کتاب‌ها و تألیفات امام علی (علیه السلام)

امام امیرالمؤمنین (علیه السلام) بر نوشتن توانا بود و به همین جهت کتاب‌ها و نوشته‌هایی را تألیف فرموده است. یکی از محققان معاصر می‌نویسد: کتاب‌های رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به املاء آن حضرت و خط امیرالمؤمنین (علیه السلام) است که نزد ائمه (علیهم السلام) ذخیره و حفظ شده و در آن، علوم رسالت و جمیع آن چه مردم به آن نیازمند هستند، وجود دارد.[1] در ادامه به بعضی از تألیفات آن حضرت اشاره می شود:

1. جامعه

ابوبصير می‌گويد: خدمت امام صادق (علیه السلام) رسيده عرض‏ كردم: «قربانت گردم، مى‏خواهم از شما پرسشى خصوصى كنم، در اين جا كسى هست كه سخن مرا بشنود؟ بعد می‌گويد: امام پرده‏اى كه ميان او و اتاق ديگرى آويخته بود، بالا زد و سرى در آن كشيد، سپس فرمود: اى ابا محمد، از هر چه خواهى بپرس. ابو بصیر می‌گويد، گفتم: قربانت گردم شيعيان مى‏گويند: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به على (علیه السلام) بابى از دانش آموخته كه از آن هزار باب براى وى گشوده شده است؟ امام (علیه السلام) فرمود: اى ابا محمد، رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به على (علیه السلام) هزار باب آموخت كه از هر باب آن هزار باب گشوده مى‏شد. می‌گويد، گفتم: به خدا علم اين است. ساعتى[2] آن حضرت سر انگشت به زمين زد و سپس فرمود: محققاً اين علم است، ولى باز آن علم كامل و نهائى نيست و به راستى «جامعه» نزد ما است و مردم چه مى‏فهمند كه جامعه چيست؟ می گويد، گفتم: قربانت، جامعه چيست؟ فرمود: دفترى است كه هفتاد ذراع به ذراع رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، درازا دارد و به املاء آن حضرت است كه از زبان خود بيان كرده و على (علیه السلام) به دست خود نوشته است. هر حلال و حرام و هر چه مورد نياز مردم باشد در آن است، تا برسد به حكم جبران يک خراش در بدن. سپس دست بر من زد و فرمود: اى ابا محمد، به من اجازه مى‏دهى؟ می‌گويد، عرض كردم: قربانت شوم من در اختيار شما هستم، هر چه می‌خواهيد بكنيد، می گويد: آن حضرت دست مرا فشاری داد و فرمود: حتى جبران اين عمل هم در آن ذكر شده و در اين حال چهره خشمگينى داشت. ابو بصیر می‌گويد: گفتم: به خدا علم اين است. فرمود: اين هم علم است، ولى باز علم نهائى و كامل نيست و …».[3]

2. جفر

از امام صادق (علیه السلام) شنیدم که می‌فرمود: وای بر شما آیا می دانید جفر چیست؟ جفر پوست گوسفندی است که نه کوچک است و نه بزرگ، در آن به خط علی (علیه السلام) و املاء رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) جمیع نیازهای بشر حتی به اندازه جبران یک خراش سطحی در بدن، ذکر شده است.[4]

3. كتاب آداب أمير المؤمنين (عليه السلام)

محمد بن مسلم از امام صادق (عليه السلام) روایتی را در باب نهی از قیاس از كتاب آداب أميرالمؤمنين (عليه السلام) نقل می‌کند. روایت این است: امام صادق (عليه السلام) فرمود: در كتاب آداب أمير المؤمنين (عليه السلام) آمده است: لا تقيسوا الدين، فإن أمر الله لا يقاس، و سيأتي قوم يقيسون و هم أعداء الدين؛ در دین قیاس نکنید؛ زیرا امر الهی قابل قیاس نیست، و به زودی گروهی می آیند که قیاس می کنند و آنان دشمنان دین هستند.[5]

4. صحيفة الفرائض

مرحوم کلینی، روایاتی را در باب «ارث» کتاب کافی می آورد که در آنها امام باقر و امام صادق (علیهما السلام) برای بیان احکام ارث به کتاب «صحیفة الفرائض» استشهاد نموده و تصریح نموده‌اند که این کتاب به املاء رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) و خط و کتابت امیرالمؤمنین (علیه السلام) نوشته شده است.[6]

5. کتابی همراه با شمشیر

در منابعی که از کتاب‌های امام علی (علیه السلام) یاد شده، به چند کتاب‌ اشاره شده که وجه مشترک آنها، همراه بودن با شمشیر آن حضرت است. احتمال دارد این کتاب‌ها یکی یا متعدد باشند. این کتاب‌ها عبارتند از:

5.1 صحيفة الديات‏

مرحوم آقا بزرگ تهرانی در کتاب الذریعه می نگارد: این صحیفه به مولای ما امیرالمؤمنین (علیه السلام) اختصاص دارد و آن گونه که در اخبار آمده، آن را بر شمشیر مبارکش آویزان می کرد.[7]

5.2 كتاب فيه الرموز و الإشارات

أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ می‌گوید: امام صادق (علیه السلام) برای من حدیثی را بیان کرد که در غلاف دسته شمشیر علی (علیه السلام) صحیفه ای بود که امام (علیه السلام)، فرزندش امام حسن (علیه السلام) را صدا زده و این صحیفه را به همراه کاردی به ایشان داد و فرمود: آن را باز کن. امام حسن (علیه السلام) نتوانست آن را باز کند، پس خود حضرت آن را برای ایشان باز کرد. سپس به ایشان فرمود: آن را بخوان. امام حسن (علیه السلام) این گونه خواند: الف، باء، سین، لام، و همین طور حرفی بعد از حرفی را تلفظ نمود. سپس آن را پیچیده و به برادرش حسین (علیه السلام) داد. آن حضرت نیز نتوانست آن را باز کند، پس امام علی (علیه السلام) آن را برای ایشان گشود و فرمود: آن را بخوان. امام حسین (علیه السلام) نیز همان گونه خواند که امام حسن (علیه السلام) خوانده بود. سپس آن را پیچید و به محمد بن حنفیه داد. وی نیز نتوانست آن را باز کند. امام علی (علیه السلام) آن را برای او باز نمود و فرمود بخوان. او نتوانست چیزی از آن استخراج نماید؛ لذا امام (علیه السلام) آن را گرفته و پیچید و به بند شمشیر آویزان نمود. راوی می گوید: به امام صادق (علیه السلام) گفتم: چه چیزی در آن صحیفه بود؟ فرمود: حرف هایی بود که هر حرفی هزار حرف را می گشاید. ابوبصیر می گوید: امام صادق (علیه السلام) فرمود: از آن حرف‌ها تا روز قیامت تنها دو حرف در دسترس مردم است.[8]

5.3 کتاب فی قِراب السیف

عالمان مسلمان از شیعه و سنی در کتاب های خود از طرق بسیار و متعدد نقل نموده اند که أمير المؤمنين علی  بن أبی طالب (عليه السلام) فرمود: «نزد ما کتابی از رسول الله (صلی الله علیه و آله) نیست، مگر کتاب الهی؛ قرآن و كتابی در غلاف شمشیرم».[9]

در صحيفه الرضا (علیه السلام) به سندهای خود تا امام على (علیه السلام) نقل شده که آن حضرت فرمود: دو كتاب از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به ارث بردم: يكى قرآن و ديگرى آن چه بر غلاف شمشير من است. گفته شد: يا امير المؤمنين، آن چه بر غلاف شمشير تو است، چيست؟ فرمود: هر كه جز قاتل خود را بكشد[10] يا جز زننده خود را بزند لعنت خدا بر او است.[11]

یکی از محققان معاصر روایات بسیاری درباره این کتاب امیرالمؤمنین (علیه السلام) از منابع مختلف ذکر نموده است.[12]

6. کتاب فی علوم قرآن

سید محسن امین می نویسد: امیرالمؤمنین (علیه السلام) كتابی نگاشته که در آن 60 نوع از انواع علوم قرآنی قرار دارد و برای هر نوع مثالی جداگانه ذکر فرموده است و ما در مقدمات کتاب خود، سندمان به این نوشته حضرت را ذکر نمودیم.[13] بعضی از محققان، این کتاب را منسوب به امام (علیه السلام) و راویان آن را سعد بن عبدالله، نعمانی، و سيد شريف مرتضى معرفی نموده اند.[14]

7. کتاب السنن و القضایا و الاحکام

یکی از محققان درباره این کتاب می نویسد: کتاب بزرگی مشتمل بر ابواب علم و فقه شریعت مقدسه، و از جمله آنها قضاوت های امام (علیه السلام) در حوادث خاص است، و همان طور که از اسمش پیدا است در آن از سنن و آداب شرعیه و عبادات از طهارت، نماز، روزه، حج، زکات، قضاوت ها، حدود و دیات، و ابواب معاملات از خرید و فروش ها و غیر آنها ذکر شده است. این کتاب را جمعی از یاران امام (علیه السلام) –به صورت کامل یا بخشی از آن را- روایت کرده اند که عبارتند از: عمر فرزند امام علی (عليه السلام)، أبو رافع؛ غلام پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و مسؤول بیت المال امام علی (علیه السلام)، عبيدالله بن أبی رافع، علی بن أبی رافع، ربیعة بن سمیع، محمد بن قیس البجلی، يعلى بن مرة الثقفی، حارث بن عبدالله الاعور الهمدانی، أصبغ بن نباتة المجاشعی، عبدالله بن عباس، میثم بن یحیی التمار، عبیدالله بن الحر الکوفی الجعفی، و ظریف بن ناصح.[15]

8. كتاب العبادة و الترغيب فيها

از امام صادق (علیه السلام) روایت شده: علي بن الحسين امام سجاد (عليهما السلام)، هرگاه كتاب امام علی (عليه السلام) را به دست می‌گرفت، در آن نگاه کرده و می فرمود: چه کسی طاقت این عبادات را دارد؟ امام صادق (علیه السلام) در ادامه فرمود: سپس (امام سجاد علیه السلام) به آن عبادات عمل می کرد. او هرگاه به نماز می‌ایستاد، رنگ چهره اش تغییر کرده به حدی که کاملا نمایان بود. احدی از فرزندان امیرالمؤمنین (علیه السلام) بعد از وی طاقت عمل آن حضرت را نداشت، مگر علی بن الحسين (عليهما السلام).[16]

9. «كتاب فی زكاة النعم».[17]
10. «كتاب فی أبواب الفقه».[18]

 [1]. احمدى ميانجى، میرزا علی، مكاتيب الرسول (صلی الله علیه و آله)، ج ‏2، ص 106 و 107.

[2]. منظور از ساعت؛ یک ساعت شصت دقیقه ای نیست، بلکه قطعه و لختی از زمان است. این مقدار از زمان، ممکن است چند ثانیه باشد.

[3]. كلينى، محمد بن یعقوب، كافى، ترجمه‏: كمره‏اى‏، محمد باقر، ج ‏2، ص 234 و 235‏.

[4]. صفار، محمد بن حسن، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد (صلی الله علیه و آله و سلم)‏، محقق: کوچه باغى، محسن، ج ‏1، ص 155.

[5]. برقى، احمد بن محمد، المحاسن، محقق/ مصحح: محدث، جلال الدین، ج 1، ص 215؛ حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، محقق: گروه پژوهش مؤسسه آل البیت (علیهم السلام)، ج ‏27، ص 52؛ مكاتيب الرسول (صلّى الله عليه و آله)، ج ‏2، ص 76.

[6]. ر.ک: کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی‏، محقق و مصحح: غفارى، على‌اكبر و آخوندى، محمد، ج 7، ص 81، 94، 95، 98، ج 13، ص 530، 561 – 564، 570؛ آقابزرگ تهرانى، محمد محسن، الذریعة إلى تصانیف الشیعة، گردآورنده: حسينى، احمد بن محمد، ج 2، ص 162؛ امين عاملى، سيد محسن، أعيان الشيعة، ج ‏1، ص 539.

[7]. الذریعة إلى تصانیف الشیعة، ج ‏15، ص 17؛ ج 2، ص 162.

[8]. مفید، محمد بن محمد، الإختصاص، محقق/ مصحح: غفارى، على اكبر و محرمى زرندى، محمود، ص 284؛ مكاتيب الرسول (صلی الله علیه و آله)، ج ‏2، ص 84.

[9]. مكاتيب الرسول (صلی الله علیه و آله)، ج ‏2، ص 106 و 107.

[10]. منظور، قتل قاتل، توسط ولی مقتول است.

[11]. امام رضا (عليه السلام)، على بن موسى، صحيفة الإمام الرضا (عليه السلام)‏، محقق / مصحح: نجف، محمد مهدى، ص 71‏.‏

[12]. ر.ک: مكاتيب الرسول (صلی الله علیه و آله)، ج ‏2، ص 106 – 133؛ ابن ابى الحدید، عبدالحمید بن هبةالله‏، شرح نهج البلاغة، محقق/ مصحح: ابراهیم، محمد ابوالفضل، ج ‏4، ص 75.

[13]. أعيان الشيعة، ج ‏1، ص 539؛ حسینی جلالی، محمدرضا، تدوين السنة الشريفة، ص 137.

[14]. مكاتيب الرسول (صلی الله علیه و آله)، ج ‏1، ص 425. همچنین ر.ک: تدوين السنة الشريفة، ص 137 و 138.

[15]. تدوين السنة الشريفة، ص 138 – 142؛ همچنین ر.ک: مكاتيب الرسول (صلی الله علیه و آله)، ج ‏1، ص 426.

[16]. همان، ج ‏2، ص 65.

[17]. أعيان الشيعة، ج ‏1، ص 539.

[18]. همان.