کپی شد
کیفیت جمع آوری قرآن
درباره زمان جمع قرآن دو دیدگاه مهم وجود دارد:
أ- قرآن در زمان خود پيامبر (ص) و با نظارت آن حضرت و در پرتو هدايت الاهى جمع آورى شده، هر چند خود حضرت رسول (ص) شخصاً قرآن را ننوشته، يا جمع آورى آيات را انجام نداده است.[1]
ب- قرآن بعد از رحلت پيامبر (ص) توسط برخى صحابه، جمع آورى و تدوين شده است.[2] برخی معتقدند که جمع آوری قرآن در سه مرحله انجام شده است:
1. مرحله نظم و چینش آیه ها در کنار هم که شکل سوره ها را پدید آورد. این کار در زمان خود پیامبر (ص) و به دستور حضرت بوده و جای هر آیه را خود حضرت مشخص می نمودند.
2. جمع کردن مصحف ها و صفحات جدا جدا و یکی کردن آنها و در جلد قرار دادن آن که در زمان ابوبکر انجام شد.
3. جمع آوری تمام قرآن هایی که توسط کاتبان وحی نوشته شده بود و یکی کردن آنها برای جلوگیری از اختلاف قرائات که در زمان عثمان انجام شد.[3]
بسيارى از علماى شيعه، به ويژه متأخرين و محققان معاصر، معتقدند كه قرآن در زمان پيامبر (ص) و با نظارت ايشان جمع آورى شده است،[4]
امّا بسيارى از اهل سنت گفتند قرآن بعد از رحلت پيامبر (ص) توسط برخى صحابه، جمع آورى و تدوين شده است و مستشرقين نيز معمولاً همين نظر را پذيرفته اند.
چنان كه روشن است، بنابر نظر اوّل، جمع كل قرآن به خداوند مستند بوده و پيدايش سوره ها و ترتيب آنها نيز در پرتو وحى الاهى بوده است؛ زيرا رسول اسلام (ص) طبق آيه شريفه: «ما ينطق عن الهوى ان هو الا وحى يوحى»[5] هر چه مىفرمود، به خصوص در امور دينى، با راهنمايى وحى بوده است.
كسانى كه رأى دوم را پذيرفتهاند، نه تنها نخواهند توانست الاهى بودن پيدايش سوره ها و ترتيب آنها را اثبات كنند، بلكه در واقع آن را نفى كرده و ذوق و سليقه شخصى اصحاب را در اين مسئله دخيل مىدانند.
توضیحی در بارۀ دیدگاه اول:
قرآن در زمان خود پيامبر (ص) و با نظارت آن حضرت و در پرتو هدايت الاهى جمع آورى شده، هر چند خود حضرت رسول (ص) شخصاً قرآن را ننوشته، يا جمع آورى آيات را انجام نداده است.[6]
برای اثبات این قول دلایلی ذکر شده است که در ذیل به آن اشاره می کنیم:
1. در مقدمه مجمع البيان، فن خامس، از سيد مرتضى علم الهدى (ره) نقل مى كند كه: قرآن در زمان رسول خدا (ص) به صورتى كه امروز هست، تأليف شده بود. [7]به دليل اين كه: قرآن كريم در آن ايام، تعليم مى شد و همه اش را حفظ مى كردند. و آن را به رسول خدا (ص) نشان مى دادند. و بر وى مى خواندند، و عده اى مانند عبدالله بن مسعود و ابى بن كعب و ديگران، آن را چندين بار بر پيغمبر اكرم خواندند.
2. حاكم در مستدرك[8] از زيد بن ثابت نقل مى كند كه مى گويد: «كنا عند رسول الله عليه و آله و سلم نؤلف القرآن من الرقاع»؛ «يعنى در نزد رسول خدا (ص) بوديم و قرآن را از رقعه ها جمع مى كرديم. علامه خوئى نيز آن را در البيان،[9] از اتقان سيوطى و مستدرك نقل كرده است .
اين سخن، صريح است در اين كه جمعى از كتاب وحى نزد آن حضرت گرد آمده و قرآن را – كه در رقعه ها و پارچه ها بود – جمع و مرتب مى كرده اند. عبدالله بن عمر مى گويد: قرآن را جمع كردم و هر شب آن را مى خواندم. اين خبر به آن حضرت رسيد، فرمود: قرآن را در يك ماه بخوان…[10] اين حديث نيز دلالت به جمع شدن قرآن كريم در عصر آن حضرت دارد.
3. شيعه و اهل سنت بالاتفاق نقل كرده اند كه رسول خدا (ص) فرموده است: (لا صلوة الا بفاتحة الكتاب) مى دانيم كه سوره حمد، اولين سوره نازل شده از قرآن نيست. پس فاتحة الكتاب بودن (حمد) در زبان رسول خدا (ص) نشان مى دهد كه قرآن كريم در عصر آن حضرت جمع شده و (حمد) در اول آن قرار داده شده بود.
4. در حديث متواتر ثقلين ، نقل شده است كه رسول خدا (ص) فرمود: (انى تارك فيكم الثقلين كتاب الله و عترتى…) پس مشكل است كه آن حضرت از (كتاب الله) يك چيز درهم و برهم و غير مرتب را در نظر گرفته باشد. پس نظرش به كتاب تأليف يافته و مرتّب شده بوده است .
5. در روايات آمده است: عده اى از صحابه، قرآن را در زمان رسول خدا (ص) جمع كردند كه از آن جمله آنها، على بن ابيطالب (ع) سعد بن عبيد، ابوالدرداء، معاذ بن جبل، ثابت بن زيد بن نعمان، ابى بن كعب و زيد بن ثابت بوده اند. در تاريخ قرآن تأليف ابوعبدالله زنجانى بعد از نقل اين سخن در اين زمينه، چند روايت از بخارى و اتفان سيوطى و از بيهقى و مناقب خوارزمى، نقل كرده است. و اينها در البيان، تأليف آية الله خوئى، فصل «جمع القرآن» نيز مشروحاً نقل شده است. ظهور اين روايات، در جمع ترتيب و تدوين قرآن كريم است كه قهراً زير نظر آن حضرت بوده است.
6. بالاتر از همه اينها اين است كه ائمه اهل بيت (ع) به اين ترتيب، اعتراضى نكرده و آن را پذيرفته اند. اگر اين تدوين و ترتيب در زمان رسول خدا (ص) و تحت نظر آن حضرت انجام نگرفته بود، ائمه معصومين (ع) آن را بازگو مى كردند. و لااقل مى فرمودند كه: اين قرآن همان است كه نازل شده و لكن اين ترتيب، بعد از آن حضرت بوده است .
وانگهى، اهتمام بى حد رسول خدا (ص) نسبت به قرآن، مانع از اين بود كه اين كار را انجام ندهد و از دنيا برود.[11]
[1]. نك: طالقانى، سيد عبدالوهاب، علوم قرآن، ص 83.
[2]. اين نظر را اكثريت اهل سنت پذيرفته اند. جلالى نائينى، سيد محمد رضا، تاريخ جمع قرآن كريم ، ص 19 – 51.
[3]. شاکرین، حمید رضا، قرآن شناسی، ص 19، دفتر نشر معارف، چاپ هفتم ، 1386.
[4]. نك: طالقانى، سيد عبدالوهاب، علوم قرآن، ص 83؛ ميلانى، سيد على، التحقيق فى نفى التحريف عن القرآن الشريف، ص 41 – 42 و ص 46؛ معرفت، محمد هادى، صيانة القرآن من التحريف، ص 34.
[5]. و از سر هوس سخن نمىگويد. اين سخن بجز وحيى كه وحى مىشود نيست، نجم، 2 – 3.
[6]. ن.ك: طالقانى، سيد عبدالوهاب، علوم قرآن، ص 83.
[7]. ان القرآن كان على عهد رسول الله (صلى الله عليه و آله) مجموعاً مؤ لفاً على ما هو عليه الآن.
[8]. مستدرك ، ج 2، ص 229، كتاب التفسير.
[9]. البيان ، ص 269 – 273.
[10]. جمعت القرآن فقرات به كل ليله فبلغ النبى (ص ) فقال اقراه فى شهر، البيان ، ص 269 به نقل از الاتقان.
[11]. نک: نگاهى به قرآن، سيد على اكبر قرشى، مبحث ترکیب و ترتیب سوره های قرآن.