وضعیت دوره نیابت محمد بن عثمان بن سعید

از حوادث مهم دوران نیابت محمد بن عثمان، قیام صاحب زنج[1] و ظهور قرامطه است. از آن جا که صاحب زنج، نسبت خود را به زید، فرزند امام سجاد (علیه السلام) می‌رساند، بخشی از علویان به او پیوستند.[2] محققان معتقدند: صاحب زنج به دروغ خود را علوی معرفی کرد و در نسب و عمل به دور از اهل بیت (علیهم السلام) بوده است.[3] امام حسن عسکری (علیه السلام) نیز صاحب زنج را به دور از اهل بیت (علیهم السلام) دانست.[4]

فرقه قرامطه به عنوان شاخه‌ای از فرقه اسماعیلیه، نیز به شیعه ارتباط داشت و این ارتباط می‌توانست مشکلاتی را برای امامیه ایجاد کند. به نقل جاسم حسین، تبلیغات قرامطه در رابطه با قیام قائم، حکومت را تحریک می‌کرد تا فعالیت‌های آن‌ها را با غیبت امام دوازدهم (علیه السلام) مرتبط بداند و آن را به عنوان مرحله آمادگی برای قیام مهدی تلقی کند. وی معتقد است توقیعی که از سوی امام زمان (علیه السلام) در لعن ابوالخطاب برای محمد بن عثمان صادر شد، ناظر به خطر قرامطه و برای نهی شیعیان از هرگونه ارتباط با آنان بوده است.[5]^{، [6]}

[1]. قیام صاحب زَنْج، شورش بردگان و تهی‌دستان علیه خلیفه عباسی از سال ۲۵۵ تا ۲۷۰ ق بود. علت این قیام را اختلاف طبقاتی میان اشراف و بردگان دانسته‌اند. زنگیان، بردگان سیاه آفریقایی، بیشترین نقش را در این قیام داشتند و رهبر آنان با نام علی بن محمد به «صاحب زنج» معروف گردید. زنگیان بر بخش وسیعی از جنوب عراق و خوزستان ایران حکومت می‌کردند. این قیام پس از پانزده سال حکومت و پس از چند سال جنگ، از بین رفت. صاحب زنج با وجود این که ادعای علوی بودن داشت، اما مورخان و محققان او را دور از اهل بیت (علیهم السلام) دانسته و علوی بودن او را رد کرده‌اند. در حکومت صاحب زنج، زنان علوی و شیعه به کنیزی برده می‌شدند. برخی معتقدند امام علی (علیه السلام) تصرف بصره توسط صاحب زنج را پیش‌بینی کرده بود. ر.ک: سایت ویکی شیعه.

[2]. حسین، جاسم، تاریخ سیاسی امام دوازدهم، ترجمه: آیت‌اللهی، محمد تقی، ص  ۱۷۵ و ۱۷۶.

[3]. مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، ج ۶۳، ص ۱۹۷.

[4]. ابن‌شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل أبی طالب، ج ۴، ص ۴۲۹.

[5]. تاریخ سیاسی امام دوازدهم، ص ۱۷۷ و  ۱۷۸.

[6]. برگرفته از ویکی شیعه.