نوزاد

مفهوم‌شناسی نوزاد (طفل)

در تعریف نوزاد گفته شده است: الطِّفْلُ: الولدُ ما دام ناعما،[1] طفل تا زمانی گفته می شود که فرزند بدنش نرم باشد. برای این مطلب شاهدی از قرآن کریم بیان شده است: هُوَ الَّذي خَلَقَكُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ يُخْرِجُكُمْ طِفْلاً …،[2] اوست آن خدايى كه شما را از خاک، سپس از نطفه، سپس از لخته خونى بيافريده، آن گاه شما را كه كودكى بوديد از رحم مادر بیرون آورد … .

در لغت نامه دهخدا نوزاد این طور تعریف شده: نوزاد؛ یعنی “کودک کوچک، صغیر.[3]

به نوزادی که تازه زاییده شده باشد، عموما در ساعت‌ها، روزها و یا هفته‌های اول نورسیده می‌گویند، همان طور که در بین مردم مرسوم است، وقتی خداوند کریم فرزندی را به کسی مرحمت می فرماید، به او گفته می شود: قدم نو رسیده مبارک.

در جامعه پزشکی، نوزاد به طفلی اطلاق می شود که در ۲۸ روز اول زندگی (از بدو تولد تا ۴ هفته پس از تولد، کمتر از یک ماهه) باشد. کلمه “نوزاد” شامل نوزادان نارس، (نوزادان پست‌میتور (از ۱ هفتگی تا ۹ ماهگی) و نوزاد کامل تازه به دنیا آمده، می شود. کلمه نوزاد از واژه‌های «نو» و «زاد» گرفته شده که «نو» به معنای جدید و «زاد» به معنای زاده شده است. در اصطلاح عام به نوزاد یا کودک نی‌نی نیز می‌گویند.

کلمه انگلیسی آن، Infant از infans کلمه لاتین، به معنای “ناتوان در صحبت نمودن” و یا “لال” مشتق شده است. این به طور معمول به کودکانی بین سنین ۱ تا ۱۲ ماه اطلاق می‌شود؛ با این حال، تعاریف بین از زمان تولد تا ۳ سالگی متفاوت است. “نوزاد”، همچنین به کودکان زیر سن بلوغ قانونی اطلاق می شود.[4]

نوزاد دختر یا پسر

یکی از نخستین سؤالاتى که در طول تاریخ همواره مردم زمان تولد یک نوزاد ‏پرسیده و می پرسند؛ این است که: “نوزاد پسر است یا دختر؟” این نشان مى‏دهد که همه جوامع اهمیت بسیارى به جنسیت نوزاد مى‏دهند.

نکته جالب این است که، در مطالعاتى که از 37 کشور به‏دست آمده، 29 درصد کسانى که به مشاوره ژنتیک مراجعه کرده بودند، مى‏خواستند قبل از تولد فرزند، جنسیت آن را تشخیص بدهند و در کل، 47 درصد از مراجعه‏کنندگان به مراکز مشاوره تقاضا داشتند جنسیت فرزند آینده‏شان را قبل از حاملگى انتخاب کنند.[5]

میل به انتخاب جنسیت فرزند، احتمالاً عمرى به اندازه تاریخ بشر دارد و والدین منتظر، براى به‏دست آوردن فرزند، از جنس دلخواه، روش‏هاى پایان‏ناپذیرى را آزمایش کرده‏اند. تخمین زده مى‏شود که بیش از 500 نوع فرمول مختلف براى پسر شدن یا دختر شدن فرزند نوشته شده است! آلمانى‏هاى قرون وسطى، براى تصاحب فرزند پسر، یک چکش زیر تختخواب خود مى‏گذاشتند، و پسرعموهاى نروژى آنها براى به‏دست آوردن فرزند دختر، قیچى را جایگزین چکش مى‏کردند. البته هیچ کدام از آن روش‏ها مؤثر نبود.[6]

سیر شکل گیری جنسیت نوزاد در رحم مادر بدین گونه است:

از ترکیب یک سلول جنسى مرد و یک سلول جنسى زن، سلول تخم به‏وجود مى‏آید. سلول تخم همان جنین؛ یعنى فرزند آینده است. سلول جنسى مرد “اسپرم” و سلول جنسى زن “تخمک” نام دارد.

تمام تخمک‏هایى که زن تولید مى‏کند داراى یک کروموزوم x (ایکس) هستند، ولى اسپرم‏هایى که مرد تولید مى‏کند بر دو نوع هستند، نیمى از آنها داراى کروموزوم x و نیمى دیگر داراى کروموزوم y (ایگرگ) هستند. حال اگر اسپرمى که با تخمک لقاح پیدا مى‏کند، داراى کروموزوم x باشد، تخم ایجاد شده دو کروموزوم x خواهد داشت و دختر خواهد شد. ولى اگر اسپرمِ داراى کروموزوم y با تخمک ترکیب شود؛ تخم ایجاد شده یک کروموزوم x و یک کروموزوم y دارد و پسر خواهد بود.

صدها میلیون اسپرم که نیمى از آنها y و نیمى دیگر x هستند، براى رسیدن به تخمک و لقاح با آن تلاش مى‏کنند و بر حسب این که کدام اسپرم زودتر به تخمک برسد و با آن لقاح یابد، جنسیت فرزند تعیین مى‏شود.

پس پایه و اساس روش‏هاى انتخاب جنسیت بر این نکات علمى استوار است که اسپرم‏هاى مرد دو نوع مى‏باشد، نیمی از آنها (اسپرم های ایکس) مولد پسر و نیمی دیگر (اسپرم های ایگرگ) مولد دخترهستند.

در بعضى روزهاى سیکل ماهانه، ترشحات مهبل و دهانه رحم خاصیت قلیایى دارد و در بعضى روزهاى دیگر خاصیت اسیدى دارد. بعضى غذاها باعث قلیایى شدن ترشحات رحم و مهبل مى‏شوند و بعضى غذاها آن را اسیدى مى‏کنند. اگر محیط رحم و مهبل قلیایى باشد، اسپرم‏هاى مولد پسر (y) به راحتى و با سرعت، خود را به تخمک مى‏رسانند و نطفه فرزند پسر را منعقد مى‏کنند. اگر محیط رحم و مهبل اسیدى باشد، اسپرم‏هاى مولد دختر (x) شانس بیشترى براى رسیدن به تخمک دارند و در نتیجه فرزند دختر به‏وجود مى‏آید.

براساس این یافته‏ها، روش‏هاى گوناگون انتخاب جنسیت پیشنهاد شده است که بعضى از آنها بر تغذیه و بعضى بر فیزیولوژى باردارى تکیه دارند.

در اینجا اشاره مختصری به برخورد اسلام در مورد جنسیت نوزاد، (دختر یا پسر) می شود:

هر وقت به امام زين العابدين (ع) بشارت مى‏دادند كه فرزندى برايتان به دنيا آمده، سؤال نمى‏فرمود كه آيا پسر است يا دختر، بلكه مى‏فرمود. آيا سالم و بى‏عيب است؟ اگر مى‏گفتند آرى، مى‏فرمود: «الحمد للَّه الّذى لم يخلق منّى شيئا مشوّها»؛ يعنى: «سپاس خدايى را كه از من فرزندى ناهنجار به دنيا نياورد».[7]

از امام حسن عسكرى (ع) نقل شده است كه، ثوبان روايت کرده، شخصی يهودى خدمت رسول اکرم (ص) آمد و عرض کرد: يا محمد از شما سؤالی دارم، بايد كه مرا به حقيقت آن مطلع گردانى…، فرزند انسان گاهی شبیه پدر است و گاهی شبیه مادر، حقیقت دلیل آن چیست؟

نبى اكرم (ص) فرمودند: آب (منى) مرد غلیظ و سفید است و آب (منى) زن زرد رنگ و رقیق (زلال) است، بعد از انزال اگر آب مرد در بالاى آب زن قرار گیرد و آب زن در ته مستقر شود؛ چون در اين حال غلبه با آب مرد است، به همین دلیل صانع مصوِّر (خداوند صورتگر) آن فرزند را پسر گرداند و علت شباهت و همانندی او به پدر و قبايل او همين است، و گاهى كه آب (منى) زن بر آب مرد غلبه كند، و آب زن در بالا قرار گيرد و آب مرد در ته بنشيند، به امر خالق مصوِّر آن فرزند دختر می شود و دلیل شباهت او به مادر و اقوام مادرى اش همين است.[8]

آداب قبل از تولد نوزاد در اسلام

فرزندان، گل‏هاى باغ زندگى و آينده‏سازان جامعه هستند. دین مبین اسلام برای شکوفایی جامعه اسلامی زیباترین دستورات را در این زمینه بیان نموده است که برخی از آنها به شرح ذیل است:

الف. انتخاب همسر مناسب:

از آنجا که هيچ پيوندی، مانند پيوند ميان زن و شوهر نیست، خداوند متعال آن را از نشانه‏های خود معرفی می‏كند، «و از آيات و نشانه‏های خدا اين است كه از نوع خودتان همسرانی برای شما آفريد تا بدان ها آرام گيريد و ميانتان رحمت و دوستی نهاد. آری، در اين نعمت برای مردمی كه می‏انديشند، قطعاً نشانه‏هايی هست».[9]

با توجه به این که یکی از حقوق كودک، برخورداری از سلامت جسم و روان است و بخشی از سلامت جسمی و روانی كودک از طريق پدر و مادر و به ‌وسيله وراثت به فرزند منتقل می‏شود، اسلام توصيه می‏كند به این که، هنگام ازدواج و تشكيل زندگی مشترک، هر يک از زوجين در صفات و خصايص روحی و جسمی طرف مقابل دقت كند تا محصول زندگی مشترک، فرزندی سالم باشد. پيامبر (ص) در این زمینه می فرمایند: «جايگاه مناسبی برای نطفه خود برگزينيد؛ زيرا ريشه‏ها (ژن ها) سرايت كننده‏اند».[10]

نبی اكرم (ص) در جايی ديگر فرموده‏اند: «از سبزه‏ها و گياهانی كه در ميان مزبله (زباله دان) و خار و خاشاک می‏رويند، بپرهيزيد، پرسيدند: ای رسول خدا اين سبزه و گياهان چيستند؟ فرمود: زن زيبايی كه در محيط خانوادگی پست و آلوده پرورش يافته باشد».[11]

ب. دعا و کسب آمادگی های روحی لازم برای پذيرش مسئوليت پرورش فرزند:

حضرت زين‏العابدين (ع) به يكی از يارانش اين دعا را ياد دادند كه هفتاد مرتبه بخواند و از خداوند فرزند شايسته بخواهد: «خداوندا، ای كه تو بهترين وارثی، مرا تنها مگذار و از سوی خويش برايم ياوری قرار ده كه در حياتم وارث من باشد و بعد از مرگ برايم طلب آمرزش كند. خدايا او را جانشين سالم قرار ده و از فريب شيطان او را محفوظ بدار. خدايا از تو آمرزش می‏طلبم و به سوی تو باز می‏گردم».[12]

ج. رعایت آداب زنا شویی:

طبق بعضى از روايات، همبستر شدن و نزديكى با همسر در ايام و ساعاتى مكروه و نامناسب است: 1. در شب و روزى كه ماه و خورشيد گرفته است. 2. هنگام غروب خورشيد. 3. هنگام طلوع فجر تا طلوع آفتاب. 4. شب اول ماه (غير از ماه رمضان). 5ـ. در شب آخر ماه. 6. بعد از احتلام در خواب. 7. در جايى كه كودكى باشد كه به آنها نگاه كند يا سر و صداى آنها را بشنود، هر چند چيزى متوجه نشود. 8. نگاه كردن به فرج هنگام عمل زناشویی. 9- همبستری با حالت کاملا  عريان و بدون روپوش. 10- در زير آسمان. 11- رو به قبله و پشت به قبله. 12- هنگامى كه شكم پر است. [13]

در اين جا به حكمت چند مورد از دستورات بالا اشاره‏اى می شود:

ابوسعيد خدرى نقل مى‏كند كه پيامبر اکرم (ص) ضمن سفارش به حضرت على (ع) فرمود: «يا على! با همسرت اول، وسط و آخر ماه مجامعت نكن، چون باعث جنون، جذام و نقص عضو و نقص عقل همسر و فرزندش مى‏شود».[14]

البته لازم است توجه شود که اگر چه نمی توان اعتبار همه اين روايات را ثابت کرد، اما پاره‏اى از آنها از اعتبار و وثاقت كافى برخوردار و توجه به آنها لازم است. نكته ديگر آن كه بيان چنين فلسفه‏هايى، به معناى آن نيست كه حتماً چنين خواهد شد، بلكه به معناى آن است كه چنين اقتضايى دارد و در صورت وجود ديگر عوامل، تأثير مى‏كند؛ ليكن در مواردى نيز ممكن است به سبب فقدان پاره‏اى از شرايط، نتيجه ديگرى به دست آيد. ناگفته نماند اكنون برخى پژوهش گران به اين نتيجه رسيده‏اند همان‏گونه كه تفاوت شب‏هاى مهتابى و غيرمهتابى در جزر و مد دريا مؤثر است، بر وضعيت بدن انسان و مسائل خاص همبسترى نيز مؤثر مى‏باشد.[15] پس نباید به صرف عدم اثبات همه آنچه در روایات آمده از طرف علم، این مسایل را نادیده انگاریم و توجهی بدان ننماییم.

د. تغذيه مناسب در دوران باردارى:

تغذيه صحيح مادر در اين دوران خاص موجب رشد جسمانى و عقلانى جنين مى‏گردد؛ بنابر اين، در زمان باردارى بايد از شش دسته مواد غذايى شامل پروتئين‏ها، چربي­ها، قندها، آب، ويتامين­ها و املاح معدنى استفاده شود.[16]

رسول اكرم (ص) مى‏فرمايد: « بانوان را در ماهی که وضع حمل می کنند «خرما» بخورانید تا فرزاندانشان حلیم و پرهیزگار گردند».[17]

خرما مبنع انرژى است. با پيشرفت دوران باردارى نياز به مواد انرژى زا افزايش مى‏يابد. به طور معمول در سه ماهه اول باردارى صدوپنجاه گرم ماده انرژى زا در روز مورد نياز است؛ ولى اين مقدار در ماه­هاى آخر باردارى، به خصوص بعد از ماه پنجم، به حدود دويست و بيست و پنج گرم در روز افزايش مى‏يابد.[18]

چه تحسين برانگيز است سخن پيامبراكرم (ص) كه بر خوراندن خرما به مادر در ماه­هاى آخر باردارى؛ يعنى همان زمان كه نياز به انرژی افزايش مى‏يابد، تاكيد مى‏ورزند و نتيجه تشويقى (خرد ورزى و پارسايى) را نيز دنبال آن مى‏آورند تا مادر، خود را ملزم به عمل بداند.

امام صادق (ع) نيز مى‏فرمايد: «به زنان باردار «به‏» بخورانيد، اطفال شما را زيبا مى‏كند».[19]

همچنین فرمودند: به زنان آبستن سفارش کنید «به» بخورند تا فرزاندانشان خوش اخلاق شوند .[20]

رسول اكرم (ص) مى‏فرمايد: هر زن آبستن كه «خربزه» بخورد بچه‏اش زيبا و خوش اخلاق مى‏گردد.[21]

امام رضا (ع) فرمودند: خوردن «به» عقل و هوش را زیاد می کند .[22]

و همچنین آن حضرت می فرمایند: «به زنان حامله کندر بخورانید تا فرزندی که در بطن دارند اگر پسر است با هوش و دانا و شجاع و اگر دختر است خوش قیافه و خوش اخلاق و … گردد».[23]

البته پرهيز از غذاهای حرام و شبهه ناک از جمله مسائل بسیار مهمی است که پدر و مادرها باید دقّت بیشتری نسبت به آن داشته باشند.

پیامبر اکرم (ص) می فرمایند: «کسی که یک لقمه حرام بخورد تا چهل شب نماز او قبول نمی شود و تا چهل روز دعایش مستجاب نمی گردد و هر گوشتی که از حرام بروید سزاوار آتش جهنم است و از یک لقمه نیز گوشت روییده می شود». [24]

هـ. رعایت بهداشت روانى دوران حاملگى:

يكى از مسايل مهم مطرح شده در سلامت مادر و جنين، بهداشت روانى مادر در دوران باردارى و حمايت‏ خانواده از مادر در زمان حاملگى است. اگر مادر در اين هنگام احساس كند مورد توجه و حمايت اطرافيان قرار دارد، مشكلات ناشى از اين دوران را به راحتى تحمل كرده، مى‏تواند از لحاظ جسمى و روانى فرزندى سالم به دنيا آورد.

خداوند تبارک و تعالی با يادآروى مشكلات زمان باردارى و رنج­هاى فراوان ناشى از حمل جنين به انسان سفارش مى‏كند؛ پدر و مادر، به ويژه مادر، را فراموش نكند.[25] دراين آيه نوعى حمايت روانى از مادر مشاهده می شود. رسول اكرم (ص) از اين دوران به نيكى يادكرده، و مى‏فرمايند: «هنگامى كه زن آبستن مى‏شود، مانند كسى است كه روزها روزه بگيرد و شب­ها در عبادت خدا شب زنده‏دار باشد».[26]

افسردگی در این دوران می تواند نقش مخربی داشته باشد، گفته می شود: افسردگى در دوران باردارى به مراتب شايع‏تر از افسردگى پس از زايمان است و مى‏تواند به همان اندازه خطرناک باشد. افسردگى پس از زايمان پديده‏اى است كه حدود ده درصد از زنان دچار آن مى‏شوند و گاه به فرزندان خود آسيب وارد مى‏كنند. افسردگى، اضطراب و تحريک‏پذيرى، شايع‏ترين شكايات زنان در دوران باردارى و يا پس از زايمان است كه معمولاً به خودى خود سپرى مى‏شود، اما اگر اين حالت­ها ادامه داشته باشد، منجر به عصبانيت هاى شديد، احساس گناه و سردرگمى می شود؛ به نظر می رسد توجه به آیات و روایاتی که بیان شد، می تواند از بروز افسردگی جلوگیری نماید.

و. انجام فرائض دینی:

تحقيقات نشان می دهد افراد مؤمن و مذهبى بيش از دیگران عمر مى‏كنند و دليل آن نماز خواندن مرتب است كه باعث كاهش فشار خون آنان مى‏شود. محققان فشار خون مسلمانان را اندازه‏گيرى كرده و دريافتند فشار آنها پايين‏تر از حد متوسط است. اين افراد داراى اعتقادات راسخ مذهبى بوده و به طور مرتب نماز مى‏خوانند.

عدم كنترل فشار خون بالا مى‏تواند به سكته، حمله قلبى، نارسايى احتقانى قلب و يا نارسايى كليوى منجر شود؛ از این روی به­جا آوردن فرائض دینی و عبادی مثل نماز و دعای پدر و مادر می تواند در روح و روان کودک تأثیر به­سزایی داشته باشد و همان طوری که خواندن قرآن، ذکر خدا ، نماز و دعا، سبب اطمینان و آرامش قلب مادر است، باعث آرامش جنین نیز خواهد بود.

آنچه بیان شد تنها گوشه ای از سفارشات است و نکاتی همچون مشاهده مناظر زيبا[27]، ورزش[28] و… هم می توانند از دیدگاه اسلامی مورد تأکید باشند؛ لذا بحث کامل پیرامون این موضوع در این مجال مختصر نمی گنجد و باید برای دریافت اطلاعات جامع و کامل به کتب مربوطه مراجعه کرد.

عوامل شکل دهی شخصیت نوزاد در رحم مادر

شکل­گیری شخصیت نوزاد در رحم مادر به واسطه یک سری عوامل صورت می گیرد. در این مبحث مختصر به بعضی از عوامل مؤثر در رشد شخصیت نوزاد اشاره می شود:

1. عامل وراثت: هر انسانی کم و بیش وارث صفات و ویژگی های فطری پدر و مادر خویش است. برخی از این صفات به صورت نمایان و برخی دیگر به حالت نهان به ارث می رسند. پویایی شخصیت، که بیشتر جنبه فیزیولوژیکی دارد، بر پایه قالب های ارثی استوار است و امکان رفتار و کردار معینی را برای فرد فراهم می آورد. هوش، حافظه، استعداد یادگیری، حساسیت، انگیزش پذیری و غیر آن، از راه وراثت به فرد انتقال می یابد.

2. عوامل محیطی: روان شناسان در نتیجه پژوهش دریافته اند که انسان در حد گسترده ای پرورش یافتۀ محیط خویش است. برخی از پژوهش گران اثر محیط را مهم تر از ویژگی های ارثی دانسته و آن را عامل بسیار موثری در پیشرفت فکری، عقلی و رشد شخصیت فرد معرفی کرده اند؛ مانند محیط پیش از تولد، پس از آن که نطفه موجود زنده بسته شد، رحم مادر نخستین محیط مناسب برای رشد شخصیت «جنین» به شمار می آید. تغذیه و بهداشت تن و روان مادر در این دوره اثر فراوانی در رشد دارند. تغذیه و محیط زیست نامناسب، بیماری های بدنی و روانی، رادیوگرافی زیاد از مغز و شکم مادر، ایراد ضربه و صدمه به جنین، مصرف داروهای شیمیایی و آنتی بیوتیک ها، انواع مخدِّرات از جمله کشیدن سیگار در هنگام بارداری در ساخت و رشد جنین، تأثیر سوء به جای می گذارد و ممکن است موجب عقب ماندگی های هوشی و ذهنی کودک گردد. همچنین برانگیختگی ها و هیجان های هراسناک سبب تراوش هورمون های فوق کلیوی، به ویژه آدرنالین می شوند و از راه خون به جنین انتقال می یابند و به این ترتیب عوامل مثبت و منفی یا به عبارتی سودمند و زیان بار در رشد شخصیت اثر بخش می باشند.

3. عامل خانوادگی: مادر در دو مرحله روی شخصيت کودک اثر می ‌گذارد؛ مرحله‌ اوّل در دوران جنينی است که کليه رفتارهای او از قبيل: ترس، هيجان و اضطراب تأثير مستقيمی بر جنين می‌ گذارد و مرحله ديگر بعد از تولّد است.[29]

اسلام و اصلاح ژنتیکی نوزاد قبل از تولد

متخصّصان علم پزشکی تا اندازه ای توانسته اند برای جلوگیری از بروز برخی بیماری های ارثی و ژنتیکی، روش هایی را اختراع کنند، تا بتوانند روی جنین یا اسپرم و تخمک در همان مراحل اولیه رشد، اصلاحاتی را انجام دهند و از تولد نوزادان مریض و فلج و ناقص الخلقه جلوگیری نمایند.

بدیهی است همان گونه که عقل و به دنبال آن، شرع حکم می کند، شخص بیمار برای معالجه باید به پزشک مراجعه کند و در صورت تشخیص پزشک معالج به عمل جراحی، باید تن به این کار دهد. با این بیان اگر چنین امکانی وجود داشته باشد که در مراحل اوّلیه انقعاد نطفه و قبل از تولد نوزاد ناقص و یا بیمار، امکان پیش گیری باشد، طبعاً نباید اشکالی وجود داشته باشد.

اصلاح ژنتیکی در علم پزشکی اقسامی دارد که با توجه به نوع آن، طبیعی است که از نظر فقهی حکم آن نیز فرق می کند، امّا آنچه را که می شود گفت این است که به طور کلی اگر اصلاح مزبور بر روی جنین یا اسپرم و تخمک شوهر و زن و بدون ترکیب نمودن آن با اسپرم مرد یا تخمک زن دیگری انجام گیرد و موجب سلامت و کمال جسمی یا روحی بچه شود و مستلزم عمل حرام دیگری هم نباشد، این عمل اصلاحی جایز است، اما اگر احتمال عقلائی داده شود که عمل اصلاحی مفید نبوده و چه بسا بر اثر این کار نقصی نسبت به جنین به وجود آید، جواز آن محل اشکال است.

گفتنی است که در این رابطه (جواز اصلاح ژنتیکی جنین و عدم آن) بین فقها دیدگاه های متفاوتی وجود دارد که در ذیل به بعضی از آنها و همچنین برخی از مسائل مرتبط با این بحث اشاره می شود:

1. حضرت آيت الله العظمي فاضل لنکرانی: اصلاح ژنتيکی اگر منحصر در درمان با دارو و امثال آن باشد و مستلزم تلقيح نطفه مرد اجنبی نباشد اشکال ندارد.

2. حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی: اصلاح به هر صورت اشکالی ندارد ولی شبیه سازی جایز نیست.

نتیجه این که اگر عمل اصلاح ژنتیکی بدون ارتکاب اعمال خلاف شرع باشد و با این کار از تولد نوزادان ناقص الخلقه جلوگیری شود نه تنها جایز، بلکه کاری پسندیده است؛ چرا که از تولد نوزادان بیمار و ناقص الخلقه که نگه داری و پرستاری و پرورش فرزندان این چنینی، مشکلات و مشقات زیادی را برای پدر و مادر و خانواده و اجتماع به دنبال دارد، پیش گیری و فرزندان سالم تحویل جامعه داده می شود.

حکم باردار نمودن مصنوعی زن

پرسشی از مراجع عظام پیرامون حکم باردار نمودن مصنوعی زن با نطفه شوهر شده است. در این گفتار مختصر اصل سؤال و نظر مراجع بزرگوار بیان میشود.

سؤال: حکم باردار نمودن مصنوعی زن با نطفه شوهر چیست، آیا فرزندی که از این راه متولد می شود، حکم فرزند حقیقی را دارد؟

جواب: همه مراجع عظام فرموده اند، اصل این کار اشکال ندارد؛ به شرط آن که از مقدمات حرام (مانند نگاه و لمس نامحرم) پرهیز شود و بچه به دنیا آمده، همه احکام فرزند آن زن و شوهر را دارا است.[30]

حکم وارد کردن اسپرم مرد اجنبی به رحم زن، در صورتی که شوهرش عقیم باشد، چیست؟ فرزندی که متولد می شود، متعلق به کیست؟

همه مراجع عظام (به جز آیت الله خامنه ای): این کار حرام است و اگر فرزندی به دنیا آید، به صاحب نطفه و به زنی که صاحب رحم است، تعلّق دارد.[31]

حضرت آیت الله خامنه ای: اصل این کار اشکال ندارد؛ به شرط آن که از مقدمات حرام (مانند نگاه و لمس نامحرم) پرهیز شود و اگر فرزندی به دنیا آید، به صاحب نطفه و به زنی که صاحب رحم است، تعلّق دارد.[32]

سقط جنین به دلیل بیماری (ناقص الخلقه بودن)

یکی از مسائلی که از گذشته، جامعه با آن درگیر بوده و هست، مسئله سقط جنین به دلایل مختلف؛ از جمله بیماری نوزاد که منجر به ناقص الخلقه شدن وی می شود، می باشد. مطلب مهمی که در این جا مطرح می باشد این است که، اگر چنین چیزی  جائز است، آیا قبل از حلول روح در جنین، یا بعد از حلول هم سقط جائز است؟ و اگر جایز نیست چه کسی مسؤول خواهد بود؟ در این مورد، از دفاتر مراجع عظام تقلید استفتا شده است و پاسخ ایشان به شرح زیر است:

دفتر حضرت آیت الله العظمی سیستانی (مدظله العالی):

سقط جنین قبل از دمیدن روح در آن جایز نیست، البته در صورتی که تشخیص داده شود وجود جنین خطر جانی برای مادر دارد قبل از دمیده شدن روح مانعی ندارد، ولی بعد از دمیدن روح که اصولاً حدود سه ماه و نیم شاید باشد، سقط جنین به هیچ عنوان جایز نیست. و مسئول کسی است که خود اسقاط می کند، البته والدین می توانند از دیه او گذشت کنند.

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدظله العالی):

اسقاط جنین حرام است، ولی هر گاه جنین در مراحل ابتدایی باشد، و به صورت انسان کامل در نیامده باشد، و باقیماندن جنین در آن حالت و سپس تولد ناقص آن به تصدیق اهل اطلاع متدین باعث عسر و حرج شدید برای پدر و مادر گردد، پایان دادن به حاملگی جایز است، و احتیاطاً باید دیه را بدهند.

دفتر حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی (مدظله العالی):

در این فرض، اسقاط جنین جایز نیست و مباشر سقط، ضامن دیه است و در جهت عدم جواز هم فرقی بین قبل از ولوج روح یا بعد از آن نیست و چنانچه بدانید با آزمایش بچه سقط می شود آزمایش کردن هم جایز نیست.

دفتر حضرت آیت الله العظمی خامنه ای (مدظله العالی):

ناقص الخلقه بودن جنین، مجوّز شرعی برای سقط جنین حتی قبل از ولوج روح در آن محسوب نمی شود.

حضرت آیت الله مهدی هادوی تهرانی (دامت برکاته):

سقط جنین در فرض علم به ابتلای جنین به عنوان مثال به سندرم داون (مونگولیسم) جایز نیست. اگر احتمال سقط به واسطه آزمایش در حدی باشد که عقلاً به آن اعتنا می کنند، انجام این آزمایش جایز نیست و مسئولیت آن اولاً متوجه والدینی که اجازه آزمایش می دهند، و ثانیاً پزشکی که آزمایش می کند، خواهد بود.

اگر سقط صورت پذیرد، دیه بر عهدۀ کسی است که سقط را انجام داده است. البته والدین می توانند دیه را ببخشند و این که اذن والدین برای اسقاط جنین به معنای بخشش دیه در صورت توجه به آن باشد، خالی از وجه نیست.

حلال زاده نبودن نوزاد و سقط جنین

از جمله مسائلی که متأسفانه جامعه با آن درگیر است، مسئله سقط جنین به دلیل حلال زاده نبودن نوزاد است. بحث در این مقال کوتاه این است که، آیا اساساً چنین چیزی جائز است، بر فرض جواز آیا قبل از حلول روح در جنین، یا بعد از حلول هم سقط جائز است؟ و اگر جایز نیست چه کسی مسئول خواهد بود؟

در این زمینه سؤالی از محضر مراجع عظام پرسیده شده است که در این جا به اصل سؤال و جواب مراجع معظم تقلید پرداخته می شود:

سؤال: خانمی تحت هتک ناموس يا تجاوز به عنف قرار گرفته و باردار شده است و با علم به اين كه ادامه بارداری و زايمان و حضور اين طفل نامشروع در جامعه، از لحاظ روحی روانی و اجتماعی و مشكلات خانوادگی از جمله طلاق برای آن خانم و همچنين مشكلاتی كه ممكن است برای جامعه و بار مالی كه برای بيت المال پيش بيايد و فساد های ديگری كه ناشی از تولد اين طفل نامشروع و حضور او در جامعه می شود، آيا جايز است قبل از حلول روح در بدن جنين نسبت به سقط آن اقدام كرد؟ نظر مراجع عظام، به شرح زیر است:

حضرت امام خمینی و دیگر مراجع محترم فرموده اند: اگر زنى از زنا آبستن شود، در صورتى كه خود آن زن يا مردى كه با او زنا كرده، يا هر دوى آنان مسلمان باشند، براى آن زن جايز نيست بچه را سقط كند[33]. بنابر این ] چنین فرزندی[ فرزند او محسوب ‏شده، اما ارث شامل حال او نمی شود.[34]

گفتنی است برای دریافت آخرین نظرات علما در این زمینه از دفاتر چند تن از مراجع استفتاء شده است که پاسخ های ایشان به شرح ذیل می باشد:

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدظله العالی):

این کار جایز نیست مگر این که مشکل بسیار مهمی در کار باشد.

دفتر حضرت آیت الله العظمی سیستانی (مدظله العالی):

اگر ترس ضرر باشد و یا این که در عسر و حرج شدید قرار می گیرد جایز است قبل از این که روح در جنین دمیده شود، آن را بیاندازد.

دفتر حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی (مدظله العالی):

عذرهایی را بیان شده مجوز برای سقط جنین نیست و اسقاط جنین حرام است.

دفتر حضرت آیت الله العظمی خامنه ای (مدظله العالی):

سقط جنین حرام است و آنچه در سؤال مرقوم شده، مجوز آن نمی باشد.

نظر حضرت آیت الله مهدی هادوی تهرانی (دامت برکاته):

در هر موردی که بقاء جنین منجر به ضرر قابل اعتناء عقلایی یا عسر و حرج شدید باشد سقط جنین قبل از دمیده شدن روح جایز خواهد بود و مادامی که یقین به ضرر یا عسر و حرج مزبور نباشد و احتمال ضرر، احتمال عقلایی قابل اعتناء محسوب نشود، این عمل حرام است. برای رعایت احتیاط، واجب است این امر در مراجع ذی صلاح قضایی و پس از تأیید متخصّصان امر صورت پذیرد.

آداب و مستحبات پس از تولد نوزاد در اسلام

اسلام جامع ترین ادیان الهی است؛ لذا برای تمام لحظات زندگی و دوران عمر، دستورات خاص و مقرّرات ویژه ای دارد؛ از جمله برای پس از تولد نوزاد، آداب بسیاری را توصیه می‌کند که به بعضی از آنها اشاره می‌شود:

اول چیزی که نسبت به آن تأکید شده، این که چه لباسی به نوزاد پوشانیده شود؟

دوم این که، اولین کلامی که باید در گوش نوزاد گفته شود و او بشنود، چیست؟

سوم برداشتن کام نوزاد (اولین چیزی که به او خورانیده می شود).

چهارم شیردادن نوزاد و آداب آن است.

پنجم نامگذاری نوزاد و این که چه نامی برای او انتخاب شود.

ششم عقیقه (سر بریدن شتر یا گاو یا گوسفندی) برای سلامتی نوزاد است.

هفتم تراشیدن موی سر نوزاد است.

هشتم دادن ولیمه (مهمانی به …) است.

نهم گفتن تبریک و تهنیت برای تولد نوزاد است.

دهم ختنه کردن نوزاد پسر است.[35]

تبریک وتهنیت برای تولد نوزاد

یکی از مستحباتی که در هنگام ولادت نوزاد در اسلام برآن تأکید شده، تبریک گفتن ولادت نوزاد است. در این رابطه امیرالمؤمنین (ع) فرموده اند: “برای تبریک گفتن به مناسبت تولد فرزند بگو: «خدای بخشنده را شکر می کنم. خداوند برای تو در این مولود برکت قرار دهد و او را به رشد برساند و تو را از خیر او بهره‌مند سازد».

همچنین در كتاب فروع كافى از ابو برزه اسلمى نقل شده است كه گفت: فرزندى براى امام حسن (ع) متولد شد، قريش نزد آن بزرگوار آمدند و گفتند: قدم اين سوار مبارک باشد! امام حسن (ع) فرمودند: اين چه سخنى است كه می گوئيد!؟ (اين طور نگوئيد)؛ بلكه بگوئيد: خداى بخشنده را شكر، قدم اين فرزندى كه خدا بخشيده مبارک، خدا او را به حد رشد و کمال برساند و نيكو كارى وی را به تو نصيب نمايد.[36]

لباس نوزاد بعد از تولد، در اسلام

یکی از نیازهای مهم بشر در زندگی، پوشش و لباس است که اسلام به این مطلب دقّت خاص داشته و از همان بدو تولد بر آن تأکید کرده است. در این راستا و در تأیید این سخن، حدیثی در این زمینه بیان می شود:

جابر بن عبدالله انصاری نقل می کند: وقتى دوران حاملگى حضرت فاطمه (س) به حسن (ع) سپرى شد و نوزاد به دنيا قدم نهاد، قبلا پيامبر اکرم (ص) دستور داده بود كه او را در پارچه سفيد بپيچند، ولى خانم ها نوزاد را در لباس زردرنگى قنداق كرده بودند، آن­گاه فاطمه (س) به همسرش گفت: يا على براى اين نوزاد نامى انتخاب فرما، أمير المؤمنين فرمود: من در نامگذارى او بر پيامبر خدا (ص) پيشى نخواهم گرفت، اندكى بيش نگذشت كه پيغمبر (ص) آمدند، نوزاد را چون دسته گلى به دست گرفتند و بوسه‏اى بر رخسار او زدند، و زبان مباركشان را به دهان او گذاردند، نوزاد آن را مكيد، سپس روى به ايشان نموده و فرمود: مگر پيش از اين به شما نگفته بودم كه نوزاد را در پارچه سفيد بپيچيد؟ آن­گاه دستور دادند پارچه سفيدى آوردند و كودک را در آن پيچيده و آن پارچه زرد رنگ را به دور افكندند.[37]

تربیت دینی نوزاد

مهر و محبت، یکی از نیازهای اساسی انسان ها، به ویژه کودکان و نوجوانان است و فرزندان به طور طبیعی نیازمند نوازش و مهرورزی هستند. بررسی های روان شناسان نشان می دهد که مهرورزیدن به کودک، عامل مؤثری در رشد و سلامت روانی و شخصیت او است و بی توجهی به این نیاز اساسی و طبیعی، بزرگ ترین دلیل ناهنجاری های روانی و دین گریزی آنان به شمار می رود. اگر پدر و مادر و اطرافیان، دین را با چاشنی شیرین مهر بیامیزند، نه تنها فرزندان، این شیرینی را هیچ گاه فراموش نمی کنند، بلکه به آموزش های دینی و انجام وظایف الهی مشتاق تر خواهند شد و حسّ دینی کودک پرورش می یابد.

حضرت علی (ع) فرموده است: تمام مردم روى كره زمين مشمول رحمت و فيض الهى هستند مادامى كه به اين سه اصل اساسى عمل كنند: بشر دوست باشند، در امانت ها خيانت نكنند، عملا پيرو حق و عدالت باشند.[38]

درس بشر دوستى را بايد از كودكى فرا گرفت. پدر و مادرى كه به فرزند خود محبت می كنند و نسبت به وى مهربان هستند مي توانند به او بفهمانند كه دیگران را دوست بدارد. طفلى كه هرگز از كسى محبت نديده و لذّت مهربانى را نچشيده است اساساً معناى محبت را نميفهمد و اين حقيقت روحانى و حيات بخش را درک نمی كند، او در زندگى، هر چه ديده است سردى و بی مهرى و احياناً خشونت و تندى بوده است، او با مردم همان طور رفتار می كند كه مردم با او رفتار كرده‏اند. از چنين انسانى نبايد توقّع بشر دوستى داشت.

محبت و مهربانى در خانواده، پايه اساسى پرورش صحيح عواطف كودک است. در پرتو محبت می توان احساسات طفل را به خوبى رهبرى كرد و به راه صحيح و سعادت بخش سوق داد و او را انسان شايسته‏اى ساخت.[39]

تربیت جنسی نوزاد

اسلام به تربیت فرزند اهمیت بسیار زیادی داده است. در این راستا برای زمان پیش از انعقاد نطفه و سنین مختلف عمر او توصیه هایی نموده است که مراعات دقیق آنها در تربیت جسمی و روحی او بسیار مؤثر است. یکی از جنبه های حساس تربیت، تربیت جنسی و پرورش فرزند بر اساس حیا و عفت است که اسلام برای رسیدن به هدف مطلوب آن، دستورات و توصیه های با ارزشی نموده است.[40]

اسلام برای تربیت صحیح جنسی کودک در سه مرحله از مراحل زندگی وی دستوراتی دارد، که در این مقال مختصر تنها به بخش ابتدائی آن؛ یعنی دوران نوزادی پرداخته می شود.

نزدیکی در حضور نوزاد شیرخوار

از جمله مسائل تربیتی که از اهمیت بالایی برخوردار است و تأثیر مستقیم بر روی نوزاد دارد، همبستر شدن پدر و مادر در حضور نوزاد است.

نزدیکی در حضور او مکروه است و در روایات وارد شده است که: “اگر زن و شوهری در حضور کودک با هم نزدیکی کنند، این کار باعث می شود که آن کودک در آینده زناکار شود.”[41] البته آنچه در این گونه روایات وارد شده است به عنوان بیان علت تامه و یک حکم کلی نیست؛ یعنی این طور نیست که همه کودکانی که پدر و مادرشان در زمان شیرخوارگی آنان چنین برنامه ای داشته اند، زناکار شوند! بلکه معنای این دسته از روایات این است که این کار می تواند مقدمه ای برای انحراف جنسی فرزندان باشد و نباید اجازه داد که این مقدمه به وجود بیاید. از طرف دیگر هر چه روابط زناشویی پدر و مادر در محیطی دور از حضور فیزیکی فرزندان باشد زمینه های فساد جنسی در آنها کمتر خواهد شد.

حکم نگاه به آلت تناسلی نوزاد

با توجه به این که نوعاً افراد متشرع نسبت به مسائلی که در زندگی پیش می آید، به حکم الاهی نظر داشته و به دنبال عمل به دستورات خداوند متعال هستند؛ لذا گاهی سؤال می شود که آیا انسان می تواند به عورت بچه ممیّز (جنس موافق یا مخالف) برای شستن او یا به هر دلیل دیگری، نگاه کند؟

در جواب این مسئله فتوای امام خمینی بیان می شود که فرموده اند: نگاه کردن به عورت بچه غیر ممیّز (بچه ای که به مسائل جنسی آگاهی ندارد) جایز است.[42] البته روشن است که این حکم مربوط به نگاه غیر شهوانی می باشد.

برداشتن کام نوزاد با تربت سید الشهدا (ع) و …

از جمله مستحباتى كه در برخی از روایات وارد شده و ائمه (ع) به آن فرمان داده‏اند و در كتاب‏هاى فقهى نيز به آن اشاره شده، باز كردن كام نوزاد است. مستحب است در آغاز زندگى نوزاد، كام او با تربت سيدالشهدا (ع) برداشته و متبرک شود، البته روايات در اين زمینه فراوان است؛ به عنوان مثال، شيخ حر عاملى بابى را با نام «استحباب الاستشفاء بتربة الحسين(ع) و التبرک بها و تقبيلها و تحنيك الاولاد…» گشوده و در آن، چهارده روايت نقل كرده است.[43] فقها نيز بر اساس این روايات، به استحباب برداشتن كام نوزادان با تربت سيدالشهدا(ع) فتوا داده‏اند.

همچنین محقق حلى در مقام شمارش مستحبات مربوط به اولاد مى‏نويسد: «و تحنيكه بماء الفرات و تربة الحسين»؛ مستحب است كام نوزاد، با آب فرات و تربت سيدالشهدا (ع) برداشته شود.[44]

شيخ انصارى نيز يكى از مستحبات را تحنيک شمرده و مى‏نويسد: «مستحب است شستن نوزاد، گفتن اذان در گوش راست و اقامه در گوش چپ و برداشتن كام او با آب فرات و تربت سيدالشهدا (ع).[45]

در همین راستا به بعضی از روایات از قول معصومان (ع) اشاره می شود:

«عن الحسين بن ابى العلاء قال: سمعت اباعبدالله (ع) يقول: ُ حَنِّكُوا أَوْلَادَكُمْ بِتُرْبَةِ الْحُسَيْنِ (ع) فَإِنَّهَا أَمَانٌ،[46] حسين بن ابى‏علا مى‏گويد: شنيدم امام صادق (ع) مى‏فرمود: كام فرزندانتان را با تربت سيدالشهدا (ع) برداريد؛ همانا موجب امان (از بدی ها) می شود.

در روایتی آمده است امیرالمومنین (ع) می‌فرمود: رسول خدا (ص) کام امام حسن و امام حسین(ع) را با خرما برداشت. شما هم کام بچه های خود را با خرما بردارید.[47]

امام صادق (ع) می‌فرمود:« کام بچه های خود را با آب فرات بردارید؛ چرا که دوستدار ما اهل بیت خواهد شد».

همچنین می‌فرمود: «کام نوزادان خود را با تربت امام حسین (ع) بردارید که باعث ایمنی او خواهد شد و اگر تربت نداشتید، با آب باران بردارید».

حضرت رضا (ع) می‌فرمود: «اگر تربت موجود نبود، کام نوزاد را با عسل بردارید».

در پایان گفتنی است که: در صورت نبود آب فرات، برداشتن کام نوزاد با آب شیرین به ویژه آب باران مستحب است و در صورتى كه جز آب شور، آب دیگرى نباشد آن را با اندكى خرما یا عسل آمیخته و كام نوزاد را با آن بردارند. [48]

همچنین تحنیک با خرما مستحب است.[49]

برخى گفته‏اند: جمع بین روایات این است كه بازكردن كام نوزاد با آب فرات و در صورت نبود آن، با آب باران و در هر دو صورت با آمیختن اندكى تربت، شیرینى خرما و یا عسل مستحب است. كسى كه این‏گونه عمل كند به تمامى روایات مربوط به تحنیک عمل كرده است.[50]

گفتن اذان در گوش راست و اقامه در گوش چپ نوزاد و …

از جمله آداب بسیار مؤکد اسلامی هنگام تولد نوزاد، گفتن اذان در گوش راست و اقامه در گوش چپ نوزاد است. البته غیر از اذان و اقامه گفتن، اذکار دیگری هم سفارش شده است، که به صورت مختصر به بعضی از روایاتی که در مورد اذان و اقامه و سایر اذکار، وارد شده است، اشاره می شود:

پيامبر خدا (ص): براي هر كس فرزندي به به دنیا آمد، بايد در گوش راست او اذان و در گوش چپ او اقامه بگويد؛ چرا كه اين كار، مايه ايمنی از شيطان رانده شده است.[51]

امام على (ع) فرمودند: وقتى زمان زايمان فاطمه (س) فرا رسيد، پيامبر خدا (ص) به اسماء بنت عميس و امّ سلمه فرمودند: «در كنارش باشيد، وقتى فرزندش به دنيا آمد و گريست، در گوش راست او اذان و در گوش چپ او اقامه بگوييد؛ چرا كه هر جا همانند اين كار انجام شده، نوزاد از شيطان در امان مانده است و هيچ نكنيد تا من بيايم». وقتى فاطمه (ع) فرزندش را به دنيا آورد، آنان همين كار را كردند، سپس، پيامبر خدا (ص) آمدند و ناف او را بُريدند و نخستين خوراک را با آب دهانش به او دادند و گفتند: «خداوندا! من او را و فرزندان او را از شرّ شيطان رانده شده، در پناه تو قرار مى‏دهم».[52]

پيامبر خدا (ص) می فرماید: هركس صاحب فرزند شود و در گوش راست او اذان و در گوش چپ او اقامه بگويد، ام صبيان[53] به او زيان نمي‌رساند.[54]

رسول خدا (ص) پس از تولد حسنین (ع) در گوش راست آنان اذان، و در گوش چپ آنها اقامه، گفتند. رسول خدا (ص) می‌فرمودند: «در گوش راست نوزاد اذان و در گوش چپش اقامه بگویید؛ چرا که بچه را از شیطان حفظ می‌کند. سپس در گوش او سوره فاتحة الکتاب و آیة الکرسی و آیات آخر سوره حشر و سوره اخلاص و دو سوره ناس و فلق (معوذیتن) را بخوانید».[55]

آداب و آثار شیر دادن نوزاد

در دو دهه اخير، به دنبال دستيابی مجامع علمی جهان به شناخت نو و همه جانبه نسبت به ارزش، اهميت و نقش شيرمادر در تأمين سلامت و بقای كودک، شاهد رويكرد جهانی به ترويج تغذيه با شيرمادر بوده ايم. تقريباً هرماهه اطلاعات جديدی كه حاكی از بی مانندی شيرمادر برای حفظ و ارتقای سلامت و رشد و تكامل مطلوب كودكان و حتی باقی ماندن آثار استثنايی آن بر سلامت دوران بزرگسالی كسانی كه دوران شيرخواری را با بهره گيری از شيرمادر پشت سر گذاشته اند، منتشر می گردد و بر سودمندی های ويژه تغذيه با شيرمادر برای كودک، مادر و جامعه تأكيد می شود. اما متجاوز از 14 قرن است كه در آموزش های اسلامی با جامع ترين، زيباترين و قوی ترين انگيزش ها ، نكات مهمی درباره شيرمادر در قالب توصيه ها و آموزش ها مطرح شده است. آگاهی از اين توصيه ها و استفاده به جا از آنها كارآمدترين و مؤثرترين انگيزه های ترويج تغذيه كودكان با شير مادر را در پی خواهد داشت که در اين رابطه به اختصار مطالبی عنوان خواهد شد.

در منابع اسلامی، مانند قرآن كريم (به عنوان مهم ترين و اساسی ترين منبع و در حقيقت قانون اساسی اسلام)، روايات پيامبر اكرم ( ص ) و معصومان ( ع) و نيز كتب فقهی مطالب جالب و مهمی در مورد تغذيه با شيرمادر و آثار و احكام آن وجود دارد.

آيات قرآنی كه مستقيماً بحث شيرمادر در آنها مطرح شده شامل آيات زير می باشند:

1. آيه 233 سوره بقره (اين آيه به اعتباری، مهم ترين آيه در خصوص شيرمادر است).

2. آيه 15 سوره احقاف.

3. آيه 14 سوره لقمان.

4. آيه 23 سوره نساء (اين آيه ناظر به ارتباط خويشاوندی رضاعی «شیری» است).

5. آيه 6 سوره طلاق.

6. آيه 2 سوره حج.

7. آيه 7 و 12سوره قصص.

در این جا، به یکی از آیات که به هم آغوشی مادر و نوزاد توجه دارد، اشاره می شود.

از مضمون این آيه، «يَوْمَ تَرَوْنَها تَذْهَلُ كُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّا أَرْضَعَتْ وَ تَضَعُ كُلُّ ذاتِ حَمْلٍ حَمْلَها …»،[56] هم آغوشی شيرخوار و مادرش استنباط می شود. امروزه بحث هم اتاقی مادر و كودک يا به اصطلاح Rooming in مورد تأكيد است، تا كودک را پس از ولادت از مادر جدا نسازند و در همان اتاق نزديک مادر قرار دهند. شكل تكامل يافته هم اتاقی، هم آغوشی است. تماس هرچه نزديک تر مادر و شيرخوار، لمس بدن، بوييدن، نگاه كردن و فكر كردن به كودک توسط مادر در افزايش ترشح پرولاكتين و اكسي توسين نقش دارد.

شير مادر به عنوان نمونه ای آشكار از لطف و عنايت پروردگار نسبت به انسان و جلوه ای از حكمت بالغه الهی در قالب مناجات، ادعيه و رهنمودهای بهداشتی، حقوقی، اجتماعی معصومان (ع) مطرح گرديده است.

اين كلام رسا و ژرف از حضرت رسول اكرم (ص) كه فرمود : « لَيْسَ لِلصّبيّ لَبَنٌ خَيرٌ مِن لَبَنِ اٌمِّهِ…»؛[57] “برای نوزاد هیچ شیری بهتر از شیر مادرش نیست… “، كامل ترين بيان در اهميت تغذيه كودک با شير مادر (به خصوص مادر خودش) را در بردارد كه می توان بر اساس يافته های علمی روز به تفسير علمی اين كلام مبادرت ورزيد.

یکی از آداب شیر دادن، در آغوش گرفتن نوزاد هنگام شیر دادن است. ضمن این که هر دو آغوش مادر برای نوزاد آرامش بخش است؛ لکن آغوش چپ مادر از جایگاه خاصی برخوردار است، از حضرت امام جعفر صادق (ع) نقل شده كه آغوش چپ مادر، جايگاه مناسب تر شيرخوار است و تحقيقات دانشگاه كورنل، نشان می دهد که این مطلب کاملا علمی و دقیق است.

همچنین در مورد زمان شیر دهی نوزاد باید گفت: امروزه بر اساس دانش نو شناخته و نو آور كرونوبيولوژی كه در آموزش های اسلامی ريشه ای قدمتی  1400 ساله دارد، تغييرات ترشح هورمون ها و كاهش و افزايش آنها در ساعات مختلف شبانه روز بررسی گرديده و نشان می دهد، چنانچه مادران شيرده پس از نيمه شب يكی دو بار به كودكان خود شير دهند سطح پايه ای هورمون پرولاكتين افزايش می يابد و تضمين يک شير دهی موفق را ميسر می سازد كه در آموزش های اسلامی با ثواب فراوان مورد توصيه قرار گرفته است.

در باب ثواب شیر دادن به نوزاد گفتنی است که، موقعی كه حضرت رسول اكرم (ع) در فضيلت جهاد سخنرانی می فرمودند و بانوان مسلمان در ملاقات با ايشان از محروميت خود از مشاركت در جهاد گلايه می كردند، آن حضرت طی حديث مفصلی فرمودند:

« آيا راضی (به این مقدار ثواب) نيستيد، آن هنگامی كه يكی از شما از همسر خود در حالی كه او از شما خشنود است باردار شود، ثواب كسی را دارد كه روزها روزه بگيرد و شب ها برای عبادت خدا بپاخيزد و چون زايمان كند هر جرعه ای كه از شير او در آيد و هر بار كه طفل پستان او را می مكد برای هر جرعه و هر بار مكيدن ثوابی است و اگر برای شير دادن و مراقبت از كودک شيرخوار شبی بيدار گردد پاداشی معادل آزاد كردن هفتاد بنده در راه خدا دارد».

در چند روايت نورانی از جمله در روايت نقل شده از حضرت امام جعفر صادق (ع)، برای مادر شيرده، اجر مجاهد در راه خدا منظور شده و حتی برای مادری كه در چنين زمانی از دنيا برود اجر شهادت قائل شده است.

کیفیت شیر مادر در زمان های مختلف دوره شیر دهی

شیر مادر در روزهای اول زایمان دارای غلظت زیادی است که اصطلاحا به آن آغوز گفته می شود، جايگاه آغوز در تأمين سلامت و بقاء كودک در حساس ترين ايام حيات نوزاد و تأكيدات مكرر روايات بر استفاده از شير مادر از آغاز ولادت كودک، منشاء صدور فتاوای وجوب بهره مند ساختن نوزاد از آغوز شده است. ‌گرچه فقهای معاصر به واجب بودن تغذيه كودک با آغوز، همانند برخی از فقهای گذشته مستقيما” فتوا نمی دهند؛ اما به كارگيری تدابيری را كه تأمين كننده سلامت و بقاء كودک است، ضروری می دانند.

در اینجا به دو نمونه از نظرات علما در این زمینه اشاره می شود:

الف. «اولين شيرى كه پس از زايمان از پستان زن خارج مى‌شود «آغوز» يا «لِباء» نام دارد و در كتب فقهى نسبت به دادن اين شير به بچه سفارش زيادى شده است؛ بلكه برخى از علما دادن اين شير را لازم و واجب نموده و حيات بچه را در گرو اين شير دانسته‌اند».[58]

ب. «در حكم لباء (آغوز)، عده ای از فقهاء حكم به وجوب و اكثر فقهاء يا تصريح به عدم فرق بين رضعه (شیر دادن) اول و غير آن كرده‌اند و يا ظاهرشان عدم فرق است و در اين جا هم اولًا دليلى كه تام بر وجوب باشد وجود ندارد و ثانياً مقتضاى اصل هم عدم وجوب است».[59]

در چندين روايت بر كفايت شير مادر در تأمين آب و غذای كودک هنگامی كه به طور انحصاری مورد استفاده قرار می گيرد (تا سن 6 ماهگی) تأكيد شده است؛ لذا آنچه كه امروزه به عنوان نتيجه تحقيقات علمی روز، در كفايت شير مادر به هنگام تغذيه انحصاری Exclusive Breast Feeding عنوان می شود، در روايات معصومان (ع) از پيش مطرح بوده است. جابر بن عبدا… انصاری از حضرت رسول اكرم (ص) نقل می كند كه فرمود: خداوند متعال روزی كودک را در دو پستان مادر قرار داده است. در بخشی آب و در بخش ديگر غذای او را از هنگام ولادت كودک، به تناسب نياز هر روز وی، روزی متناسب آن روز او را مقرر فرموده است.[60]

اگر چه فعلا تأكيد خاصی روی شير دادن از هر دو پستان در هر با شير دادن نمی كنند، اما در روايات نقل شده از معصومان (ع) كه در مورد تغذيه انحصاری كودک با شير مادر مطرح شد، اين تأكيد وجود دارد كه با عنايت به تغيير تركيب شير پيشين و پسين بهتر است در هر بار شير دادن، اول يک پستان تخليه و سپس از پستان ديگر استفاده شود، تا هم شير با كيفيت مناسب تر در اختيار كودک قرار گيرد و هم تحريک شير سازی در هر دو پستان صورت گيرد.

در توصيه امام صادق (ع) به همسرشان با تأكيد به شير دادن از هر دو پستان در هر بار شير دادن، به تأمين آب و غذای كودک اشاره شده است. دانش روز ثابت كرده رقيق بودن شيری كه درآغاز هر بار شير خوردن دريافت می شود برای تأمين آب مورد نياز و رفع حس تشنگی كودک است و به عكس تركيب شير پسين كه چرب تر ، غليظ تر و متراكم تر است سبب سير شدن كودک می شود.

شير دادن در حال جنابت

با توجه به این که دین اسلام کامل ترین دین الاهی است و خواهان تکامل انسان ها از همه جهات است، اهمیت زیادی به طهارت و پاکی ظاهر و باطن افراد داده است. یکی از آداب تربیتی که رعایت آن در مورد شیر دادن نوزاد پسندیده است، پاک بودن مادر از نظر جسمی و روحی است. گرچه در هیچ روایتی از شیر دادن مادر مثلا با حالت جنابت، نهی نشده است؛ ولی بهتر است با این حالت به کودک شیر ندهند.

مادرانی که به تربیت فرزند خود اهمیت می داده اند سعی داشته اند که شیر دادن آنها در حالت طهارت و پاکی و حتی با حالت وضو باشد، تا جایی که بعضی از زنانی که کودکانشان به موفقیت هایی رسیده اند، کسانی بوده اند که گفته اند ما هیچ گاه بدون وضو به فرزند خود شیر نداده ایم. بنابراین همان طور که شیر دادن با حالت طهارت ظاهری (رعایت مسائل بهداشتی) در سلامت جسمی کودک مؤثر است، طهارت باطنی (داشتن وضو و غسل) نیز بسیار در تربیت فرزند مؤثر است.

مدت زمان شیر دهی نوزاد

یکی از نیازهای حیاتی نوزاد بعد از تولد، شیر دادن به نوزاد است. قرآن کریم در این رابطه می فرماید: «مادران باید فرزندان خود را دو سال کامل شیر دهند».[61] در این جا سخن این است که، آیا دو سال شیردادن کودک، واجب است، یا خیر؟

آیۀ شریفه دلالت بر وجوب ندارد؛ زیرا در ادامه می فرماید: «آن مادرانی که بخواهند دوره شیردهی را به اتمام برسانند»؛ یعنی اتمام دوره شیردهی را به میل و ارادۀ مادر تعلیق نموده است، پس معلوم می شود که اتمام دو سال شیردهی واجب نیست. نکته دیگر این که قرآن می فرماید: «در صورت رضایت و مشورت هم دیگر می توانند کودک را از شیر بگیرند». پس روشن است که مقصود از بیان این مقدار، وجوب نیست.[62] نتیجه این که مادران حق دارند فرزندان خود را دو سال تمام شیر دهند، در صورتی که بخواهند حق شیردهی را به طور کامل استیفا کنند. از شیر گرفتن کودک پیش از پایان دو سال جایز است، ولی برای این کار خواست و رضایت والدین کافی نیست، بلکه باید در باره آن مشورت کنند تا هم مصلحت و حق کودک حفظ شود و هم حقوق پدر و مادر تأمین گردد. البته مستحب است که مادر، تمام مدتی را که برای شیردهی تعیین شده، به کودک خود شیر دهد و آن دو سال کامل است و  اگر خواست کمتر شیر دهد حداقل مجاز، 21 ماه است.[63]

براساس دو روایت از کتاب وسائل الشیعة، حداقل زمان شیر دهی می تواند 21 ماه باشد و کمتر از آن جایز نیست.

الف. امام صادق (ع) فرمودند: “مقدار واجب شیردهی، 21 ماه است، پس زنی که کمتر از آن شیر دهد، کم گذاشته و کوتاهی کرده است و اگر ارادهٔ اتمام دوران شیردهی دارد، دو سال کامل مطلوب است.[64]

ب. حدیث دیگری از آن حضرت که فرمودند: “زمان شیردهی 21 ماه است، پس کمتر از آن ستمی (جور) بر کودک شمرده می شود.[65]

گروهی از مفسران معتقدند که دو سال، برای همهٔ کودکان ثابت است؛ … چون ظاهر عبارت “الوالدات یرضعن اولادهن حولین کاملین …”، اثبات حق شیردادن تا دو سال کامل پس از تولد است و میزان توقف و تغذیهٔ کودک در رحم مادر در این نصاب اثر ندارد؛ پس تمام کودکان حق دارند تا دو سال کامل از شیر مادر تغذیه کنند و مادر حق  دارد کودک خود را دو سال کامل شیر بدهد.[66]

عقیقه[67] کردن برای نوزاد

یکی از آداب پس از تولد نوزاد که در اسلام نسبت به آن تأکید فراوانی شده؛ عقیقه کردن برای نوزاد در روز هفتم ولادت است.

رسول خدا (ص) برای دو فرزندشان امام حسن و امام حسین (ع) در روز هفتم ولادتشان عقیقه کردند؛ همچنین حضرت فاطمه (ع) هم برای آن دو نوزاد عقیقه کردند و به قابله، یک ران گوسفند و یک دینار عطا فرمودند.

امام صادق (ع) فرمودند: “سلامتی هر نوزاد در گرو عقیقه است. هر کس که ثروتمند است عقیقه کند و هر کس فقیر است، هر وقت برایش مقدور شد عقیقه کند و اگر نتوانست، بالاخره حیوانی بکشد.

از امام صادق (ع) نقل شده است که، عقیقه کردن برای پسر و دختر مساوی است.[68] و در روایت دیگری آمده است که: اگر فرزند پسر بود، يک قوچ براى او عقيقه كنند، و اگر دختر بود يک ميش و اين عقيقه نمودن مستحبّ مؤكّد است و حتّى صدقه دادن به پول، جايگزين آن نمى‏شود و يک چهارم عقيقه را به ماما بدهند.[69]

در مورد این که زمان عقیقه کردن چند روز بعد ولادت نوزاد است، در حدیثی از امام صادق (ع) سؤال شده است که چه وقت باید برای نوزاد عقیقه کرد؟ ایشان در جواب فرموده اند: در روز هفتم ولادت، برایش عقیقه شود و … .[70]

مستحب است گوشت عقيقه را پخته و مردم را به خوردن آن دعوت كنند، و هر چه تعداد آنان بيشتر باشد بهتر است، اگر غذا پختن ممكن نبود جايز است گوشت را بر فقرا تقسيم نمايند، و مواظب باشند استخوان های عقیقه شكسته نشود، بلكه آنها را از يک ديگر جدا كنند. پدر و مادر نيز نبايد از عقيقه بخورند.[71]

در روز هفتم سر نوزاد را تراشيده و هم وزن آن طلا يا نقره صدقه داده شود و اين صدقه با عقيقه در يک محل باشد. اگر از روز هفتم گذشت تراشيدن سر لازم نيست.

هنگام ذبح عقيقه اين دعا را بخواند:

«بسم اللَّه و الحمد للَّه و اللَّه أكبر إيمانا باللَّه و ثناء على رسول اللَّه صلّى اللَّه عليه و آله، اللّهمّ اخسأ عنّا الشّيطان الرّجيم و الحمد للَّه ربّ العالمين».[72]

تراشیدن موی سر نوزاد

از جمله اموری که اسلام در بعد از ولادت نوزاد، به آن توجه داده است، بحث تراشیدن موی سر نوزاد است. در این زمینه نقل شده است که رسول خدا (ص) در روز هفتم تولد امام حسن و امام حسین (ع) موی سر آنها را تراشید و به وزن موی آنها نقره صدقه داد.

از امام صادق (ع) علّت این کار را پرسیدند؟ امام فرمود: دلیلش زدودن موهایی است که در شکم مادر روییده شده است». از امام کاظم (ع) پرسیدند: اگر موی سر نوزادی را تا روز هفتم نتراشیدند، چه باید کرد؟ امام فرمود: وقتی روز هفتم گذشت دیگر تراشیدن سر لازم نیست.

رسول خدا (ص) بعد از تراشیدن موی سر فرزندانشان به سر آنها خلوق می مالیدند که ماده ای معطّر و مخلوطی از مواد مختلف که عمده آن زعفران است، البته طبق روایتی از امام صادق (ع)، مالیدن زعفران کافی است.

امام رضا (ع) از پدران بزرگوار خود و ایشان از حضرت على بن‏ الحسين (ع) و ایشان نیز از اسماء بنت عميس روايت كرده اند: هنگامى كه روز هفتم ولادت امام حسن(ع)  فرا رسيد پيغمبر خدا (ص) دو قوچ ابلق (رنگ سیاه و سفید) براى او عقيقه كرد، آن گاه يک ران از آنها را با يک اشرفى به قابله امام حسن (ع) عطا فرمود؛ سپس سر مبارک او را تراشيد و به وزن موى سرش نقره صدقه داد و سر آن نوزاد را با خلوق (كه يک نوع عطر است) معطر نمود و فرمود: اى اسماء! خون ريزى كار مردمان زمان جاهليت بود.[73]

ختنه کردن نوزاد و زمان آن

یکی از سنت هایی که در اسلام واجب است و در بعضی از اقوام گذشته نیز رایج بوده، سنت ختنه کردن پسران است، طبق دستور احکام اسلام، ختنه برای پسرها واجب است و اگر پدر و مادر، او را ختنه نکنند، بر خودش واجب است.

امام صادق (ع) در این زمینه فرموده اند: ثَقْبَ أُذُنِ الْغُلَامِ مِنَ السُّنَّةِ وَ خِتَانَهُ لِسَبْعَةِ أَيَّامٍ مِنَ السُّنَّةِ، سوراخ کردن گوش نوزاد پسر و ختنه کردن او، از جمله سنت های (اسلامی) است. رسول خدا (ص) فرمودند: «فرزندان تان را (با ختنه کردن) در روز هفتم پاک کنید؛ چرا که مایه تمیزی و پاکیزگی بیشتر و باعث رویش شتابنده تر گوشت بر بدن او است و همانا زمینی که نوزاد (شخص) ختنه نشده برآن بول می کند، ضجه زده و از این جهت به خدا شکایت می کند».[74]

از علی (ع) در حدیث «الْأَرْبَعِمِائَةِ» نقل شده که فرمودند: “… اخْتِنُوا أَوْلَادَكُمْ يَوْمَ السَّابِعِ”،[75] “… فرزندانتان را در روز هفتم ولادتشان ختنه کنید”.

البته در احادیث دیگری وارد شده که می توان این کار را از روز هفتم به تأخیر انداخت.[76]

ولیمه[77] دادن در ولادت نوزاد

یکی از رسم‏ها و سنت‏های اسلامی «ولیمه دادن» است. ولیمه علاوه بر آثار اجتماعی؛ مانند اطعام فقراء و مؤمنین، برای کودک نیز مؤثر است؛ زیرا از طرفی نشانه احترام والدین به کودک است و از طرف دیگر به منزلۀ تأمین و حفظ سلامتی فرزند است. در مورد ولیمه، علی بن حکم از بعضی اصحاب نقل می کند که امام کاظم (ع) برای بعضی از فرزندانش ولیمه داد و اهل مدینه را تا سه روز از اقسام فالوده ها (غذای معمول آن زمان) در دیگ های بزرگ در مساجد و کوچه ها طعام دادند، بعضی از اهل مدینه به خاطر این کار بر حضرت عیب گرفتند، خبر به گوش حضرت (ع) رسید، فرمود: خداوند هیچ چیزی را به پیامبری نداده الّا این که مانند آن را به پیامبر اسلام (ص) عطا کرده و بلکه به او چیزهایی داده که به دیگران نداده است، به سلیمان (ع) فرمود: «هذا عطائنا فامنن او امسک بغیر حساب»[78]، و به حضرت محمد (ص) فرمود: «ما اتیکم الرسول فخذوه و ما نهیکم عنه فانتهوا»،[79] هر آنچه پیامبر به شما آموخت فرا گیرید و عمل کنید و از آنچه شما را منع کرده پرهیز نمایید.

پیامبر اکرم (ص) در مورد ولیمه می فرمایند: لَا وَلِيمَةَ إِلَّا فِي خَمْسٍ فِي عُرْسٍ أَوْ خُرْسٍ أَوْ عِذَارٍ أَوْ وِكَارٍ أَوْ رِكَازٍ فَأَمَّا الْعُرْسُ فَالتَّزْوِيجُ وَ الْخُرْسُ النِّفَاسُ بِالْوَلَدِ وَ الْعِذَارُ الْخِتَانُ وَ الْوِكَارُ الرَّجُلُ يَشْتَرِي الدَّارَ وَ الرِّكَازُ الَّذِي يَقْدَمُ مِنْ مَكَّة؛ «جز در پنج مورد وليمه نيست در «عرس»، «خُرْس»، «عذار»، «ركاز» و «وكار». «عرس» همان ازدواج و عروسی است، «خُرْس» يعنى نفاس (زایمان) به جهت ولادت فرزند، «عذار» يعنى ختنه كردن، «وكار» اين است كه انسان خانه‏اى بخرد، و «ركاز» اين است كه از مكه برگردد».[80]

نامگذاری نوزاد در اسلام

انتخاب نام خوب برای نوزاد بسیار مهمّ است. رسول خدا (ص) آن را از حقوق فرزند بر گردن پدر می‌داند و می‌فرمود: «بهترین نام‌ها، نامی است که در آن نشان عبودیت خداوند باشد؛ مانند عبد الله».

ایشان همچنین می‌فرمودند:«هر کس چهار پسر داشته باشد و نام یکی از آنها را به نام من، “محمّد”، نامگذاری نکند، به من جفا کرده است. اگر اسم فرزندتان را محمّد گذاشتید او را گرامی بدارید و به او احترام کنید».[81]

همچنین می‌فرمودند: «حتی بچه‌های سقط شده را هم نامگذاری کنید، چون در روز قیامت که مردم را به اسم می‌خوانند، بچه های سقط شده به پدرانشان اعتراض می‌کنند که چرا برای ما اسم نگذاشتید؟!».

پیامبر اکرم (ص) خودشان، نام آخرین فرزند فاطمه زهرا (س) را قبل از تولّد، محسن گذاشت، که البته در ماجرای هجوم به خانه آن حضرت، سقط و به شهادت رسید.[82]

رسول خدا (ص) از گذاشتن بعضی نام‌های بی‌معنا یا دارای معانی کفرآمیز بر فرزندان نهی می‌فرمودند؛ نام‌هایی مانند ابی عیسی، ابی الحکم، ابی مالک، ضرار، مره، حرب، ظالم، شهاب، حمیرا و حتی نام های بی‌معنا یا قبیح بعضی افراد را عوض می‌کردند.

امام باقر (ع) می‌فرمایند: «وقتی شیطان می شنود کسی را به اسم محمد یا علی صدا می زنند، مانند قلع آب می شود»؛ (از شدت ناراحتی، استقامت خود را از دست می دهد).

بعضی از اصحاب امام صادق (ع) به ایشان عرض کردند: ما نام شما و پدرانتان را بر روی فرزندانمان می‌گذاریم، آیا این کار برای ما نفعی دارد؟ امام (ع) فرمود: «به خدا قسم، آری، مگر دین چیزی جز محبت است»؟

نام‌های زیادی در روایات آمده که ائمه (ع) به آنها ترغیب و توصیه می‌فرمودند، از جمله برای پسران: عبدالله، عبدالرحمن، محمد، احمد، علی، حسن، حسین، جعفر، و نام سایر امامان (ع).

نام‌های فاطمه زهرا (ع) هم برای نامیدن دختران توصیه شده است، از جمله: فاطمه، صدیقه، مبارکه، طاهره، زکیه، راضیه، مرضیه، محدثه، زهرا، بتول، عذراء، سیده، حوراء، نوریه، حانیه (به‌معنای شوهر دوست و بچه دوست) و منصوره.

نام محمد یا علی برای نوزاد

نام محمّد در روایات شیعه از تقدس و اهمیت زیادی برخوردار است و از آن جا که اسم، با مسما (صاحب اسم) به گونه ای در ارتباط است؛ لذا توصیه های خاصی هم در بزرگ داشت این نام و کودکی که به این اسم نامیده شده است، در روایات وجود دارد.[83] در برخی روایات به این مطلب اشاره شده است که اگر کودکی در شکم مادر به این نام نامیده شود، این نام محقّق خواهد شد؛ یعنی کودک پسر خواهد شد. پس سزاوار است که به این نام گذاری خود وفادار بماند و نام کودک را محمد بگذارد، تا پر برکت و در حفظ و حراست خاصه الاهی باشد.[84] بنابراین، حق ایمان و محبت و عشق به این نام و صاحب این نام (پیامبر اسلام) این اقتضا را دارد که از این نام برنگردد، یا نام محمد را همراه با لقب (پسوند) بگذارد؛ مثل محمد امین، محمد مهدی و … .

در مورد نام علی هم در کنار نام محمد توصیه مشابهی شده و کودکی که به این نام نامیده شود و نیت شود که نام او را علی بگذارد، به اذن خدا پسر خواهد شد. بنابراین، اگر بخواهد فرزند بعدی او هم پسر باشد، بهتر است از همان ابتدا علی نامیده شود، نه این که ابتدا علی نامیده شود و سپس از این نام عدول شود.

به طور کلی باید گفت: تمام اسم های نیکو در روایات توصیه شده و به فرزند دختر و پسر هر دو در روایات اهمیت داده شده است و هیچ الزامی در تأکید بر پسر بودن همه فرزندان نیست، ولی اگر فردی چنین خواسته ای از خدا داشت، سزاوار است هر عهدی که از سر محبت به معصومان (ع) داشت به آن وفا کند، هر چند همه آنها نور واحدی هستند. همچنان که امام حسین (ع) به دلیل عشق و محبتی که به علی (ع) داشت، نام چند پسر خود را علی گذاشت که بعداً علی اکبر و علی اصغر نامیده شدند. بنابراین هر خواسته ای برای خود حقوقی دارد، هر چند در حد الزام شرعی نباشد.

در حدیثی از امیرالمؤمنین (ع) آمده است: اگر از خدا فرزند می خواهى وضوى كاملى بگير و دو ركعت نماز خوب بخوان و بعد از آن به سجده رو و 71 بار بگو: (استغفر الله)‏، بعد با همسرت آميزش كن، و بگو: خداوندا فرزندى به من عطا کن كه نام پيغمبر تو محمّد (ص) را بر وى نهم، خداوند به تو فرزندى عطا خواهد فرمود. پس در این دستور شک و تردید به خودت راه مده.[85]

ابى رافع، نقل می کند: از پيغمبر (ص) شنيدم كه مى فرمودند: اگر اسم كسى را محمد گذاشتيد به او حرف زشت نگوئيد و سيلى بر رخسارش نزنيد. خانه‏اى كه در آن اسم محمد (ص) باشد، مبارک است و مجلسى كه در آن محمد (ص) است و رفيقانى كه در آن نام محمد است مبارک مى‏باشد.[86]

فلسفه و منفعت گریه نوزاد

نوزادان گریه می كنند و گاهی، هیچ راهی برای خلاصی از گریه آنها وجود ندارد. از آن جا كه نوزاد نمی تواند حرف بزند، گریه او ممكن است برای والدینش نگران كننده باشد و از خود بپرسند از كجا بفهمیم مشكلش چیست؟ فهمیدن علت گریه نوزاد، ممكن است در آغاز دشوار باشد، ولی باید توجه داشت كه قسمت بزرگی از کار تربیت و بزرگ کردن بچه، آزمون و خطا است و والدین خیلی زود یاد خواهند گرفت كه چگونه نیازهای كودک خود را پیش بینی كنند و همچنین باید دانست که گریه های نوزاد دارای حکمت و گاهی منفعت برای نوزاد است؛ ابتدا در زمینه فلسفه و منفعت گریه نوزادان به دو روایت در این مورد اشاره می­شود:

امام صادق (ع) خطاب به مفضل فرمودند: اى مفضّل! منفعتى را كه در گريستن كودكان هست درست بشناس! در دماغ (مغز) آنان رطوبتى وجود دارد كه اگر در آن باقى بماند سبب پيش­آمدهاى خطرناک و بيماري هاى بزرگ مى‏شود؛ مانند از دست دادن بينايى و غیر آن. گريه اين رطوبت را از سر كودک بيرون مى‏آورد و تندرستى و سلامتى چشم او را تأمين مى‏كند. بدين گونه گريه براى كودک سودمند مى‏افتد، ليكن چون پدر و مادر اين را نمى‏دانند، پيوسته به خواسته‏هاى او عمل مى‏كنند تا گريه نكند. و توجه ندارند كه گريه براى كودک بهتر است و نتيجه‏هاى خوب­ترى دارد. به همين دلیل ممكن است در بسيارى از چيزها منافعى باشد؛ لذا آنان كه مى‏گويند همه چيز به خود واگذاشته يا بی حاصل است از آن بی خبرند … و اگر آنان به وجود اين منافع و حكمت ها پى مى‏بردند، چنين حكمى نمى‏دادند كه اشيا بى‏سود و بى‏حكمت است و اين گونه حكم كردن، همان است كه از حقيقت اشيا شناختى ندارند و از علت ها و حكمت ها ناآگاه هستند؛ ليكن آنچه را كه منكران نمى‏دانند، عارفان مى‏دانند.[87]

جابر بن عبد اللَّه انصارى می گويد: حضرت رسول (ص) فرمودند: هر گاه بچه در شكم مادر پديد آمد، اگر صورت بچه به طرف پشت مادرش باشد آن بچه پسر است، و اگر به طرف شكم مادرش باشد، دختر است، دست‏هاى جنين بر چهره نهاده شده و چانه‏اش روى زانوها قرار گرفته و مانند فردى مهموم و غمگين است. بچه با يک روده، به روده مادر ارتباط دارد و از همان روده از غذاى مادر تغذيه می كند. اين است وضع زندگى كودک تا آن گاه كه وقت معين فرا رسد. در اين‏ هنگام خداوند فرشته‏اى را می فرستد و او در پيشانى كودک آينده او را می نويسد و مقدرات و سرنوشت او را تعيين می كند، تمام حالات او را از كفر ايمان، فقر، غنى، صحت و بيمارى را براى او معين مي­نمايد، و هر گاه روزى او از شكم مادر جدا شد آن فرشته كودک را از شكم مادر بيرون می كند، و از شدّت فشارى كه در هنگام تولد به كودک می رسد، گريه می كند و ناله سر می دهد و سرش زودتر از ساير اعضاء از رحم مادر بيرون می آید.

هنگامى كه كودک از رحم مادر بيرون افتاد، ناگهان از شدت درد و ترس كه بر او مستولى مى‏شود، فرياد بر می آورد. در اين هنگام اگر دستى او را مس كند و يا بادى بر بدن او بوزد چنان از درد به خود مى‏پيچد؛ مانند حيوانى كه پوستش را زنده بكنند. در اين موقع، كودک گرسنه مى‏شود و ليكن قدرت ندارد طلب طعام‏ و غذا كند، و تشنه می شود و ليكن توانائى ندارد آب طلب نمايد؛ اما خداوند محبت كودک را در دل مادر انداخته و مادر او را از سردى و گرمى حفظ می كند و جانش را در راه كودک فدا می كند، مادر دوست دارد خود گرسنه و تشنه و برهنه بماند، ولي بچه‏اش را سير و پوشيده نگهدارد.[88]

گاهی اوقات، برخی از والدین جوان، علت گریه نوزادشان را نمی دانند؛ لذا در هنگام گریه نوزاد دستپاچه شده و نمی دانند چکار کنند، به این والدین چند نکته را مختصراً باید گفت:

1. وقتی یاد بگیرند كه نشانه های گرسنه بودن كودک خود، مثل نق نق كردن، سر و صدا راه انداختن و دنبال پستان مادر گشتن، در هنگامی كه او را در آغوش می گیرند را بشناسند، مشكلاتشان در سیر كردن او قبل از این كه گریه كند، كمتر می شود. وقتی كودكشان گریه می كند اول مطمئن شوند كه گرسنه نیست. شیر دادن ممكن است سبب قطع گریه كودک نشود؛ ولی اگر می خواهد همچنان شیر بخورد باید بگذارند به خوردن ادامه دهد. بعضی اوقات شیرخواران حتی بعد از این كه شروع به شیرخوردن می كنند، به گریه كردن ادامه می دهند، اما مادر همچنان  به شیر دادن ادامه دهد چون هنگامی كه معده نوزاد پر شود، از گریه كردن دست بر می دارد.

2. بعضی كودكان به مجرد این كه به تعویض پوشک نیاز داشته باشند سر و صدایشان در می آید، اما بعضی دیگر این طور نیستند. در هر صورت این هم یكی از دلایل گریه كردن كودک است و خوشبختانه فهمیدن و حل کردن آن راحت است.

3. كودكان شیر خوار دوست دارند لباس زیاد و گرم داشته باشند. (به عنوان قاعده، هر چند تا كه والدین لباس به تن خود دارند و از نظر دما احساس راحتی می كنند باید یک لایه بیشتر به كودک شیرخوارشان بپوشانند)؛ بنابراین گریه كودک ممكن است به این علت باشد كه سردش شده است؛ مثلاً موقعی كه كودک لخت است و مادر در حال عوض كردن او است، بهتر است یاد بگیرد كه چطور كودكش را سریع تر و قبل از این كه سردش شود عوض كند. باید توجه داشته باشد، كه كودک را زیادی نپوشاند چون احتمال گریه كردن كودک وقتی كه گرمش است در مقایسه با وقتی كه سردش است كمتر است (اگر هم گریه كند خفیف تر است).

4. كودكان شیر خوار به آغوش و نوازش زیادی نیاز دارند. آنها دوست دارند صورت والدین خود را ببینند، صدایشان را بشنوند، به صدای قلبشان گوش كنند، و حتی می توانند بوی منحصر به فردشان (به خصوص شیر مادر را) تشخیص دهند. بعد از شیر خوردن، آروغ زدن و عوض شدن را دوست دارند، آنها دوست دارند در آغوش گرفته شوند. ممكن است والدین فكر كنند كه با این كار دارند كودكشان را «لوس» بار می آورند، ولی نگران نباشند؛ این مسئله در چند ماه اول زندگی اصلاً مطرح نیست. البته كودكان از این نظر که، چقدر بخواهند كه والدین آنها را در آغوش بگیرند، با هم فرق دارند. بعضی از كودكان توجه زیادی را می طلبند و در مقابل بعضی دیگر می توانند مدّت زیادی آرام بنشینند. اگر كودک توجه والدین را می خواهد، او را در آغوش بگیرند و یا در كنار خود بگذارند.

5. هر چند كودكان شیر خوار به توجه زیادی نیاز دارند، ولی ممكن است دچار «تحریک بیش از حد» نیز بشوند. گاهی كودک بعد از گذراندن یک روز تعطیل در میان افراد خانواده و بستگان و یا در انتهای هر روز ظاهراً بدون دلیل و بیش از حد طبیعی گریه می كند. تحمل تمامی تحریک های محیطی (شامل نور، صدا، بغل به بغل شدن) معمولاً برای نوزادان آسان نیست و این می تواند سبب خستگی آنها به دلیل فعالیت زیاد شود. در این شرایط نوزاد با گریه كردن خود، در واقع می گوید «دیگه بسه!». این مسئله معمولاً وقتی رخ می دهد كه كودک خسته است. سعی شود كودک به جایی آرام و ساكت برده شود و بعد والدین خواهند دید که می توانند او را خوابانیده و آرام کنند.

6. اگر نوزاد تازه شیر خورده و والدین هم می دانند كه او راحت است؛ ولی كودک همچنان گریه می كند، (گاهی كودک ممكن است به خاطر یک مسئله خیلی كوچک و پیش پا افتاده نظیر گیر كردن یک تار مو دور انگشت پایش و یا تماس مارک لباس با پوستش احساس ناراحتی كند)، درجه حرارتش را اندازه بگیرند تا مطمئن شوند مریض نیست؛ چون گریه ناشی از بیماری معمولاً با گریه ناشی از گرسنگی فرق می كند و والدین خیلی زود این را می فهمند.

7. ممکن است والدین، تا آخر هم متوجه علت گریه نوزادشان نشوند، که چرا كودكشان گریه می كند؛ چون بعضی اوقات كودكان گریه می كنند و به سادگی نمی شود آرامشان كرد. این گریه كردن ممكن است از چند دقیقه گریه شدید تا كولیک كامل طول بكشد. (كولیک عبارت است از گریه غیر قابل تسكین به مدت 3 ساعت در روز و حداقل 3 روز در هفته) حتی اگر كودک سه ساعت هم گریه نكند، باز هم تحمل این وضعیت برای والدین سخت است. در صورتی كه علت گریه كودک دلایل بالا نبود می توانند راه های زیر را امتحان كنند:

الف. گاهی تنها تكان تكان دادن كودک و راه رفتن می تواند او را آرام كند. بعضی اوقات هم می توانند او را در گهواره و یا در کریر بگذارند و تكان دهند. گردش با اتومبیل هم می تواند در این مواقع كمک كننده باشد.

ب. مالیدن پشت یا شكم نوزاد یكی از آرام بخش ترین كارهایی است كه والدین می توانند انجام دهند، به ویژه اگر گریه كودک ناشی از گاز روده ها باشد كه در بعضی كودكان كولیكی دیده می شود.

گفتنی است که هیچ كودكی تا حالا از گریه كردن نمرده است! ولی گریه كودک می تواند استرس زیادی به پدر و مادر جدید وارد كند. والدین در این مدت، بسیار بی خوابی می كشند و ممكن است ندانند چكار كنند. مادران به اندازه كافی به دلیل تغییرات هورمونی دچار هیجانات هستند. پدران هم ممكن است ندانند كه چه نقشی می توانند در مراقبت از كودكشان ایفا كنند و این كه تمام توجه همسرشان به كودک نورسیده است خود استرسی برای آنها است. حالا كودكی را هم كه در حال گریه كردن است به این دو نفر اضافه كنید تا ببینید كه چگونه بسیاری از والدین سرشار از احساس بی كفایتی می شوند.

پس كودكشان را روی تخت بگذارند تا مدتی گریه كند (و اصلا نترسند، هیچ اتفاقی نمی افتد!) از دوستان و بستگانشان راهنمایی بگیرند (حضور مادر بزرگ ها در این مواقع واقعاً نعمتی است!) كمی استراحت كنند و بگذارند فرد دیگری از كودک مراقبت كند.

نفس عمیق بكشند و با خودشان تكرار كنند: «كودك من مشكلی ندارد و گریه صدمه ای به او نمی زند. مشكلش فقط این است كه نمی تواند بگوید چه می خواهد».

خوشبختانه كودكان (و والدینشان) بسیار انعطاف پذیرند و حتی بدترین شرایط را نیز بالاخره از سر می گذرانند. معمولاً از 8 تا 12 ماهگی به بعد كودک بهتر می تواند خودش را آرام كند و بسیاری از این گریه ها دیگر اتفاق نمی افتد.[89]

فلسفه سرازیر شدن آب دهان طفل

دراین مقاله مختصر اشاره کوتاهی به فايده و حكمت سرازير شدن آب دهان اطفال می شود:

آبى كه از دهان اطفال و نوزادان جارى مى‏شود، اكثر اوقات سبب دفع رطوبتى مى‏شود كه در بدن های ايشان می ماند. وجود این رطوبت و دفع نشدن آن، باعث ایجاد بعضی دردهای شدید جسمی؛ مثل فلج شدن، لرزش بعضی از اندام­های بدن و مانند آن می شود و همچنین غلبه رطوبت در بدن، ممکن است موجب به وجود آمدن بعضی عوارض روحی خطرناک از جمله؛ دیوانگی و انحراف شخص شود.

لذا می شود گفت: یکی از حکمت های سرازیر شدن آب از دهان نوزاد از طرف خداوند عليم، دفع این گونه مرض های جسمی و روحی باشد؛ تا موجب صحت او در سنین بالاتر شود. پس خداوند تبارک و تعالی به بندگان خود، نسبت به آنچه که حكمت آن را نمی دانند، تفضّل فرموده است.[90]

سرنوشت نوزادان مرده در قیامت

از اصول اعتقادی و مسلّمات ما مسلمانان این است که پاداش و جزا به عمل شخص مربوط است: «هر كسى در گرو اعمال خویشتن است».[91]

و این که « براى مردم پاداشى جز آنچه خود كرده‌‏اند نیست».[92]

البته تفضّلات الهی و چند برابر شدن پاداش، وجود دارد. که باید دقّت نمود  این مسئله منافاتی با ارتباط جزا و عمل ندارد؛ چون تفضلات الهی، خود شروطی دارد که این شروط با عمل شخص حاصل شده است؛ به عنوان مثال خداوند می فرماید: «كسانى كه ایمان بیاورند و عمل صالحى انجام دهند، براى آنان پاداش مضاعف در برابر كارهایى است كه انجام داده‌‏اند».[93]

امّا در این جا سخن از کسانی است که مجال عمل نداشته اند. یا به دلیل مرگ به دوران بلوغ و رشد نرسیده اند و در طفولیت از دنیا رفته اند، یا این که از قوت عقلانی بهره مند نشده اند تا با آن به تشخیص برسند و عمل کنند.

درباره این اشخاص وقتی به اصول اعتقادی اسلام مراجعه کنیم، می بینیم که خدای تعالی با عدالت درباره آن ها قضاوت خواهد نمود، در این رابطه خداوند می فرماید: «ما ترازوهاى عدل را در روز قیامت برپا مى‌‏كنیم پس به هیچ كس كمترین ستمى نمى‌‏شود».[94]

اما برای تفصیل بحث، باید به جست و جو در روایات پرداخت شود، که مطابق مفاد آن ها، خداوند متعال برای عده ای در روز قیامت، مجال امتحان فراهم می کند و طبق نتیجه آن، حکم می کند: امام باقر (ع) می فرمایند: «چون روز رستاخیز فرا می رسد خداوند بر هفت گروه حجّت می آورد:

1- كودكانی كه پیش از بلوغ از دنیا رفته‏‌اند.

2- كسانى كه در زمان فترت؛ یعنى در فاصله زمانی میان دو رسول بوده و از دنیا رفته‏‌اند.

3- پیران سالخورده كه پیغمبر را درک كرده؛ ولى عقل خود را از دست داده بوده‌‏اند.

4- بیخردان یا عقب افتادگان روانى.

5- دیوانگان كه داراى عقل نبوده‌‏اند.

6- كران (نا شنوایان) كه حسّ شنوائى نداشته‌‏اند.

7- گنگ‏ها و لال‏هاى مادر زاد.

هر كدام از این چند دسته، با خداوند عزّ و جلّ احتجاج نماید، سپس فرمودند: آن گاه خداوند عزّ و جلّ فرستاده‏‌اى به سوى آنان گسیل دارد و آتشى براى امتحان ایشان برافروزد؛ پس به آنان فرمان می­دهد و می­گوید: پروردگار شما امر فرموده كه خود را در این آتش افكنید، پس هر كس در آتش جست، آن آتش بر وى سرد و سلامت شود، و هر كس نافرمانى نمود به سوى آتش دوزخ رهسپارش كنند».[95]