نماز

معنا و ماهیت نماز

نماز در زبان فارسی معادل معنای اصطلاحی صلاة است. صلاة در لغت عرب به چند معنا از جمله آتش افروختن، دعا ، تبريك و تمجيد است.[1] و در اصطلاح ، عبادت مخصوص مسلمانان است که دارای اجزاء، اعمال، شرایط و احکام و فلسفه خاصی است .

گروهی از دانشمندان گفته‏اند اصل صلاة از- صلاء- است و معناى صلّى الرّجل؛ يعنى او با اين عبادت از نفس و جان خويش “صلاء” را كه همان آتش افروخته خدايى است دور و برطرف كرد.‏[2] روح و فلسفه نماز همان ياد خدا است، البته ذكرى كه مقدمۀ فكر، و فكرى كه انگيزه عمل بوده باشد، چنان كه در حديثى از امام صادق (ع) آمده است كه در تفسير جمله « وَ لَذِكْرُ اللَّهِ أَكْبَرُ »[3] فرمود: “ياد خدا كردن به هنگام انجام حلال و حرام” ؛يعنى به ياد خدا بيفتد که به سراغ حلال برود و از حرام چشم بپوشد.

معنای اقامه نماز

در قرآن کریم در باره انجام نماز تعبیرات مختلفی بیان شده است:

1. تعبير به «قضاء نماز»: “فَإِذا قَضَيْتُمُ الصَّلاةَ فَاذْكُرُوا اللَّهَ قِياماً وَ قُعُوداً وَ عَلى‏ جُنُوبِكُمْ “،[4] یعنی و هنگامى كه نماز را به پايان رسانديد، خدا را ياد كنيد ايستاده، و نشسته، و در حالى كه به پهلو خوابيده‏ايد …”. در این آیه شریفه مراد از “قضاء نماز” به پایان رساندن و فارغ شدن از از انجام نماز به عنوان عبادت فردی است.

2. تعبير به «قیام بر نماز»: “إِنَّ الْمُنافِقينَ يُخادِعُونَ اللَّهَ وَ هُوَ خادِعُهُمْ وَ إِذا قامُوا إِلَى الصَّلاةِ قامُوا كُسالى‏ يُراؤُنَ النَّاسَ وَ لا يَذْكُرُونَ اللَّهَ إِلاَّ قَليلاً “؛ منافقان مى‏خواهند خدا را فريب دهند در حالى كه او آنها را فريب مى‏دهد و هنگامى كه به نماز برمى‏خيزند، با كسالت برمى‏خيزند و در برابر مردم ريا مى‏كنند و خدا را جز اندكى ياد نمى‏نمايند![5] در این آیه نیز مراد از قیام به نماز، آماده شدن یرای انجام نماز به عنوان عبادت فردی است.

3. تعبير به «اتیان نماز»: “وَ لا يَأْتُونَ الصَّلاةَ إِلاَّ وَ هُمْ كُسالى‏ وَ لا يُنْفِقُونَ إِلاَّ وَ هُمْ كارِهُونَ”؛ و نماز به جا نمى‏آورند جز با كسالت، و انفاق نمى‏كنند مگر با كراهت![6] در این آیه نیز مراد از قیام به نماز، آماده شدن یرای انجام نماز به عنوان عبادت فردی است.

4. تعبير به «اقامه نماز»، به جاى خواندن نماز: “الَّذينَ يُقيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ”؛ همانان كه نماز را برپا مى‏دارند، و زكات را مى‏پردازند و آنها به آخرت يقين دارند.[7]

مفسران در باره تعبیر اقامه نماز می گویند: این تعبیر بالاتر از نماز خواندن هر فرد مسلمان و انجام تکلیف شخصی است، و اشاره به اين است كه مؤمنان نه تنها خودشان نماز مى‏خوانند، بلكه كارى مى‏كنند كه اين رابطه محكم با پروردگار هميشه و در همه جا برپا باشد.[8]

در تفسیر المیزان آمده است: “… اقامه، به معناى بپا داشتن هر چيز است به نحوى كه تمامى آثار آن چيز مترتب بر آن شود، و هيچ اثر و خاصيتى پنهان و مفقود نماند؛ مانند اقامۀ عدل، اقامۀ سنت، اقامه نماز، اقامه شهادت، اقامه حدود، اقامه دين و امثال آن”.[9]

در زیارت امام حسین (ع) می خوانیم: “اشهد انک قد اقمت الصلاة”؛ شهادت می دهم که تو نماز را به پاداشتی. در این جا اقامۀ نماز یعنی زنده کردن نماز، نه خواندن آن. البته در قرآن هر جا که نماز به معنای خواندن و به جا آوردن باشد با کلماتی مانند “مصلین” آمده است.[10]

بنابراین اقامۀ نماز یک معنای بالاتر و والاتر از نماز خواندن فردی دارد و به معنای زنده کردن، زنده نگه داشتن، عزت و ارزش بخشیدن به نماز در جامعه و در بین مردم است.

فلسفه نماز

امام على بن موسى الرضا (ع) در پاسخ نامه‏اى كه از فلسفه نماز در آن سؤال شده بود چنين فرمود:”

علت تشريع نماز اين است كه توجه و اقرار به ربوبيت پروردگار است، و مبارزه با شرك و بت پرستى، و قيام در پيشگاه پروردگار در نهايت خضوع و نهايت تواضع، و اعتراف به گناهان و تقاضاى بخشش از معاصى گذشته، و نهادن پيشانى بر زمين همه روز براى تعظيم پروردگار”.[11]

و نيز هدف اين است كه انسان همواره هشيار و متذكر باشد، گرد و غبار فراموشكارى بر دل او ننشيند، مست و مغرور نشود، خاشع و خاضع باشد، طالب و علاقمند افزونى در مواهب دين و دنيا گردد.

علاوه بر اين كه مداومت ذكر خداوند در شب و روز كه در پرتو نماز حاصل مى‏گردد، سبب مى‏شود كه انسان مولا و مدبر و خالق خود را فراموش نكند، روح سركشى و طغيانگرى بر او غلبه ننمايد.

و همين توجه به خداوند و قيام در برابر او، انسان را از معاصى باز مى‏دارد و از انواع فساد جلوگيرى مى‏كند .[12]

علت وجوب نماز

خداوند متعال بی نیاز مطلق است و هیچ گونه نقص، ضعف و نیازی در وجود او راه ندارد و همۀ موجودات به او نیازمندند. از طرف دیگر خداوند رؤف و مهربان است، همۀ بندگان خود را دوست دارد و جهان و نعمت ها و زیبایی های آن را برای آنان آفریده است. بر این اساس همۀ کارهایش بر اساس حکمت است. از جمله اگر فرمانی برای انجام نماز یا اعمال دیگر صادر کند تنها بر اساس حکمت و مصالح و منافعی است که انجام این گونه اعمال برای بندگان دارد، حکمت هایی؛ مانند: رسیدن به کمال، دوری از پلیدی ها و زشتی ها ، تقرب به ذات پاک الاهی و …[13] و نیز اگر از انجام کاری نهی کرده و بندگان خود را بر حذر داشته است تنها به خاطر ضررها و مفاسدی است که در آن کار برای بندگان وجود دارد و چه بسا هیچ کس جز ذات اقدس الاهی از آن مضرات آگاه نیست. هم چنین عذاب ها و مجازات هایی که وعده داده شده است در حقیقت نتیجه و اثر خود آن عمل حرام یا ترک آن عمل واجب است که با انجام کار حرام و یا ترک واجب به انسان می رسد؛ همانند خوردن غذای مسموم و مضری که پزشک دلسوز و مهربان ما را از خوردن آن نهی کرده است؛ زیرا خوردن چنین غذایی همان و مبتلا شدن به آثار و عوارض سوء آن نیز همان.

قرآن چه زیبا در بارۀ عقوبت های آخرت سخن گفته و علّت کلی عذاب ها را با یک مضمون بیان کرده که: اين به خاطر چيزى است كه دست هاى شما از پيش فرستاده (و نتيجه كار شما است) و به خاطر آن است كه خداوند، به بندگان (خود)، ستم نمى‏كند.[14]

بنا براین حقیقت و واقعیت عذاب الاهی، کارهای ناشایستی است که از آدمی صادر می شود و برای این که بندگان از عواقب کارهای خود آگاه باشند و بر این اهداف تأکید بیشتری صورت گرفته باشد خداوند مطالب را به این نحو برای آنان بیان کرده است؛ زیرا چه بسا افرادی که به امید پاداش راه صلاح در پیش نمی گیرند ولی از ترس عذاب یا راه صلاح پیش می گیرند و یا دست به فساد نمی زنند.

فرض کنید که برای مریضی دارویی مفید و شفابخش است امّا مریض از خوردن آن استنکاف می کند ، ولی این مریض با درخواست پدرش و به احترام او دارو را می خورد و اثرات مفید آن را می یابد، و همین طور اگر به امید پاداش گرفتن از پدر و یا تنبیه نشدن به دست او این دارو را بخورد. پس در اعمال عبادی هدف خداوند خیرخواهی نسبت به بندگان است نه این که به خداوند نفعی می رسد، مخصوصاً با توجه به این که او بی نیاز مطلق است .

از طرف دیگر خداوند نعمت های بیشماری به ما بخشیده است که عقل سلیم حکم می کند از صاحب آن تشکر و قدر دانی کنیم و نماز تشکر از خدا است و کسی که نماز را ترک می کند در حقیقت از یک وظیفۀ بزرگ وجدانی خود سرپیچی کرده است و از نظر عقل مقصر و گناه کار است و استحقاق مجازات دارد. آیا اگر کسی شما را به یک مهمانی دعوت کرد و از شما پذیرایی کرد، او به تشکر شما نیازمند است یا تشکر وظیفۀ اخلاقی و وجدانی شماست؟ و اگر دیگران متوجه شوند که شما در برابر این پذیرایی صاحبخانه هیچ تشکر و قدردانی نکرده اید آیا پیش آنان احترام و ارزشی خواهید داشت ؟ آیا این ذلت و خواری در پیش دیگران بالا ترین عذاب نیست؟

روح نماز

اگر ركوع و سجود و قرائت و تسبيح را جسم نماز بدانيم، حضور قلب و توجه درونى به حقيقت نماز و كسى كه با او راز و نياز مى‏كنيم روح نماز است.

خشوع نيز در واقع چيزى جز حضور قلب توأم با تواضع و ادب و احترام نيست و به اين ترتيب روشن مى‏شود كه مؤمنان تنها به نماز به عنوان يك كالبد بى روح نمى‏نگرند بلكه تمامى توجه آنها به باطن و حقيقت نماز است.[15]

بنابراین کسانی که اهل نماز نیستند یا اهل نماز بوده و آن را کنار زده اند مواهب بسیاری را از دست داده اندکه جبران آنها ار راه دیگر ممکن نیست برای درک آن مواهب باید هرچه زودتر با نماز ارتباط پیدا کنند.

آثار نماز

نماز یکی از عبادت های بزرگ اسلام است که تاثیرات بسیار مهمی در تربیت فرد و جامعه دارد. از جمله:

1- نماز وسيلۀ شستشوى از گناهان است، در حديثى مى‏خوانيم: پيامبر (ص) از ياران خود سؤال كرد:

” اگر بر در خانۀ يكى از شما نهرى از آب صاف و پاكيزه باشد و در هر روز پنج بار خود را در آن شستشو دهد، آيا چيزى از آلودگى و كثافت در بدن او مى‏ماند؟”.

در پاسخ عرض كردند: نه، فرمود:” نماز درست همانند اين آب جارى است، هر زمان كه انسان نمازى مى‏خواند گناهانى كه در ميان دو نماز انجام شده است از ميان مى‏رود”.

2- نماز سدى در برابر گناهان آينده است، چرا كه روح ايمان را در انسان تقويت مى‏كند، و نهال تقوى را در دل پرورش مى‏دهد، و مى‏دانيم” ايمان” و” تقوى” نيرومندترين سد در برابر گناه است، و اين همان چيزى است كه خدا در بارۀ آن فرمود: «آن چه از كتاب به سوى تو وحى شده است بخوان، و نماز را برپا دار، كه نماز از كار زشت و ناپسند بازمى‏دارد، و قطعاً ياد خدا بالاتر است، و خدا مى‏داند چه مى‏كنيد.»[16]

3- نماز، غفلت‏زدا است، بزرگترين مصيبت براى رهروان راه حق آن است كه هدف آفرينش خود را فراموش كنند و غرق در زندگى مادى و لذائذ زود گذر كردند، اما نماز به حكم اين كه در فواصل مختلف، و در هر شبانه روز پنج بار انجام مى‏شود، مرتبا به انسان اخطار مى‏كند، هشدار مى‏دهد، هدف آفرينش او را خاطر نشان مى‏سازد، موقعيت او را در جهان به او گوشزد مى‏كند و اين نعمت بزرگى است كه انسان وسيله‏اى در اختيار داشته باشد كه در هر شبانه روز چند مرتبه قوياً به او بيدار باش گويد.

4- نماز خودبينى و كبر را در هم مى‏شكند، چرا كه انسان در هر شبانه روز هفده ركعت و در هر ركعت دو بار در برابر خدا پيشانى بر خاك مى‏گذارد، خود را ذرۀ كوچكى در برابر عظمت او مى‏بيند، بلكه صفرى در برابر بى‏نهايت. پرده‏هاى غرور و خود خواهى را كنار مى‏زند، تكبر و برترى جويى را در هم مى‏كوبد.

به همين دليل على (ع) در آن حديث معروفى كه فلسفه‏هاى عبادات اسلامى در آن منعكس شده است بعد از ايمان، نخستين عبادت را كه نماز است با همين هدف تبيين مى‏كند مى‏فرمايد: “خداوند ايمان را براى پاكسازى انسان ها از شرك واجب كرده است و نماز را براى پاكسازى از كبر” .

5- نماز وسيلۀ پرورش، فضائل اخلاق و تكامل معنوى انسان است، چرا كه انسان را از جهان محدود ماده و چهار ديوار عالم طبيعت بيرون مى‏برد، به ملكوت آسمان ها دعوت مى‏كند، و با فرشتگان همصدا و همراز مى‏سازد، خود را بدون نياز به هيچ واسطه در برابر خدا مى‏بيند و با او به گفتگو برمى‏خيزد.

6- نماز به سائر اعمال انسان ارزش و روح مى‏دهد- چرا كه نماز روح اخلاص را زنده مى‏كند، زيرا نماز مجموعه‏اى است از نيت خالص و گفتار پاك و اعمال خالصانه، تكرار اين مجموع در شبانه روز بذر ساير اعمال نيك را در جان انسان مى‏پاشد و روح اخلاص را تقويت مى‏كند.

امام على (ع) در وصاياى خود بعد از آن كه فرق مباركش با شمشير ابن ملجم جنايتكار شكافته شد فرمود: “خدا را خدا را در بارۀ نماز؛ چرا كه ستون دين شما است”.[17]

همان طور كه اگر عمود خيمه در هم بشكند يا سقوط كند هر قدر طناب ها و ميخ هاى اطراف محكم باشد اثرى ندارد، همچنين هنگامى كه نماز که ستون دین است آسیب ببیند یا از ميان برود اعمال ديگر اثر خود را از دست خواهند داد.

در حديثى از امام صادق (ع) مى‏خوانيم: “نخستين چيزى كه در قيامت از بندگان حساب مى‏شود نماز است اگر مقبول افتاد سائر اعمالشان قبول مى‏شود،[18] و اگر مردود شد سائر اعمال نيز مردود مى‏شود.” [19] شايد دليل اين سخن آن باشد كه نماز رمز ارتباط خلق و خالق است، اگر به طور صحيح انجام گردد قصد قربت و اخلاص كه وسيله قبولى سائر اعمال است در او زنده مى‏شود، و گرنه بقيۀ اعمال او آلوده مى‏گردد و از درجۀ اعتبار ساقط مى‏شود.

7- نماز انسان را به بهداشت و پاكسازى محیط زندگى از هر گونه آلودگی ظاهری و باطنی امر مى‏كند، چرا كه مى‏دانيم مكان نمازگزار، لباس نمازگزار، فرشى كه بر آن نماز مى‏خواند، آبى كه با آن وضو مى‏گيرد و غسل مى‏كند، محلى كه در آن غسل و وضو انجام مى‏شود بايد از هر گونه نجاست و کثافت و غصب و تجاوز به حقوق ديگران پاك باشد كسى كه آلوده به تجاوز و ظلم، ربا، غصب، كم‏فروشى، رشوه خوارى و كسب اموال حرام باشد چگونه مى‏تواند مقدمات نماز را فراهم سازد؟ در كتب فقهى و منابع حديث، امور زيادى به عنوان موانع قبول نماز ذكر شده است از جمله مساله شرب خمر است كه در روايات آمده:” نماز شرابخوار تا چهل روز مقبول نخواهد شد مگر اين كه توبه كند”.[20]

پيدا است كه فراهم كردن اين شرايط قبولى تا چه حد سازنده است.

8- رعايت شرائط كمال نماز ، عامل مؤثر ديگر براى ترك بسيارى از گناهان است. مثلاً تكرار نماز در پنج نوبت در شبانه روز خود دعوتى است به بهره مند شدن نمازگزار از همۀ آثار نماز در زمان های متعدد.

9- نماز روح انضباط را در انسان تقويت مى‏كند، چرا كه دقيقا بايد در اوقات معينى انجام گيرد كه تأخير و تقديم آن هر دو موجب بطلان نماز، است همچنين آداب و احكام ديگر در مورد نيت و قيام و قعود و ركوع و سجود و مانند آن كه رعايت آنها، پذيرش انضباط را در برنامه‏هاى زندگى كاملاً آسان مى‏سازد.

همۀ اينها فوائدى است كه در نماز، قطع نظر از مسالۀ جماعت وجود دارد و اگر ويژگى جماعت را بر آن بيفزائيم، بركات بى شمار اجتماعی دیگری علاوه بر آن چه گفته شد خواهد داشت .

فلسفه اوقات نماز های روزانه

در مورد علت خواندن نمازهای واجب روزانه در اوقات خاص در روایات آمده است:

الف. امام رضا علیه السلام می فرماید: چون این اوقات نزد مردم شناخته شده بود خداوند جهت راحتی عمل، آنها را انتخاب کرد و برای  نماز عصر، وقت مشهوری نبود لذا پس از ظهر قرار داده شد.[21]

ب. خداوند مهربان اراده کرده است پیش از هر کاری، ذکر و عبادت او انجام گیرد لذا این اوقات را قرار داد.[22] نماز صبح در ابتدای روز و آغاز کار روزانه؛ نماز ظهر در آغاز استراحت پس از اشتغالات؛ نماز عصر آغاز مرحله دوم کار پس از خواب و استراحت؛ نماز مغرب در آغاز برگشت به خانه و نهادن زینت های دنیوی لحاظ شده؛ نماز عشاء سرآغاز تمام شدن امورات روزانه و شروع خواب و استراحت شبانه است؛ از این رو نماز در سرآغاز مرحله های مهم زندگی انسان، و برای زنده نگه داشتن یاد خدا و عبادت او قرار گرفته است.[23]

ج. پیامبر اکرم(ص) فرمود: وقتى آفتاب بزوال رسد حلقه‏اى دارد كه در آن درآيد و زوال خورشيد باشد و هر چيزى زير عرش است تسبيح گويد براى ذات پروردگارم و آن ساعتى است كه رحمت بر من فرستد در آن پروردگارم خداى عز و جل بر من بر امتم در آن نماز را فرض كرده و فرموده  «نماز را بپا دار از زوال آفتاب تا سرخى اول شب»[24] و آن ساعتى است كه در آن روز قيامت دوزخ را آورند مؤمنى نباشد كه در اين ساعت توفيق يابد ساجد يا راكع يا در نماز باشد جز آنكه خدا تنش را بر آتش حرام كند نماز عصر در ساعتى است كه آدم از درخت خورد و او را از بهشت بيرون كرد و بذريه‏اش دستور داد تا روز قيامت اين نماز را بخوانند و آن را براى امتم اختيار كرد و آن محبوبترين نماز است نزد خداى عز و جل و بمن سفارش كرد آن را از ميان نمازها حفظ كنم و نماز مغرب در ساعتى است كه خدا توبه آدم را قبول كرد …آدم سه ركعت نماز خواند يك ركعت براى گناه خود و يك ركعت براى گناه حواء و ركعتى هم براى توبه‏اش و خدا اين سه ركعت را بر امتم فرض كرد، و اين ساعتى است كه دعا در آن مستجابست و پروردگارم بمن وعده داده كه هر كه در آن دعا كند اجابت نمايد، اين از همان نمازهائى است كه پروردگارم بمن فرمان داده و فرموده[25]: منزه است خدا هنگامى كه بامداد كنيد و هنگام پسين شما، نماز عشاء براى آنست كه گور تاريك است و قيامت تاريكى دارد و خدا مرا و امتم را به اين نماز فرمان داده در اين وقت تا گورشان روشن گردد و بر صراط نورى به آنها عطا شود و هر گامى كه براى نماز عشاء بر دارند خدا تن آنها را بر آتش حرام كند و اين نمازيست كه خدا براى رسولان پيش از من مقرر كرده بود، نماز فجر براى انست كه آفتاب بر دو شاخ شيطان برآيد (ظاهرا کنایه از این است که همگام با طلوع آفتاب که زمان از خواب بر خواستن مردم است شیطان نیز فعالیت خود را آغاز می کند) و خدا بمن دستور داده آن را بخوانم پيش از آفتاب زدن و پيش از آنكه كافران براى آن سجده كنند امتم براى خدا سجده كنند و شتاب در آن پيش خدا محبوبتر است و آن نمازيست كه فرشتگان شب و روز بر آن گواهند[26]

علاوه این که به پا داشتن پنج وعده نماز مخصوصا در اول وقت و وجوب آن بطور مکرر در شبانه روز، ضمن اینکه همیشه انسان را شکرگذار بار می آورد؛ باعث نظم بسیار بالای فردی و اجتماعی وحدت و یکپارچگی مسلمانان و شکوه جامعه اسلامی و حفظ شعائر الهی از آستانۀ فراموشی و تحریف می گردد.[27]

فضیلت نماز شب

از جمله نمازهای مستحبی كه در قران و روایات بر آن تأكید زیادی شده نافله و تهجد در شب است كه در قران[28] و روایات به آن اشاره شده است.

خداوند در قرآن مجید به پیامبرش می فرماید: “و پاسى از شب را (از خواب برخیز، و) قرآن (و نماز) بخوان! این یك وظیفه اضافى براى توست؛ امید است پروردگارت تو را به مقامى در خور ستایش برانگیزد![29]

مفسرین این آیه را دلیل بر فضیلت نافله شب دانسته‏اند، هر چند آیه صراحت در این مساله ندارد ولى با قرائن مختلفى كه در دست است این تفسیر روشن به نظر مى‏رسد[30].

از معصومین (ع) نیز روایات زیادی در فضیلت آن وارد شده است كه برای نمونه به چند مورد اشاره می كنیم:

1-نبى اكرم (ص) فرمودند:” آبرو و شرف مؤمن به نماز شب است و چون روز قیامت خدا مردمان اولین و آخرین را گرد آورد ندا دهنده‏اى صدا می زند كه بپاخیزند شب زنده‏داران كه خداى را در دلهاى شب می خواندند پس بپاخیزند گروهى اندك بعد از ایشان به حساب بقیه مردم رسیدگى شود”[31].

2-پیامبر اكرم (ص) در جای دیگر فرموده اند: همانا خانه‏هائى كه در آنها نماز شب و قرآن خوانده مى‏شود آسمان را روشن می كنند همان طورى كه ستارگان زمین را روشن می نمایند.

3-و نیز از نبى اكرم (ص) روایت شده كه فرموده نماز شب در تاریكى قبر چراغى است براى خواننده آن.[32]

4- و از پیغمبر (ص) است كه بر شما باد به شب زنده دارى كه شیوۀ نیكان پیش از شما است و شب زنده دارى نزدیكى به خداست و كفارۀ گناهان و باز دار از گناه و راننده درد از تن[33].

5- امام سجاد (ع) در جواب این سؤال که ” چرا اهل تهجّد و عبادت در شب نیكو منظرترین مردم هستند؟” فرمودند: زیرا ایشان با خدا خلوت مى‏كنند پس حق تعالى از نور خودش ایشان را مى‏پوشاند[34] [35].

6- امام صادق (ع) آثاری برای نماز شب فرمودند:

نماز شب چهره را زیبا كند، خُلق را خوش كند، روزى را پاك كند، وام را بپردازد، اندوه را ببرد، دیده را روشن كند بر شما باد به نماز شب كه سنت پیغمبر شما است و راننده درد از تن شما[36].

کیفیت خواندن نماز شب

نماز شب ۱۱ رکعت است. هشت رکعت به صورت نماز دو رکعتی؛ مانند نماز صبح‌، ولی به نیت نماز شب خوانده می‌شود. بعد دو رکعت به نیت نماز شفع‌، سپس یک رکعت نماز به نیت وتر خوانده می‌شود. مجموع این یازده رکعت را به دو صورت مختصر و طولانی می‌توان خواند.

روش مختصر:

در این روش‌، در یازده رکعت تنها به سوره حمد (بدون سوره‌) می‌توان بسنده کرد.

روش طولانی‌:

در این شیوه در هر رکعت از هشت رکعت ابتدایی‌، نخست سوره حمد، سپس یک سوره (سوره‌های متعددی مانند کافرون‌، توحید و… که سفارش شده است) را می‌خوانیم‌. البته در برخی روایات حتی به خواندن ده بار سوره توحید سفارش شده است‌.

در دو رکعت نماز “شفع‌”، بهتر است در رکعت اول بعد از قرائت سوره حمد، سوره “فلق” خوانده شود و در رکعت دوم بعد از حمد سوره “ناس‌” را بخوانیم‌.

در یک رکعت “وتر” بعد از سوره حمد، نیز بهتر است سه بار سوره توحید به تنهایی‌، یا سه بار سوره توحید به همراه فلق و ناس را بخوانیم و می‌توان تنها به یک سوره توحید بسنده کرد و دست‌ها را به قنوت بالا برد.

قنوت‌:

قنوت نماز وتر، یکی از مستحبات پر فضیلت است و سفارش شده است که آن را طولانی کنیم‌. در روایتی از پیامبر اکرم‌ آمده است‌: “هر کس در دنیا قنوت نماز وترش طولانی‌تر باشد، در موقف قیامت راحت‌تر است”‌.[37] در قنوت ابتدا در حق چهل مؤمن و یا به طور کلی برای مؤمنان دعا می‌کنیم؛ مثلاً می‌گوییم: “اللهم اغفر لفلان (به جای گفتن “فلان‌” نام شخصی که می‌خواهد برایش دعا کند را می‌گوید) یا اللهم اغفر للمؤمنین و المؤمنات” سپس هفتاد مرتبه می‌گوییم‌: “استغفر الله ربی و اتوب الیه‌” بعد هفت مرتبه می‌گوییم‌: “هذا مقام العائذ بک من النار”، سپس سی صد مرتبه می‌گوییم‌: “العفو” و بعد از آن می‌گوییم‌: “رب‌ّ اغفرلی و ارحمنی و تب علی‌ّ انک انت التواب الغفور الرحیم‌” بعد به رکوع و سپس به سجده رفته و تشهد و سلام می‌دهیم‌. البته دعاها و ذکرهای مستحبی فراوانی در میان اذکار نماز شب و رکعات آن وجود دارد که مستحب است‌.

برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به:

1. نمایه: اهمیت و آثار نماز شب و حکم قضاء آن، سؤال 2859 (سایت: 3094).

2. مفاتیح الجنان‌، مرحوم شیخ عباس قمی‌.

قضای نماز شب

همانگونه که انجام و اداء نافلۀ شب بسیار پسندیده است قضای آن برای کسانی که به هر دلیل نتوانسته اند این عبادت مهم را در وقت خود انجام دهند بسیار نیکو است. – رسول خدا (ص) فرمود: همانا خداوند تبارك و تعالى البته نزد فرشتگان خود مباهات می كند به آن بنده كه قضاى نماز شب را در روز انجام‏ دهد، و می فرماید: اى فرشتگان من به بنده من بنگرید كه نمازى را كه بر او واجب نساخته‏ام قضا می كند، گواه باشید كه من البتّه گناهان او را آمرزیدم [38].‏

بنا بر این همان طور كه قضای واجبات بر مكلف واجب است قضاء مستحبات نیز بر مكلف مستحب است .

‏ عبد اللَّه بن سنان از امام صادق (ع) روایت كرده و می گوید: به آن حضرت عرض كردم شخصی که مدت زیادی  نمازهای نافله اش ترک شده و مقدار و تعداد آنها را نمی داند، چگونه آنها را قضا کند؟ فرمود: آن قدر نماز نافله به جا آورد تا یقین کند همه نمازهای نافله ای را که به جا نیاورده  قضا کرده است … [39].

از آنجا که ترک اعمال و نمازهای مستحبی گناه محسوب نمی شود و عقاب آور نیست ، اگر كسی خواست قضاء آنها را به جا آورد در هر وقتی كه بخواهد می تواند این کار را انجام دهد.

1 امام رضا (ع) در پاسخ کسی که سؤال کرده بود نماز مستحبی نخوانده ام اگر بخواهم قضاء كنم چه وقت قضاء كنم ؟ نوشتند:” هر ساعت از روز یا شب كه خواستید.”[40].

اما بهتر است كه قضای نافله شب گذشته را در شب بعد و قضای نافله روز گذشته را در روز بعد بجا آورد. چنانچه امام صادق (ع) فرموده اند: اگر نافله روزانه‏ات قضا شد، روز بعد، قضاى آن را بخوان، و اگر نافله شبانه‏ات قضا شد، شب بعد، قضاى آن‏ را بخوان[41].

محمّد بن مسلم مى‏گوید: محضر مبارك امام (ع) عرض كردم: شخصى بیمار شد و از انجام دادن مستحبّات امتناع نمود و در نتیجه نافله را ترك كرد حكم وى چیست؟

حضرت فرمود: اى محمّد نافله فریضه نیست، اگر خواست آن را قضاء كند البته برایش بهتر است و اگر قضاء هم نكند تكلیفى بر او نیست[42].

البته بهتر و مستحب است که در قضاء مستحبات رعایت ترتیب بشود؛ به این كه ترتیب خصوصا در نافله شب اول باید نمازهاى دو ركعتى و در آخر نماز وتر آن را قضا كند. و در قضاء نمازهای وتر هم مستحب است دو ركعت نماز مستحبی بین شان فاصله باشد.

امام باقر (ع) فرمود: در صورتى كه دو یا سه شب و یا بیشتر، نماز وتر خود را نخوانده باشى، باید به ترتیب قضاى آن را بخوانى و بعد از آن كه قضاى وتر اول را خواندى، لا اقل دو ركعت نافله بخوان و بعد از دو ركعت، وتر دوم را قضا كن، زیرا نماز وتر باید دنباله نمازهاى دیگر باشد[43].

نماز آیات

نماز آیات یکی از نماز های واجب است که به جهت وقوع یکی از این حوادث واجب می شود: گرفتن خورشيد، گرفتن ماه (هرچند كه قسمتى از خورشيد و ماه باشد)، زلزله رعد و برق و بادهاى سياه و سرخ و مانند اينها در صورتى كه بيشتر مردم بترسند. این نماز دو ركعت است و در هر ركعت پنج ركوع دارد كه جمعا ده ركوع مى شود که آن را می توان به یکی از این دو صورت بجا آورد:

الف: بعد از نيت، تكبيرة الاحرام گفته و سپس حمد و سوره را مى خواند و به ركوع مى رود سپس سر از ركوع برداشته بار ديگر حمد و سوره را مى خواند و به ركوع مى رود و آن گاه سر از ركوع برداشته به خواندن حمد و سوره مى پردازد و همچنين تا پنج ركوع آن گاه بعد از رکوع پنجم به سجده مى رود و بعد از سجده دوم برخاسته و ركعت دوم را نیز مانند ركعت اول را انجام مي دهد و پس از سر برداشتن از سجده دوم تشهد مى خواند و سلام مي دهد و در اين نماز فرقى بين اين نيست كه در ده بار حمد و سوره خواندن يك سوره را تكرار كند و يا ده سوره متفاوت بخواند.

ب: بعد از نيت، تكبيرة الاحرام گفته و سپس سوره حمد را خوانده و يك سوره كامل را پنج قسمت می كند، آن گاه بعد از حمد يك قسمت از آن سوره را مى خواند و به ركوع مى رود و سر از ركوع برداشته بدون اين كه حمد را تكرار كند قسمت دوم از همان سوره را مى خواند و به ركوع مى رود و مجدداً برخاسته قسمت سوم آن سوره را مى خواند و به ركوع مي رود و همچنين تا ركوع پنجم به طورى كه قبل از ركوع پنجم همۀ سوره تمام شود و ركوع پنجم را به جاى آورده و سر از رکوع برداشته و به سجده مى رود و پس از سجده دوم برخاسته ركعت دوم را نیز به همين ترتیب به جا می آورد.[44]

نماز وحشت

نماز وحشت یا نماز «ليلة الدفن» ، نمازى است كه در شب اول دفن مؤمنی که از دنیا رفته است براى او خوانده مى شود. به اين خاطر نماز وحشت ناميده شده كه فردى كه از دنيا رفته هنوز با عالم قبر آشنايى و انسى ندارد و در خود احساس ترس و وحشت دارد و اين نماز با فضل الهى وحشت را از او دور مى كند، در روايت آمده كه اين نماز باعث راحتى ميت وگشادگى قبر او تا روز قيامت و زياد شدن حسنات و ثواب هاى انجام دهنده اين نماز و بالارفتن درجه او مى شود. [45] پس در واقع نماز رفع وحشت است نه نماز وحشت.

چگونگى خواندن نماز وحشت:

نماز وحشت را به یکی از روش های زیر می توان خواند:

1. در ركعت اول سوره حمد و سپس آيه الكرسى است و خواندن «از لا اله الا هو تا و هو العلی العظیم»[46] کافی است.[47] (بدون سوره توحيد) و در ركعت دوم سوره حمد و سپس 10 مرتبه سوره قدر «انا انزلناه» خوانده مى شود و وقتى نماز تمام شد، چنين گفته مى شود: «اللهم صل على محمد و آل محمد و ابعث ثوابها الى قبر فلان» و به جاى كلمه فلان، نام ميت را مى برد.

2. در ركعت اول بعد از حمد آية الكرسى را تا «فِيها خالِدُونَ» بنا بر احتياط يك بار خوانده و…[48] بنابراین امام راحل ره نیز به خواندن تا «فِيها خالِدُونَ» فتوی نداده است.

3. پيامبر (ص) فرمود: «هيچ ساعتى در نزد ميت سخت تر از شب اول قبر نيست، پس بر مردگان خود رحم كنيد با صدقه دادن و اگر قدرت صدقه دادن نداشتى دو ركعت نماز براى ميت به اين ترتيب بخوان: در ركعت اول بعد از حمد، دو مرتبه سوره توحيد و در ركعت دوم بعد از حمد، 10 بار سوره تكاثر بخواند و بعد از نماز چنين بگويد: اللهم صل على محمد و آل محمد و ابعث ثوابها الى قبر ذلك الميت فلان ابن فلان (به جاى فلان اول نام خود ميت و به جاى فلان دوم، نام پدرش را مى گوئى)».[49].

نماز اعرابی

یکی از نماز های مستحبی نماز مشهور به نماز اعرابی است كه به صورت یك دو ركعتی و دو چهار ركعتی خوانده می شود.[50]

در روایت آمده است،[51] روز جمعه، چون روز بلند شود، دو رکعت نماز بگزارد، در رکعت اول بعد از حمد هفت مرتبه سوره فلق و در رکعت دوم بعد از حمد، هفت مرتبه سوره “ناس” بخواند و بعد از سلام هفت مرتبه “آیه الکرسی” بخواند، پس برخیزد و هشت رکعت دیگر بگزارد به دو سلام و بعد از هر دو رکعت آن بنشیند و تشهد بخواند و سلام بگوید. چون چهار رکعت را تمام کرد سلام بگوید و چهار رکعت دیگر نیز بدین طریق بجا آورد و در هر رکعتی حمد یک مرتبه، سوره‏ نصر یک مرتبه، سوره توحید را 25 مرتبه بخواند و چون از تشهد و سلام فارغ شد، هفت مرتبه این دعا را بخواند: “یا حی یا قیوم یا ذا الجلال و الاکرام…”.

نماز عید

نماز عيد فطر و قربان در زمان حضور امام (ع) واجب است و بايد به جماعت خوانده شود و در زمان ما كه امام معصوم (ع) غايب است، مستحب مى‏باشد و احتياط واجب آن است كه آن را به جماعت نخوانند،[52] ولى به قصد رجاء مانع ندارد، و چنانچه ولى فقيه يا مأذون از طرف او اقامه جماعت نمايد اشكال ندارد.[53]

البته هر چند نماز عید فطر در زمان غایب بودن امام زمان (عج) واجب نیست، اما خواندن این نماز اثرات خوبی دارد.

[2] – راغب اصفهانى، حسين بن محمد، المفردات في غريب القرآن، همان.

[3] – العنکبوت، 45.

.[4] نساء، 103.

[5] . نساء، 142.

[6] . توبه، 54.

[7]. لقمان، 4.

[8] تفسير نمونه، ج ‏7، ص 88.

[9] ترجمه الميزان، ج ‏11، ص 62.

[10] “الا المصلین”، معارج، 22؛ “لم نک من المصلین”، مدثر، 43.

[11] وسائل‏الشيعة، ج 4، ص 9.

[12] – مكارم شيرازى، ناصر، تفسير نمونه، ج 16، ص 291 – 296، دار الكتب الإسلامية، تهران، چاپ اول، 1374 ش. لازم به ذکر است که برای اطلاع از منبع و مرجع روایات نقل شده.

[13] برای آگاهی بیشتر، نک: سؤال 378 (سایت: 389)، نمایه: عبادت برای خود یا خدا؟

[14] آل عمران، 182،ذلِكَ بِما قَدَّمَتْ أَيْديكُمْ وَ أَنَّ اللَّهَ لَيْسَ بِظَلاَّمٍ لِلْعَبيدِ.

[15] – مكارم شيرازى، ناصر، تفسير نمونه، ج 14، ص،204 و 205 دار الكتب الإسلامية، تهران، چاپ اول، 1374 ش.

[16] – العنکبوت، 45.

[17] تهذيب‏ الأحكام، ج 9، ص 176، حدیث4، “اللَّه اللَّه فى الصلاة فانها عمود دينكم”.

[18] الكافي، ج 3، ص 268، حدیث 4.

[19] وسائل‏الشيعة، ج 4، ص 34.

[20] الكافي، ج 6، ص 400، حدیث 1.

[21] وسائل‏الشيعة ج : 4 ص : 161 و  ،15وسائل الشیعه،کتاب صلاة،ابواب اعداد فرائض، باب وجوب صلاة،ح 7و8.

[22] وسائل الشیعه ، باب 10 اعداد فرائض،ح 1-5و7-9

[23] همان ، باب 6 از اعداد فرائض ،ح 3-8 همان،باب 10 ابواب مواقیت ح 11.

[24]اسراء، 78.

[25]روم، 17.

[26] امالى شيخ صدوق-ترجمه كمره‏اى، متن، ص190.

[27] نمایه مرتبط: معنا و آثار نماز، سوال 2997 (سایت: 3242).

[28] ذاریات، 17؛ سجده، 16؛ زمر، 123؛ فرقان، 65؛ اسراء، 81؛ مزمل، 4.

[29] اسراء، 79.

[30] مكارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، ج ‏12، ص 224، دار الكتب الإسلامیة، تهران، 1374 ش، چاپ اول.

[31] رضائى‏، سید عبد الحسین، ارشاد القلوب-ترجمه رضایى، ج‏1، ص210 و 211، اسلامیه، تهران، 1377 ش، چاپ سوم‏.

[32] ارشاد القلوب-ترجمه رضایى، ج‏1، ص: 444.

[33] كمره‏اى، محمد باقر، آسمان و جهان-ترجمه كتاب السماء و العالم بحار، ج ‏6، ص 210، اسلامیه، تهران، 1351 ش، چاپ اول‏.

[34] صدوق، علل الشرائع، ج ‏2، ص 365، ترجمه، ذهنى تهرانى، سید محمد جواد، انتشارات مؤمنین، قم، 1380 ش، چاپ اول.‏

[35] عطاردى، عزیز الله، مسند الإمام الرضا علیه السلام، ج ‏2، ص 178- 180، آستان قدس( كنگره)، مشهد، 1406 ق، چاپ اول‏.

[36] آسمان و جهان-ترجمه كتاب السماء و العالم بحار، ج‏6، ص: 210.

[37] طباطبایی یزدی‌، محمد کاظم، عروة الوثقی‌، ج ۱، ص ۵۴۴- ۵۴۵، دارالتفسیر.

[38] وسائل الشیعة، ج‏4، ص:75 و 76؛ من لا یحضره الفقیه-ترجمه غفارى، ج ‏2، ص 202.

[39] وسائل الشیعة، ج‏4، ص: 75-85؛ من لا یحضره الفقیه-ترجمه غفارى، ج‏2، ص: 299.

[40] مسند الإمام الرضا علیه السلام، ج‏2، ص178-  180.

[41] كلینى‏، كافی، ج 3، ص 451، اسلامیه، تهران، 1362 ش، چاپ دوم‏، باب تقدیم النوافل و تأخیرهاو قضائها و صلاه الضحی؛ بهبودى، محمد باقر، گزیده كافی، ج 2،  ص 366 – 368‏، مركز انتشارات علمى و فرهنگى، تهران،  1363 ش، چاپ اول‏.

[42] علل الشرائع-ترجمه ذهنى تهرانى، ج‏2، ص: 175 – 177.

[43] كافی، ج 3، ص 451، باب تقدیم النوافل و تأخیرهاو قضائها و صلاه الضحی؛ و گزیده كافی، ج 2،  ص 366 – 368.

[44] توضيح المسائل (المحشى للإمام الخميني)، ج ‏1، ص 813.

[45] . حاشيه مفاتيح، نماز براى اموات، ص 354.

[46] . بقره، 255.

[47]. نک: مجمع المسائل (للگلپايگاني)، ج‏1، ص 190، س 261.

[48] . نجاة العباد (للإمام الخميني)، ص 62.

[49] . حاشيه مفاتيح، نماز براى اموات، ص 354.

[50] العروه الوثقی، ج 2، ص 111، م 6.

[51] حرعاملی، وسائل الشیعة، ج 7، ص 369، ح 9604.

[52] (اراكى، گلپايگانى، خوئى، فاضل، نورى، سيستانى، تبريزى، مكارم، صافى): مى‏شود آن را به جماعت يا فرادى خواند. (صافى): ولى احتياط اين است كه به جماعت آن را رجاءً بخواند.

(زنجانى): بنا بر احتياط، آن را به جماعت نخوانند.

[53] توضیح المسائل (المحشی للامام الخمینی)، ج1، ص 824، م 1516.