ویژگی‌های علمی ابن سینا

ابن سینا دارای ویژگی‌های علمی خارق العاده‌ای بود. وی از سن کودکی تا هجده سالگی، علوم حکمت، منطق، طب، تفسیر، حدیث، فقه، اصول، طبیعیات، ریاضیات، عرفان، الهیات و سایر علوم رایج زمان خود را فرا می‌گیرد، به حدی که خود در وصف خویشتن می‌گوید: «چون به هیجده سالگى رسیدم، از آموختن همه دانش‌ها بى‏نیاز شدم».[1] بهمنیار، شاگرد برجسته ابن سینا، فراگیری علوم توسط استاد خود در عنفوان جوانی و در مدت کوتاه را، «معجزه» می‌شمارد.[2]

عواملی که در پیشرفت ابن‌سینا در تحصیل دانش‌ها مؤثر بوده‌اند، عبارتند از:

1. هوش، حافظه و استعداد عالی خدادادی:

‏ابن سینا دارای هوش، حافظه و استعداد سرشاری بود. خود در این‌باره می گوید: «چون به ده سالگى رسيدم قرآن مجيد و بسيارى از علوم ادبى را نيک آموخته بودم، چنان‌كه مردم از معلومات من در شگفت مى‏شدند».[3]

در فراگیری منطق و هندسه از استاد خود پیشی می‌گیرد، مطالب علمی متعددی را خود، بدون استاد، فرا می‌گیرد، آموختن طب را برای خود آسان شمرده و در طبابت به جایی می‌رسد که پزشكان دانشور بخارا به منزله شاگردان وی تلقی می‌شوند.[4]

ابو عبید جوزجانی شاگرد شیخ، مى‏گوید: از شگفتی‌هاى هوش و نبوغ شیخ یکى آن بود که من بیست و پنج سال همراه او بودم، و هرگز ندیدم که چون کتابى تازه به دستش دهند آن را به ترتیب از آغاز تا به انجام بخواند؛ بلکه موارد مشکل کتاب را جست‌وجو مى‏کرد تا بداند که نویسنده آن تا چه اندازه در بیان آنها از عهده برآمده است و بدین وسیله مایه و پایه هر دانشورى را نیک مى‏شناخت».[5] نیروی تمرکز فکری او عالی بود؛ تا جایی که گاهی در آن حین که سوار بر اسب در رکاب پادشاه، عازم جنگ بود، بعضی از آثار خود را املاء می‌کرد تا نویسنده ای که در خدمت داشت، آنها را بنویسد.[6]

2. کار و تلاش مستمر و استفاده درست از اوقات:

ابن سینا در عین بهره‌مندی از هوش و استعداد عالی، اهل کار و تلاش زیاد نیز بوده است. وی در شرح حال خود می گوید: «… (در ایام فراگیری منطق و فلسفه) شبى را به تمامى نخفتم، و روزها به كارى ديگر نپرداختم. شب‌ها چراغ مى‏افروختم و به خواندن كتاب مشغول مى‏شدم…اگر خواب بر من چيره مى‏گشت، همان مسائل را به عينه در خواب مى‏ديدم و راه حلّ بسيارى از مسائل را در خواب باز مى‏يافتم».[7]

شیخ عباس قمی می‌گوید: «حکایت شده: ابن سینا یک آن، از مطالعه و نوشتن، فراغت حاصل نمی‌کرد و اندکى از شب را خواب می‌کرد». [8]

وی در شرایط سخت؛ مانند سفر و زندان و عزلت و گوشه نشینی از گفت‌وگوهای علمی و تألیف و نوشتن باز نمی ماند.[9]

3. استمداد از عنایات غیبی الهی:

ابن سینا در هنگام پیدایش مشکلات مخصوصاً مشکلات علمی، اهل دعا و نماز و استمداد از درگاه الهی بوده است. نقل شده است: وی هرگاه درباره مسئله‌اى دچار شک و تردید می‌شد، وضو می‌گرفت و متوجه مسجد جامع شهر می‌گردید و با خضوع و خشوع دو رکعت نماز می‌خواند و مشغول دعا و استغاثه می‌شد، تا این‌که شک و شبهه‌اش برطرف می‌گردید و افکارى جدید و مختلف براى او به وجود می‌آمد.[10]

4. هدایت، نظارت و دلسوزی پدر بر امر تعلیم و تعلم:

پدر ابن سینا، اهل علم بود و چون به نبوغ و استعداد سرشار فرزندش پی برد، از تعلیم و تعلّم وی و فراهم نمودن زمینه های رشد و ترقّی او کوتاهی ننمود؛ به عنوان نمونه: هنگامى كه ابو عبد اللّه ناتلى كه در فلسفه تبحّر داشت، به بخارا آمد، پدر ابن سینا به اميد آن كه وى از او فلسفه بياموزد، او را به خانه خود دعوت نموده و ميزبانی او را به عهده گرفت.[11]

5. مطالعه آثار دانشمندان:

ابن سینا به مطالعه و خواندن کتاب‌هایی درباره دانش‌های مختلف که به وسیله دانشمندان و حکمای گذشته و معاصر، به زبان عربی و فارسی، نوشته یا ترجمه شده بود، اهمیت می‌داد که از مهم‌ترین آنها تألیفات و نوشته‌های معلم اول و فیلسوف یونانی؛ ارسطو، و کتاب‌های معلم ثانی و فیلسوف ایرانی؛ ابونصر فارابی بود. وی هنگامی که بیماری نوح پسر منصور؛ پادشاه سامانی را معالجه نمود، به دربار آن پادشاه دانش‌پرور راه یافت و از وی تقاضا نمود که از کتاب‌های کتابخانه پادشاهی استفاده نماید. او در این باره می گوید: چون به كتابخانه وارد شدم، چندين خانه انباشته از صندوق‌هاى كتاب ديدم. كتاب‌هاى هر ]رشته[ علمى را در خانه‏اى جداگانه چيده بودند. فهرست كتب قدما را برگرفتم و كتاب‌هاى دلخواه خود را برگزيدم. در آن‌جا کتب بسياری ديدم كه بيشتر مردم حتى نام آنها را نشنيده بودند، من نيز تا آن هنگام از وجود آنها بى‏خبر بودم و پس از آن نيز نزد كسى نديدم. آن كتاب‌ها را خواندم و بهره‏ها بردم. در ضمن پايه و مايه هر دانشورى را نيک شناختم.[12]