واژه فساد در قرآن

قبل از بیان آیاتی که دربارۀ فساد و افساد در قرآن کریم آمده است، ضروری است به بیان معنای فساد بپردازیم تا از این رهگذر دریابیم که آیا قرآن کریم فقط به همان معنای لغوی فساد بسنده کرده و یا این که در قرآن به معنای تازه و جدیدی آمده است؟

در مجمع البحرین فساد چنین معنا شده است: فساد معنای مقابل درستکاری است.[1] و همین معنا در لسان العرب آمده، ولی بعدش اضافه نمود: و مفسده خلاف مصلحت و فساد خواهی در مقابل اصلاح طلبی است.[2]

راغب در مفردات می گوید: فساد خارج شدن از حد اعتدال است، چه زیاد باشد یا کم و ضدش صلاح است. مورد استعمالش در جان، بدن و اشیائی است که از حد اعتدال و مستقیم خارج شده اند.[3] و در هر عمل تخریبی استعمال می شود بنابراین به هر کاری که در او نقص باشد، و هر افراط و تفریط در مسائل فردی و اجتماعی فساد می گویند و مصداق فساد هستند.

بعضی از اصطلاحاتی که به معنای فساد آمده با واژه فساد بیان نشده، بلکه در قالب لفظ دیگر آمده است؛ مانند واژۀ «خبال» یعنی زیادی در فساد. کلمۀ «لا تعثوا» به معنای شدت در فساد.[4] و کلمات دیگری؛ مانند «الدخل» در قول خدای متعال «دخلا بینکم” و الفحشا، الثبور، البوار، که همۀ اینها إفادۀ معنای فساد می دهد. بنابراین اگر بخواهیم تمام آیاتی که به صورت مستقیم و غیر مستقیم مسئلۀ فساد را مطرح کرده اند متعرض بشویم نیاز به نوشتاری مفصل است؛ از این رو در این جا به آیاتی که فقط ماده «فسد» در آنها آمده است اکتفا می کنیم:

این آیات را که در آیات زیادی آمده در ضمن عناوینی که در پی می آید دسته بندی کردیم:

1. عوامل ظهور فساد در زمین:

برخی از عوامل که منجر به ظهور فساد در زمین می شوند عبارت اند از:

الف) مخالفت مردم با اوامر خداوند و انحراف آنها از طریق حق:

«فساد، در خشكى و دريا به خاطر كارهايى كه مردم انجام داده‏اند آشكار شده است‏».[5]

ب) سلطۀ بر مردم از جمله عواملی است که باعث ظهور فساد است:

«(نشانه آن، اين است كه) هنگامى كه روى برمى گردانند (و از نزد تو خارج مى شوند)، در راه فساد در زمين، كوشش مى كنند، و زراعت ها و چهارپايان را نابود مى سازند (با اين كه مى دانند) خدا فساد را دوست نمى دارد».[6] «اگر (از اين دستورها) روى گردان شويد، جز اين انتظار مى رود كه در زمين فساد و قطع پيوند خويشاوندى كنيد».[7] پادشاهان هنگامى كه وارد منطقه آبادى شوند آن را به فساد و تباهى مى كشند، و عزيزان آنجا را ذليل مى كنند (آرى) كار آنان همين گونه است!.[8] و فرعونى كه قدرتمند و شكنجه گر بود، همان اقوامى كه در شهرها طغيان كردند و فساد فراوان در آنها به بار آوردند[9]

2. تعدد خدایان و پیروی از خواسته های نفسانی کافران موجب فساد در آسمان ها و زمین می شود،خدای متعال در این باره می فرماید:

و اگر حق از هوس هاى آنها پيروى كند، آسمان ها و زمين و همۀ كسانى كه در آنها هستند تباه مى‏شوند! ولى ما قرآنى به آنها داديم كه مايه يادآورى (و عزّت و شرف) براى آنها است، امّا آنان از (آن چه مايۀ) يادآوريشان (است) روی گردانند.[10] اگر در آسمان و زمين، جز «اللَّه» خدايان ديگرى بود، فاسد مى شدند (و نظام جهان به هم مى‏خورد).[11]

3. نصرت خواهی پیامبران بر مفسدان:

(لوط) عرض كرد: «پروردگارا! مرا در برابر اين قوم تبهكار يارى فرما!».[12]

4. نسبت فساد به پیامبران برای مخدوش کردن دعوت آنان:

خدای متعال در این باره می فرماید: و اشراف قوم فرعون (به او) گفتند: «آيا موسى و قومش را رها مى كنى كه در زمين فساد كنند.[13] باز می فرماید: و فرعون گفت: «بگذاريد موسى را بكشم، و او پروردگارش را بخواند (تا نجاتش دهد)! زيرا من مى ترسم كه آيين شما را دگرگون سازد، و يا در اين سرزمين فساد بر پا كند!».[14]

5. بیان حکم مفسدان:

كسانى كه كافر شدند و (مردم را) از راه خدا باز داشتند، به خاطر فسادى كه مى كردند، عذابى بر عذابشان مى افزاييم!.[15] باز می فرماید: كيفر آنها كه با خدا و پيامبرش به جنگ بر مى خيزند، و اقدام به فساد در روى زمين مى كنند، (و با تهديد اسلحه، به جان و مال و ناموس مردم حمله مى برند،) فقط اين است كه اعدام شوند يا به دار آويخته گردند يا (چهار انگشت از) دست (راست) و پاى (چپ) آنها، بعكس يكديگر، بريده شود و يا از سرزمين خود تبعيد گردند. اين رسوايى آنها در دنياست و در آخرت، مجازات عظيمى دارند.[16] در جای دیگر می فرماید: كسانى كه كافر شدند و (مردم را) از راه خدا بازداشتند، به خاطر فسادى كه مى كردند، عذابى بر عذابشان مى افزاييم.[17]

6. ثواب کسانی که از فساد دوری می کنند:

(آرى،) اين سراى آخرت را (تنها) براى كسانى قرار مى دهيم كه اراده برترى جويى در زمين و فساد را ندارند و عاقبت نيك براى پرهيزگاران است!.[18]

7. بیزاری خداوند از مفسدان:

و براى فساد در زمين، تلاش مى‏كنند و خداوند، مفسدان را دوست ندارد.[19] باز می فرماید: در زمين در جستجوى فساد مباش، كه خدا مفسدان را دوست ندارد!.[20]

8. نسبت سنجی بین مؤمنان و مفسران:

آيا كسانى را كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام داده اند هم چون مفسدان در زمين قرار مى دهيم، يا پرهيزگاران را همچون فاجران؟[21]

9. انکار مفسدان از افساد و ادعای اصلاح: و هنگامى كه به آنان گفته شود: «در زمين فساد نكنيد» مى گويند: «ما فقط اصلاح كننده ايم»![22]

10. هشدار به پیروان مفسدان: و همان گونه كه خدا به تو نيكى كرده نيكى كن و هرگز در زمين در جستجوى فساد مباش، كه خدا مفسدان را دوست ندارد!.[23] باز می فرماید: و موسى به برادرش هارون گفت: «جانشين من در ميان قومم باش. و (آنها) را اصلاح كن! و از روش مفسدان، پيروى منما!».[24]

11. خبر از فساد بنی اسرائیل در روی زمین: ما به بنى اسرائيل در كتاب (تورات) اعلام كرديم كه دو بار در زمين فساد خواهيد كرد، و برترى جويى بزرگى خواهيد نمود.[25]

12. چیزهایی که موجب دفع فساد می شود: و اگر خداوند، بعضى از مردم را به وسيله بعضى ديگر دفع نمى كرد، زمين را فساد فرا مى گرفت، ولى خداوند نسبت به جهانيان، لطف و احسان دارد.[26]

13. اصناف و مصادیق مفسدان:

– فرعون

خداوند متعال می فرماید: فرعون در زمين برترى جويى كرد، و اهل آن را به گروه هاى مختلفى تقسيم نمود گروهى را به ضعف و ناتوانى مى كشاند، پسرانشان را سر مى بريد و زنانشان را (براى كنيزى و خدمت) زنده نگه مى داشت او به يقين از مفسدان بود.[27]

– قارون

خداوند متعال می فرماید: قارون از قوم موسى بود، اما بر آنان ستم كرد …و در آن چه خدا به تو داده، سراى آخرت را بطلب، و بهره ات را از دنيا فراموش مكن و همان گونه كه خدا به تو نيكى كرده نيكى كن و هرگز در زمين در جستجوى فساد مباش، كه خدا مفسدان را دوست ندارد! .[28]

– یهود

خداوند متعال می فرماید: و يهود گفتند: «دست خدا (با زنجير) بسته است.» …هر زمان آتش جنگى افروختند، خداوند آن را خاموش ساخت و براى فساد در زمين، تلاش مى كنند و خداوند، مفسدان را دوست ندارد.[29]

– قوم هود

خداوند متعال می فرماید: آيا نديدى پروردگارت با قوم «عاد» چه كرد؟! و با آن شهر «ارَم» با عظمت، همان شهرى كه مانندش در شهرها آفريده نشده بود! و قوم «ثمود» كه صخره هاى عظيم را از (كنار) درّه مى بريدند (و از آن خانه و كاخ مى ساختند)! و فرعونى كه قدرتمند و شكنجه گر بود، همان اقوامى كه در شهرها طغيان كردند، و فساد فراوان در آنها به بار آوردند به همين سبب خداوند تازيانه عذاب را بر آنان فرو ريخت!.[30]

– قوم صالح

خداوند متعال می فرماید: و به خاطر بياوريد كه شما را جانشينان قوم «عاد» قرار داد، و در زمين مستقر ساخت، كه در دشتهايش، قصرها براى خود بنا مى كنيد و در كوه ها، براى خود خانه ها مى تراشيد! بنا بر اين، نعمتهاى خدا را متذكر شويد! و در زمين، به فساد نكوشيد!».[31]

– قوم شعیب

خداوند متعال می فرماید: و اى قوم من! پيمانه و وزن را با عدالت، تمام دهيد! و بر اشياء (و اجناس) مردم، عيب نگذاريد و از حق آنان نكاهيد! و در زمين به فساد نكوشيد.[32]

– قوم لوط

خداوند متعال می فرماید: و لوط را فرستاديم هنگامى كه به قوم خود گفت: «شما عمل بسيار زشتى انجام مى دهيد كه هيچ يك از مردم جهان پيش از شما آن را انجام نداده است! آيا شما به سراغ مردان مى رويد و راه (تداوم نسل انسان) را قطع مى كنيد و در مجلستان اعمال ناپسند انجام مى دهيد؟! «اما پاسخ قومش جز اين نبود كه گفتند:» اگر راست مى گويى عذاب الهى را براى ما بياور! (لوط) عرض كرد: «پروردگارا! مرا در برابر اين قوم تبهكار يارى فرما!».[33]

– کسی که بر امام عادل خروج کند

خداوند متعال می فرماید: كيفر آنها كه با خدا و پيامبرش به جنگ بر مى خيزند، و اقدام به فساد در روى زمين مى كنند، (و با تهديد اسلحه، به جان و مال و ناموس مردم حمله مى برند،) فقط اين است كه اعدام شوند.[34]

– پادشاهان

خداوند متعال می فرماید: گفت: پادشاهان هنگامى كه وارد منطقه آبادى شوند آن را به فساد و تباهى مى كشند.[35]

– منافقان

خداوند متعال می فرماید: و هنگامى كه به آنان گفته شود: «در زمين فساد نكنيد» مى گويند: «ما فقط اصلاح كننده ايم».[36]

– اسراف کنندگان

خداوند متعال می فرماید: و فرمان مسرفان را اطاعت نكنيد! همان ها كه در زمين فساد مى‏كنند و اصلاح نمى كنند!».[37]

– کسانی که قطع رحم می کنند

اگر (از اين دستورها) روى گردان شويد، جز اين انتظار مى‏رود كه در زمين فساد و قطع پيوند خويشاوندى كنيد؟!.[38]

خداوند متعال می فرماید: فاسقان كسانى هستند كه پيمان خدا را، پس از محكم ساختن آن، مي شكنند و پيوندهايى را كه خدا دستور داده برقرار سازند، قطع نموده، و در روى زمين فساد مي كنند اينها زيانكارانند.[39]

– ساحران

خداوند متعال می فرماید: هنگامى كه ساحران (به ميدان مبارزه) آمدند، موسى به آنها گفت: «آنچه (از وسايل سحر) را مى‏توانيد بيفكنيد، بيفكنيد!» هنگامى كه افكندند، موسى گفت: «آنچه شما آورديد، سحر است كه خداوند بزودى آن را باطل مى‏كند چرا كه خداوند (هرگز) عمل مفسدان را اصلاح نمى‏كند!.[40]

– علاوه بر این موارد آیات دیگری نیز وجود دارد که به جهات دیگر اشاره دارد و ما جهت اختصار بیان نکردیم.[41]

شایان ذکر است که فساد و افساد دارای مراتب مختلف است؛ به عنوان مثال بدیهی است که افساد شخص اسراف کننده در ردیف افساد فرعون نیست.

14. سرانجام مفسدان:

خداوند متعال می فرماید: سپس به دنبال آنها [پيامبران پيشين‏] موسى را با آيات خويش به سوى فرعون و اطرافيان او فرستاديم اما آنها (با عدم پذيرش)، به آن (آيات) ظلم كردند. ببين عاقبت مفسدان چگونه بود!.[42]

آنها كه عهد الهى را پس از محكم كردن مى شكنند، و پيوندهايى را كه خدا دستور به برقرارى آن داده قطع مى كنند، و در روى زمين فساد مى نمايند، لعنت براى آنهاست و بدى (و مجازات) سراى آخرت‏.[43]

---

[1]. مجمع البحرین، ج 7، ص 231.

[2] . لسان الرب، ج 3، ص 335.

[3] . المفردات، ماده فسد.

[4] . تفسير نمونه، ج ‏1، ص 273.

[5]. روم، 41.

[6]. بقره، 205.

[7] . محمد، 22.

[8] . نمل، 34.

[9] . فجر، 10- 12.

[10] . مؤمنون، 71.

[11] . انبیاء، 22.

[12] . عنکبوت، 30.

[13] . اعراف،

[14] . غافر، 26.

[15] . نحل، 88.

[16] . مائده، 33.

[17] . نحل، 88.

[18] . قصص، 83.

[19] . مائده، 64.

[20] . قصص، 77.

[21] . ص، 28.

[22] . بقره، 11.

[23] . قصص، 11.

[24] . اعراف، 142.

[25] . اسراء، 4.

[26] . بقره، 251.

[27] . قصص، 40.

[28] . قصص، 76-77.

[29] . مائده، 64. و نک: اسراء،4.

[30] . فجر، 6-13.و نک: اعراف، 25 و 27؛ شعراء، 140 و 133.

[31] . اعراف، 74.

[32] . هود، 85.

[33] . عنکبوت، 30 – 38.

[34] . مائده، 33.

[35] . نمل، 34.

[36] . نک: بقره، 11.

[37] . شعراء، 151 و 152.

[38] . محمد، 22.

[39] . بقره، 17؛ رعد، 25.

[40] . یونس، 80 و 81.

[41] . نک: المعجم المفهرس لالفاظ القران الکریم، ماده “فسد”.

[42] . اعراف، 103؛ نک: اعراف، 86؛ نمل، 14.

[43] . رعد، 25.