پیشینه حج

انجام مراسم حج به  گونه ای که امروز در قالب و بافت همین مناسک متداول و مرسوم، برگزار می شود، از سابقه و پیشینه ای طولانی برخوردار است.

شیوه و ترتیب حجِّ  مسلمانان، با مناسکی از قبیل: «طواف»، «سعی»، «قربانی» و «رمی شیطان»، به زمان سرسلسله پیامبرانِ حنیف، حضرت ابراهیم (ع) باز می گردد. همان گونه که به طور قطع، بینانگذار اصل حج نیز، آن حضرت بوده و خدای تعالی به او دستور فرمود تا اعلام حج کند و مردم را از هر سو به حجِّ خانه خود، فرا خواند. در این مورد قرآن کریم می فرماید: و مردم را براى انجام مناسک حج دعوت کن، تا پياده و سواره بر هر شتر باريک اندام (چابک و چالاک) كه از هر راه دوری مى‏آيند، به سوى تو آيند.[1]

حجِّ مورد قبول و توصیه اسلام، سنّتی ابراهیمی است و شریعت مقدّس اسلام نیز، همان شکل حج را، بر مسلمانان تکلیف کرده؛ مناسک، اجزاء، شرایط و ارکان آن را به ما آموخته است.

البته در منابع روایی نقل شده است که حج، از سابقه ای بس زیاد برخوردار است؛ سابقه و قدمتی که امتداد آن، به سال ها قبل از خلقت آدم، ابوالبشر (ع) می رسد.

چنان که بر اساس  روایتی از امام صادق (ع) سابقه حج، به سه هزار سال قبل از آدم می رسد: امام صادق (ع) فرمودند: پس از آن که حج آدم (ع) به پایان رسید، جبرئیل به او فرمود: گوارا باد بر تو، ای آدم، بخشوده شدی، من این خانه را سه هزار سال قبل از تو طواف کرده ام. [2]

 امام صادق (ع) فرمود: پس از آن که آدم از منی بازگشت (و حجش به پایان رسید)، فرشتگان ملاقاتش کرده، به او گفتند: ای آدم، حَجّت نیکو! ما این خانه را دو هزار سال قبل از تو، حج گزارده ایم.[3]

بنابراین، جبرئیل سه هزار سال قبل از آدم، حج گزارده است و هزار سال پس از جبرئیل؛ یعنی دو هزار سال قبل از آدم، دیگر فرشتگان حج گزارده اند.

مردی از امیرمؤمنان علی (ع) پرسید: از اهل آسمان نخستین کسی که حج گزارد، چه نام داشت؟ حضرت فرمود: جبرئیل نخستین حج گزار از آسمانیان بود.[4]

بعد از فرشتگان، نخستین کسی که از زمینیان حج گزارده، حضرت آدم ابوالبشر (ع) است که جبرئیل شیوه و آیین حج را به او آموخت و او حج را به جا آورد.

در روایات صادره از طریق ائمّه (ع) آمده است: «آدم (ع) هفتصد حج و سیصد عمره انجام داده است: امام باقر (ع) فرمود: «آدم هزار بار با پای پیاده خانه را زیارت نمود، که از این میان هفتصد مورد «حج»» و سیصد مورد دیگر «عمره» بود».[5]

گرچه در میان اخبار و احادیث، در تعداد حج های آدم، اختلاف دیده می شود، اما در بسیاری از روایات، عدد «هفتصد حج» آمده است؛ روایاتی که کمتر از هفتصد را ذکر کرده اند، قابل توجیه هستند.

به هر تقدیر، پس از آدم، شیث و دیگر فرزندان او، تا زمان نوح (ع)، حج می گزاردند، چنان که نقل شده است: بعد از آدم و فرزندان او، نوبت به حج نوح می رسد؛ امام صادق (ع) می فرمایند: آدم و نوح حج گزاردند.[6]

پس از طوفان نوح، محل دقیق کعبه نامعلوم بود و در فاصله زمانی بین نوح و ابراهیم (ع) محل خانه تپه ای سرخ رنگ بود که سیل آن را فرا نمی گرفت، مردم هم اگر چه محل دقیق خانه را نمی دانستند ولی با محل تقریبی آن آشنا بودند.

مظلومان و پناه جویان، از سراسر جهان به این محل می شتافتند، نزد خانه دعا می کردند و هرکس در آن جا دعا می کرد، دعایش مستجاب و قبول می شد.

در زمانِ حضرت ابراهیم (ع) به ایشان فرمان داده شد به اتّفاق همسرش به مکه بیاید تا خانه را تجدید بنا کرده، اعلام حجّ عمومی کند و خود نیز حج گزارد. ابراهیم چنین کرد و خانه را ساخت.

آورده اند که جبرئیل مکان خانه را به او نشان داد، مناسک حج را به او آموخت و ابراهیم همراه اسماعیل و دیگر ساکنان حرم، به انجام مناسک پرداخته و حج گزارد.

پس از ابراهیم و اسماعیل، سنت حج به طور مدام رایج بوده و تقدیس، تکریم و زیارت بیت، امتداد داشته است.

ازرقی به نقل از ابن اسحاق آورده است که: اسحاق و ساره نیز از جمله زائران بیت اللَّه و حاجیان خانه بوده اند.[7]

پس از این تاریخ نیز پیامبران و اصحاب آنان هماره حج گزاردند.

از پیامبر اکرم (ص) نقل شده است: هفتاد پیامبر از تنگه نزدیک مدینه عبور کردند و تلبیه گفتند. یونس هم از آن جمله بود و چنین تلبیه می­گفت: لبیک فراج الکرب لبیک، و موسی در تلبیه می گفت: لبیک انا عبدک لبیک و عیسی در مقام تلبیه می گفت: لبیک انا عبدک، ابن امتک، بنت عبدیک لبیک.

ابوبصیر از امام باقر (ع) روایت کرده است: موسی بن عمران همراه با هفتاد پیامبر از فجاج روحاء (تنگه ای نزدیک مدینه) عبور کردند در حالی که می­گفتند لبیک عبدک ابن عبدک.[8]

 از روایات برمی آید که فرزندان هارون، شبر و شبیر نیز حجّ گزاردند.

ابی بلال مکی می گوید: امام صادق (ع) را دیدم که از طرف درب خانه داخل حجر شد و در دو ذرعی خانه نماز گزارد، به ایشان عرض کردم هیچ یک از اهل بیت را ندیدم که این جا نماز بگزارد، فرمود: این جا محل نماز شبر و شبیر فرزندان هارون است.[9]

 سلیمان پیامبر، فرزند داود نیز همراه با آدمیان، جنّیان و پرندگان حج گزاردند.

امام صادق (ع) می فرماید: «… به تحقیق حضرت سلیمان همراه جنیان و انسان ها و پرندگان و باد حج به جا آورد.[10]

به هر رو، آنچه از روایات برمی آید این است که همه یا عمده پیامبران حجّ گزارده اند.

به گواهی روایات، حج پس از ابراهیم (ع) در میان انبیا و امت هایشان رایج بوده است، چنانکه ازرقی از ابن اسحاق نقل می کند: هرسال حضرت ابراهیم (ع) سوار بر براق حج به جا می آورد و پیامبران و امت هایشان نیز پس از ایشان حج گزاردند.[11]

در این باب روایات دیگری است که پیامبران بسیار دیگری را در جمله حجّ گزاران آورده اند.[12]