چگونگی تشخیص مصلحت در دعا

دعا یکی از کارهای عبادی است که در آیات قرآن و روایات فراوان به آن سفارش شده است. چنان که خداوند در قرآن کریم می فرماید: “بخوانید مرا تا اجابت کنم شما را …”.[1]

در آیۀ فوق علاوه بر این که دعا از جنبۀ مقدمی و برای رسیدن به مقصود و حاجت، مورد توجه قرار گرفته است: (ادعونی استجب لکم)، از جنبۀ ذی المقدمی نیز لحاظ شده است: (ان الذین یستکبرون عن عبادتی …).

یعنی؛ دعا هم طلب است و هم مطلوب (چه مستجاب شود و چه نشود، مطلوب است)، هم وسیله است و هم غایت، هم مقدمه است و هم نتیجه و هدف. سرّ اصرار و تأکید روایات هم در همین نکته نهفته است.[2]

از امام باقر (ع) سؤال شد کدام عبادت بهتر است؟ فرمودند: “چیزی نزد خدای عز وجل بهتر از این نیست که از او درخواست شود و از آن چه نزد او است خواسته شود و کسی نزد خدای عزوجل مبغوض تر نیست از آن کس که از عبادت او تکبر ورزد (سرپیچی کند) و آن چه نزد او است درخواست نکند”.[3]

همچنین در روایات آمده که هیچ حاجت کوچکی را به جهت کوچک بودنش رها نکنید؛ زیرا آن کس که حاجات کوچک به دست او است همان کسی است که حاجات بزرگ در اختیار او است.[4]

امام صادق (ع) می فرمودند: “خداوند دوست ندارد که مردم در انجام حاجات به هم دیگر اصرار کنند، ولی برای خود آن را دوست دارد”.[5]

حال که دعا از عبادات است، قطعاً دارای مصلحت و به صلاح دعا کننده است، اما باید به این نکته توجه داشت که دعا نیز؛ مانند دیگر عبادات دارای احکام، آداب و شرایط است. اگر دعایی دارای شرایط و آداب بود، یقیناً اجابت را به دنبال دارد و اگر به اجابت مقرون نبود، بدیهی است که موانع استجابت دعا؛ نظیر عدم خلوص نیت، نفاق، غذای حرام، ترک صدقه و انفاق در راه خدا و … .[6] مانع از استجابت آن شده است.

به عبارت دیگر، دعا و در خواست از درگاه خداوند، هر چند سبب می شود که انسان به بعضی از خواسته های خود نایل شود، اما به معنای آن نیست که هر خواسته ای با دعا و توسّل بر آورده شود، بلکه دعا نیز امری قانون مند است و شرایط و موانعی دارد. از جمله:

1. باید با کمال اعتقاد و اخلاص در نیت صورت بگیرد؛ چرا که عطایای الاهی به اندازۀ نیّت خالصانه، سرازیر می شود. حضرت علی(ع) می فرماید: “بخشش الاهی به اندازۀ [اخلاص در] نیّت است”.[7]

2. خواسته و حاجت انسان باید معقول و مشروع باشد؛ یعنی از جهت تشریعی، دعا کننده نباید چیزی را از خداوند طلب کند که در آن انجام حرام یا ترک واجبی باشد؛ مثل دعا برای دوری و ترک ارحام در حالی که صلۀ رحم واجب است و … .

3. دعا باید در کنار به کارگیری اسباب و عوامل طبیعی باشد؛ یعنی دعا کننده باید به قوانین تکوینی خداوند توجه داشته باشد؛ زیرا از جهت تکوینی و طبیعی گاه استجابت دعای کسی غیر ممکن یا خارج از سنن الاهی است، و یا باید برای استجابت، مقدماتی را طی کند و مقدمات مادی و فرا مادی استجابت دعایش را فراهم نماید؛ مثلاً مردی که در خانۀ خود نشسته و می گوید خدایا به من روزی بده از جانب خدا خطاب می شود: آیا به تو دستور ندادم که به جست و جوی روزی بروی؟

4. از شرایط بسیار مهم و مؤثر در استجابت دعا و توسل، ایمان و عمل صالح است. طبیعی است، کسی که پیمان خویش را در برابر خداوند شکسته است، نباید انتظار داشته باشد هر خواسته ای را به سرعت اجابت یافته ببیند.

5. گاهی زمان مناسب برای تحقق مطلوب و خواستۀ شخص فرا نرسیده است. در چنین حالتی با طول کشیدن زمان اجابت، در شخص حالت انابه و تضرع به درگاه الاهی ایجاد می شود و رابطۀ معنویش با خدا طول می کشد و در نتیجه ارتباط او با خدا محکم تر می شود.

در حقیقت، خود توفیق بر دعا و توسل، اوج عبودیت و بندگی و نشانۀ لطف و عنایت حضرت حق به انسان است و الطاف و رحمت های بزرگ تری را به دنبال دارد.

6. گاهی بر آورده شدن حاجت شخص، به مصلحت و نفع وی نیست و صلاح او در عدم استجابت آن است: “بسا چیزی را خوش نمی دارید و حال آن که برای شما خوب است و بسا چیزی را دوست می دارید و حال آن که برای شما بد است، خدا می داند و شما نمی دانید”.[8]

در چنین حالتی به ظاهر حاجت شخص بر آورده نمی شود، اما این به نفع و صلاح او است و در واقع دعای او – که در خواست خیر و مصلحت خود است – به گونه ای پنهان و ناآشکار برآورده می شود.

در هر صورت خداوند، به جهت دعا و توسل انسان، اجر عظیمی به او عطا می کند و وی از نعمت ارتباط و تقرب به خدا بهره مند می شود.

پس هیچ گاه باب رحمت الاهی به سوی کسی بسته نیست. چه حاجتش بر آورده شود و چه بنابر مصلحت شخص، در ظاهر برآورده نشود؛ چرا که این گونه دعاها در واقع اجابت پنهانی دارد.[9] از طرفی خود دعا و توسل انسان، لبیک و اجابت الاهی است.[10]

نتیجه این که:

1. اگرچه در آداب دعا سفارش شده که بر خواستۀ خود اصرار کنید، ولی در حصول نتیجه نباید شتاب و عجله کرد، باید زمان وقوع استجابت را به خدای حکیم واگذار کرد و به فعل او راضی بود. شاید استجابت سریع دعا، به صلاح دعا کننده نباشد و یا به طور کلی، آنچه خواسته شده به صلاح دعا کننده نبوده که در این صورت یا جای گزین خواهد شد و یا در قیامت به نحو بالاتری به بنده خواهد رسید. ولی با وجود شرایط دعا، استجابت قطعی است.[11]

2. آنچه از ما خواسته شده، دعا کردن است و طبیعی است که انسان به صلاح خود دعا می کند، اما نباید این دعا با شرایط و آداب گفته شده منافات داشته باشد که بدیهی است از این منظر دعایی که فاقد شرایط است؛ مثلا مخالف قوانین تکوین و تشریع است فاقد مصلحت نیز هست، ولی ممکن است دعایی از دیدگاه ما دارای مصلحت باشد و مخالفتی با عقل و شرع نداشته باشد، اما استجابت آن به صلاح ما نباشد. پس تشخیص نهایی این که استجابت آن به صلاح ما است یا نه، بر عهدۀ خدا است نه بنده؛ زیرا احاطۀ دقیق به همۀ مصالح، فرع بر علم بی پایان است که در اختیار بندگان نیست.

3. از آنچه بیان شد روشن خواهد شد که اگر کسی با رعایت آداب و شرایط دعا نمود و به نظر خودش منافاتی با قوانین تکوین و تشریع نداشت و به صلاح دنیا و آخرش بود، باید اصرار نماید و به صرف این که شاید به صلاح او نباشد، نباید از اصرار دست بردارد، اما اگر با این حال مستجاب نشد باید گفت که حتما مصلحتی غیر از آن چه او فکر می کرد در کار بوده است و باید ادب را رعایت کرد، به هر حال همه وظیفه دارند که بر اساس عقل و فهم خود، حکم کنند و خدا بر اساس دانایی خود؛ یعنی اگر شخصی تشخیص داد که به صلاحش است اصرار می کند، و همین اصرار خود به صلاح او است و موجب می شود ارتباطش با خدا قوی تر شود؛ یعنی از جنبۀ مقدمی ممکن است به صلاحش نباشد، اما از جنبۀ ذی المقدمی در هر حال به صلاح او است.

---

[1] مؤمن، 60؛ “وَ قالَ رَبُّكُمُ ادْعُوني‏ أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبادَتي‏ سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرين” پروردگار شما گفته است: “مرا بخوانيد تا (دعاى) شما را بپذيرم! كسانى كه از عبادت من تكبّر مى‏ورزند به زودى با ذلّت وارد دوزخ مى‏شوند!”.‏

[2] برای آگاهی بیشتر، نک: مطهری، مرتضی، بیست گفتار، ص226-237.

[3] اصول کافی، ج 4، ص 210، ح 2 .

[4] اصول کافی، ج 4 ، ص 212، ح 6.

[5] اصول کافی، ج 4 ، ص 224، ح 2.

[6] تفسیر نمونه، ج 20، ص 152.

[7] نهج البلاغه، نامه 31. البته ممکن است این جمله حضرت علی (ع) به گونه دیگری نیز معنا شود؛ یعنی مراد حضرت این باشد که بخشش الاهی به اندازه خود نیّت است، اگر چیزهای کوچک را از خدا طلب کردی همان به تو داده می شود و اگر امور با ارزش و مهم را خواستی به همان می رسی پس بهتر است که انسان همّت بالایی داشته باشد.

[8] بقره، 261.

[9] در آیات و روایات بر استجابت قطعی دعاها تاکید شده و آمده که هیچ بنده ای دست به درگاه خدا نگشاید، مگر این که خدای متعال شرم کند که آن را باز گرداند، تا این که از فضل و رحمت خود برآن قرار دهد. نک: اصول کافی، ج 4 ، ص 218، ح 2.

[10] نک: روحانی، سید محمد کاظم، شفاعت و توسل، ص 51-69.

[11] در روایت آمده که وقتی ثواب و پاداش بنده ای که در دنیا دعا کرده بود و مستجاب نشده بود، در آخرت به او  داده می شود و او کثرت آن پاداش را می بیند. آرزو می کند که ای کاش هیچ دعایی در دنیا برای او مستجاب نمی شد!. نک: اصول کافی، ج 3، ص 246، ح 9.