نماز جمعه

اهمیت نماز جمعه‏

نماز جمعه عبادتى است هم چون نمازهاى ديگر كه در ظهر روز جمعه با شرايطى خاصّ انجام مى‏شود. در فضيلت اين نماز همين بس كه سوره‏اى در قرآن به اين نام آمده و در آن جا صريحاً مؤمنان را به حضور در نماز جمعه دعوت فرموده است و در آن آيه آمده است: “هنگامى كه صداى مؤذن بلند شد و دعوت به نماز شدى معامله و تجارت را رها ساز و براى انجام اين فريضۀ الاهى حاضر شو، كه از همه چيز براى شما بهتر است”.[1] مراد از ذكر در آيه، به اتفاق مفسران نماز جمعه است. نيز در روايت آمده است: نماز جمعه باعث حرام شدن آتش جهنم است بر بدن و موجب تخفيف هول هاى قيامت و كشيده شدن قلم عفو بر جرائم اعمال گذشته است[2] و ثواب شركت در نماز جمعه براى غير مستطيع، معادل با حج است[3] و در روايات ديگر تاركين آن را سخت نكوهش كرده تا آن جا كه مى‏خوانيم: كسى كه سه هفته آن را ترك كند منافق است.[4]

در زمان غيبت امام زمان (عج)، نماز جمعه، واجب تخييرى و افضل از ظهر است. كسى كه نماز جمعه را به جا آورده واجب نيست نماز ظهر را هم بخواند، ولى احتياط مستحب آن است كه آن را نيز به جا آورد.

چگونگی خواندن نماز جمعه

نماز جمعه دارای دو خطبه و دو رکعت نماز است. در خطبه اول واجب است حمد الاهى، گر چه به هر لفظى كه حمد الاهى محسوب شود جايز است، ولى احتياط مستحب آن است كه به لفظ جلاله «اللَّه» باشد و احتياط واجب آن است كه پس از آن به ثناى الاهى بپردازد و سپس به پيغمبر اسلام درود فرستد و واجب است مردم را به تقوا سفارش كند و يك سوره كوچك از قرآن را بخواند. و در خطبه دوم نيز حمد و ثناى الاهى به صورتى كه ذكر شد و درود بر پيغمبر اسلام واجب است. و احتياط واجب آن است كه در اين خطبه نيز به تقوا سفارش كند و سوره كوچكى از قرآن تلاوت نمايد. و احتياط مستحب و مؤكد آن است كه در خطبه دوم پس از درود بر پيغمبر (ص) به ائمه معصومين (ع) نيز درود بفرستد و براى مؤمنان استغفار كند. و بهتر است از خطبه‏هاى منسوب به امير المؤمنين (ع) يا آنچه از ائمه معصومين (ع) وارد شده انتخاب كند.

بعد از تمام شدن خطبه، نماز جمعه خوانده می شود. نماز جمعه مانند صبح دو ركعت است ولى با نماز صبح چند فرق دارد كه ذيلًا بيان مى‏شود:

احتياط آن است كه قرائت حمد و سوره در نماز جمعه به جهر يعنى بلند خوانده شود.

مستحبّ است در ركعت اوّل بعد از حمد سوره جمعه و در ركعت دوّم بعد از حمد سوره منافقين خوانده شود.

در نماز جمعه دو قنوت مستحبّ است يكى در ركعت اوّل پيش از ركوع و دوّم در ركعت دوّم بعد از ركوع، و در هر قنوت دعاهايى كه در قنوت نمازها خوانده مى‏شود مى‏توان خواند، و بهتر و افضل در دو قنوت نماز جمعه بلكه در قنوت نمازهاى ديگر خواندن كلمات فرج است. از حضرت صادق سلام اللَّه عليه روایت شده است كه فرمود: در قنوت ركعت اوّل نماز جمعه بعد از قرائت مى‏گويى: لا اله الا اللَّه الحليم الكريم … .[5]

شرایط نماز جمعه

شرط اوّل: آن كه به جماعت باشد و فرادى‏ صحيح نيست.‏

شرط دوّم: عدد است، به اين معنا كه حداقلّ نمازگزاران كه امام هم يكى از آنها است بايد پنج نفر باشند و به كمتر از آن منعقد نمى‏شود.

شرط سوّم: آن كه مسافت بين دو نماز جمعه كمتر از يك فرسخ نباشد. [6]

معیار فاصلۀ بین دو نماز جمعه

اگر در جايى نماز جمعه برگزار شد نبايد در فاصله‏اى كمتر از يك فرسخى آن نماز جمعه ديگرى منعقد شود.[7] پس در این که در هر شهری باید یک نماز جمعه اقامه شود یا بیشتر، از نظر شرع ملاک، مقدار فاصلۀ بین دو نماز جمعه است.

بر این اساس؛ اگر با فاصلۀ يك فرسخ دو نماز جمعه اقامه شود، هر دو صحيح است.

لازم به تذكر است كه ميزان در مسافت، محل نماز جمعه است نه شهرى كه نماز جمعه در آن تشكيل شده است. بنابراين، در شهرهاى بزرگى كه طول آن چند فرسخ است مى‏توان چند نماز جمعه اقامه کرد.[8]

اگر در شهری دو نماز جمعه برگزار شود و فاصلۀ بین آن دو کم تر از یک فرسخ باشد، هر کدام که دیرتر شروع کرده باشند نماز آنان باطل است. اگر هر دو مقارن هم در یک لحظه تکبیرة الاحرام بگویند هر دو نماز باطل است.[9]

البته طبق نظر حضرت امام خمینی (ره)، امام جمعه باید منصوب از طرف ولی فقیه باشد. بنابراین، اگر در شهری یک امام جمعه منصوب از طرف ولی فقیه است و دیگری غیر منصوب، بدیهی است که نماز دومی باطل است.[10]

ضمناً از آن جا که شهرها معمولاً آن قدر بزرگ نیستند که از هر طرف یک فرسخ (6 کیلومتر) محدوده داشته باشند، برای هر شهری یک امام جمعه نصب می شود.

در این باره دیدگاه های مراجع عظام تقلید را مرور می کنیم:

دفتر حضرت آیت الله العظمی خامنه ای (مدظله العالی):

اگر بين محل برگزارى نماز جمعه يک فرسخ شرعى فاصله باشد، مانع ندارد.‏‏

دفتر حضرت آیت الله العظمی فاضل لنکرانی (ره):

کمترين فاصله بين دو نماز جمعه بايد يک فرسخ باشد و يک نماز جمعه در يک شهر بخوانند کافی است و نماز جمعه و جماعت براي اجتماع مردم است و اگر کاري موجب تفرقه شود جايز نيست.

دفتر حضرت آیت الله العظمی سیستانی (مدظله العالی):

ج: بايد بين اقامه دو نماز جمعه حداقل يك فرسخ فاصله باشد.

دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی (مدظله العالی):

فاصله دو نماز جمعه بايد كمتر از يك فرسخ نباشد كه اگر در كمتر از يك فرسخ دو نماز جمعه خوانده شود نماز اوّلى صحيح و دومى باطل است.

وجوب تخییری نماز جمعه

نماز جمعه یکی از عبادات اجتماعی اسلام است که در قرآن نیز به آن اشاره شده است و مردم نیز در عمل به آن امر شده اند.[11] این عبادت به اجماع فریقین از واجبات است[12] که در زمان وجود معصوم(ع) باید اقامه شود. در زمان غیبت اگر چه برخی از فقها قائل به وجوب عینی و تعیینی نماز جمعه شده اند[13] ولی اکثر آنان نظریۀ وجوب تخییری[14] نماز جمعه را پذیرفته اند از جمله این فقها ؛ شیخ طوسی در کتاب نهایه اش است که می توان این نظریه را به او نسبت داد و در تبعیت از ایشان، عدۀ زیادی از فقها وجود دارند که نظریۀ شیخ طوسی را قبول کردند[15] به طوری که برخی بر این مطلب ادعای اجماع کرده اند؛ مثلا شهید شیخ زین الدین و  عالم محقق شیخ علی در شرح ” قواعد” و برخی دیگر را می توان از جمله این افراد نام برد.[16]

اما فقها متاخر به روشنی این نظریه را اعلام کرده اند که به ذکر عبارات آنان بسنده می کنیم.

محقق کرکی: علما امامیه از زمان امامان معصوم(ع) تا زمان ما اجماع داشته و دارند که در زمان غیبت نماز جمعه وجوب عینی ندارد، بلکه وجوب آن تخییری است.[17]

وحید بهبهانی: از آن چه ذکر کردیم مشخص می شود که قول به وجوب تخییری نماز جمعه با افضلیت نماز جمعه اقوا است.[18]

سید حسین مجتهد کرکی(م 1001): ایشان کتابی دارد به نام ”  اللمعة فى عدم عينية صلاة الجمعة” که در آن اثبات وجوب تخییری نماز جمعه است.[19]

محمد بن حسن فرزند شهید ثانی: ایشان وجوب تخییری نماز جمعه را ثابت می داند.[20]

صاحب جواهر: وجوبی که در نماز جمعه ثابت شده است وجوب تخییری است.[21]

سید کاظم یزدی صاحب عروة الوثقی:  ایشان می گوید: “نماز جمعه در زمان غيبت امام- عليه و على آبائه الكرام أفضل الصلاة و السلام-واجب تخييرى است بنا بر اقوى.”[22]

آیت الله خویی: بر حسب اخبار و روایات، وجوب نماز جمعه، وجوب تخییری است.[23]

سید احمد خوانساری: ایشان قول به وجوب تخییری را به عدۀ زیادی از فقها نسبت می دهد.[24]

حضرت امام خمینی: در روز جمعه انسان مى‏تواند به جاى نماز ظهر دو ركعت نماز جمعه بخواند.[25]

آیت الله بهجت: در روز جمعه انسان مى‏تواند بنا بر أظهر به جاى نماز ظهر دو ركعت نماز جمعه بخواند و در عصر غيبت وجوب آن تخييرى است يعنى نماز جمعه كفايت از نماز ظهر مى‏كند.[26]

مقام معظم رهبری: نماز جمعه در عصر غیبت واجب تخییری است.[27]

آیت الله سیستانی: مسأله نماز جمعه واجب تخييرى است.[28]

آیت الله فاضل لنکرانی و آیت الله مکارم شیرازی:  نماز جمعه در زمان غيبت كبرى واجب تخييرى مى‏باشد، يعنى ميان نماز جمعه و نماز ظهر مخيّر است، ولى در زمانى كه حكومت عدل اسلامى مى‏باشد و نماز جمعه اقامه شود، بهتر آن است كه نماز جمعه خوانده شود.[29]

در استدلال به این که وجوب نماز جمعه در عصر غیبت، وجوب تعیینی است یا تخییری، به برخی از روایات اشاره شده است ولی فقها در نهایت به اصول عملیه تمسک کرده اند و گفته اند: اگر شک کردیم که نماز جمعه در عصر غیبت وجوب تعیینی دارد یا وجوب تخییری (البته بعد از این که اصل مشروعیت آن در زمان غیبت ثابت شده باشد)، باید از قاعدۀ دوران امر بین تعیین و تخییر استفاده کنیم. بر طبق این قاعده[30] می گوییم: در چنین دورانی اصل این است که خصوصیت و تعیین نفی شود ،که نتیجۀ این نفی خصوصیت، قطعاً وجوب تخییری است.[31]

وقت خواندن نماز جمعه

حضرت امام خمینی (ره) پیرامون وقت خواندن نماز جمعه فرموده اند:

وقت نماز جمعه با زوال خورشيد شروع مى‏شود و تا وقتى كه سايه شخص به اندازه دو قدم «پا» متعارف برسد امتداد دارد. ولى احتياط واجب آن است كه از اوائل عرفى زوال ظهر تأخير نياندازند و اگر تأخير افتاد احتياط مستحب آن است كه نماز ظهر را بخوانند.

جائز است دو خطبه نماز جمعه قبل از ظهر شرعى ايراد شود به طورى كه پايان خطبه‏ها با ظهر شرعى مصادف باشد ولى احتياط مستحب آن است كه آنها را در وقت ظهر بخواند.

اگر امام خطبه‏ها را قبلًا شروع كرده و هنگام زوال به پايان برساند و نماز جمعه را شروع كند صحيح است. [32]

مستحبّات نماز جمعه‏

براى امام جمعه چند چيز مستحبّ است:

1. در حال خطبه خواندن امام رو به مردم بايستد.

2. بليغ و توانا در سخن گفتن و موقع شناس باشد.

3. مواظب بر نمازهاى خود در وقتشان باشد.

4. بر انجام اوامر الهى حتّى مستحبّات حريص باشد.

5. نواهى الهى حتّى مكروهات را ترك نمايد.

6. از شبهات اجتناب نمايد.

7. از سخنان بيهوده خوددارى كند تا مواعظ او در نفوس افراد تأثير بيشترى داشته باشد.

8. در حال نماز در زمستان و تابستان عمّامه بگذارد.

9. در حال نماز رداء بر دوش داشته باشد چه عبا باشد چه بُرد يمانى يا غير اينها.

10. هنگام ايراد خطبه تكيه بر عصا يا شمشير يا غير آن بنمايد.

11. هنگام روبرو شدن با مأمومين سلام بنمايد.

12. قبل از خواندن خطبه‏ها مادامى كه مؤذّن مشغول اذان است امام بنشيند.[33]

مكروهات نماز جمعه‏

آنچه بر امام و مأمومين هنگام ايراد خطبه كراهت دارد:

1. آن كه خطيب در حال خطبه به غير از خطبه سخن ديگر بگويد، و أحوط ترك آن است.

2. آن كه مأمومين هنگام ايراد خطبه‏ها حرف بزنند، بنا بر احتياط آنها نيز حرف نزنند و أحوط بر مأمومين آن است كه خطبه‏ها را به دقّت گوش كنند و توجّه به مواعظ خطيب بنمايند.[34]

[2] نصايح، ص 255.

[3] نوادر راوندى-ترجمه صادقى اردستانى، ص 277.

[4] امالى شيخ صدوق-ترجمه كمره‏اى، متن، ص 485.

[5]. نک: توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج‏1، ص843- 880.

[6] برای آگاهی از دیدگاه مراجع در این باره، نک: توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج‏1، ص843- 880.

[7] مراجع عظام می گویند: کم ترین فاصلۀ بین دو نماز جمعه، یک فرسخ است.

[8] توضیح المسائل مراجع، ج1، احکام نماز جمعه، ص 856.

[9] اجوبة الاستفتائات، آیت الله العظمی خامنه ای، ص133، س 623؛  توضیح المسائل مراجع، ج1، احکام نماز جمعه، ص 844.

[10] استفتائات حضرت امام خمینی، ص 268، س 440.

[11] جمعه،9.

[12] طباطبایی بروجردی، حسین،البدر الزاهر فی صلاة الجمعة و المسافر،ص 11،قم،1416.

[13] این نسبت در رسالۀ نماز جمعه شهید ثانی مشهود است ولی مرحوم وحيد بهبهانی نسبت این رساله و این قول را به شهید ثانی به شدت رد می کند . نک : وحید بهبهانی،محمد باقر،مصابیح الظلام،ج1، ص 401،موسسه العلامة الوحید البهبهانی،قم،1424.

[14] واجب تخييرى به اين معنى كه مكلّف در روز جمعه مخيّر است كه نماز جمعه را بخواند در صورتى كه شرائطش موجود باشد، يا نماز ظهر به جا آورد پس اگر نماز جمعه را به جا آورد، كفايت از ظهر مى‏كند. نک: توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج‏1، ص 405،دفتر انتشارات اسلامی،قم،1424.

[15] جعفریان،رسول،دوازده رساله فقهى درباره نماز جمعه، ص411،قم،بی جا، بی تا.

[16] دوازده رساله فقهى درباره نماز جمعه، ص 606.

[17] کرکی عاملی،علی بن حسین،رسائل محقق کرکی،ج1،ص 147 و 148،کتابخانه آیت الله مرعشی و دفتر نشر اسلامی،قم، 1409.

[18] مصابیح الظلام،ج1، ص 403.

[19] دوازده رساله فقهى درباره نماز جمعه، ص: 86

[20] استقصاء الاعتبار في شرح الاستبصار، ج‏7، ص: 262

[21] نجفی،محمد حسن ،جواهر الكلام في شرح شرائع الإسلام، ج‏11، ص 336،دار احیاء التراث العربی،بیروت،بی تا.

[22] یزدی طباطبایی،سید محمد کاظم،سؤال و جواب (للسيد اليزدي)، متن، ص 79،مرکز النشر العلوم الاسلامی،تهران،1415.

[23] خویی، ابوالقاسم، التنقيح في شرح العروة الوثقى، ج‏6، ص 40و 57،بی جا، بی تا.

[24] خوانساری، سید احمد،جامع المدارك في شرح مختصر النافع، ج‏1، ص 523، موسسه اسماعیلیان،قم، 1405.

[25] این مطلب به معنای وجوب تخییری است نک : توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج‏1، ص 405.

[26] توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج‏1، ص 406.

[27] خامنه ای ،سید علی، اجوبة الاستفتاءات، س 606 و 611با استفاده از نرم افزار پرسمان.

[28] توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج‏1، ص 405.

[29] توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج‏1، ص 406.

[30] در دوران امر بین تعیین و تخییر براءة عقلی و نقلی  بر عدم تعین و خصوصیت است.

[31] نک:التنقيح في شرح العروة الوثقى، ج‏6، ص: 57

[32] نک: توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج‏1، ص 847، احکام نماز جمعه، مساله ی 15 و 16و 27.

[33]. توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج‏1، ص843- 880.

[34]. برای آگاهی از دیدگاه مراجع در این باره، نک: توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج‏1، ص843- 880.