر این بیماری، پرسش‌ها و انتظارات زیادی را در برابر ادیان و مذاهب قرار داد، اما تکاپوها و حرکت‌های زیادی را نیز از ناحیه مراکز ادیان و پیروان آیین‌ها برانگیخت. با اوج‌گیری شیوع این ویروس و برخی واکنش‌های غیرمتعارف برخی دینداران، مجادلات در حوزه دین پژوهی بالا گرفت. یکی از این مسائل، رابطه علم و دین و تبیین حوزه‌های نفوذ هر یک از این دو مقوله به عنوان یکی از مسائل مهم در عرصه دین پژوهی بود. این مجادلات در ایران نسبت به سایر کشورها با شدت و حدّت بیشتری و اغلب از سوی روشن‌فکران دینی و دین پژوهان و صاحب‌نظران دینی مطرح شد. یکی از دلایل حساسیت این موضوع در ایران، واکنش‌های برخی مدعیان طب اسلامی به موضوع شیوع کرونا و راه‌های درمان آن بود. علاوه بر مسئله رابطه علم و دین، مسائل دیگری؛ همچون توسل، توکل، و شفاعت از دیگر موضوعاتی است که مجادلاتی را برانگیخته است.

4. تبدیل مناسک و مراسم حضوری به غیرحضوری

با شیوع ویروس کرونا، مناسک جمعی حضوری به غیرحضوری تبدیل شد. به این معنا که مخاطبان در هنگام اجرای مراسم به جای شرکت فیزیکی در جلسه، شرکت مجازی دارند؛ یعنی از فضای مجازی، رسانه‌های ارتباط جمعی و به صورت آنلاین، برنامه‌های مذهبی را دریافت می‌کنند. در این نوع مراسم، بر اجتماع زمانی به جای اجتماع مکانی تأکید می‌شود. در واقع اجتماع مکانی و زمانی که از ویژگی‌های هیئت‌های مذهبی در دوران پیشاکرونا بود، به اجتماع زمانی در اجتماعات دینی پساکرونا تقلیل یافت. اجرای مراسم ختم و ترحیم مجازی و زیارت از راه دور و آنلاین نیز از همین قبیل است.[1]

[1]. چیت‌ساز، محمد جواد، کرونا و دین‌داری؛ چالش‌ها و تحلیل‌ها، فصلنامه علمی-تخصصی ارزیابی تأثیرات اجتماعی، دوره 1، شماره دوم (ویژه‌نامه پیامدهای شیوع ویروس کرونا-کووید 19)، ص 151 و  154 – 158.