کپی شد
نقد ديدگاه شيخيه درباره معاد جسمانی
احسایی به جای استفاده از آیات قرآن کریم، احادیث اهل بیت (علیهم السلام ) و اصطلاحات مکتب معصومان (علیهم السلام) به دامن اصطلاحات «صابئین» افتاده و سعی کرده با روش و اصطلاح آنها مسائل کلامی اسلام را تبیین کند و بدون دلیل عقلی یا نقلی مستحکم برای انسان دو جسد اثبات کند که یکی جسد عنصری و دیگری جسد هور قلیایی بود. در حالی که این سخن ادعایی بیش نیست و باید با ادله قطعی ثابت شود. در تمام آیات قرآن و روایات منقول از نبی مکرم اسلام (صلی الله علیه و آله) و ائمه اطهار (علیهم السلام) هرگز کلمه «هورقلیا» نقل نشده و مسلمانان با یک چنین کلمه و آن چنان بدنی آشنایی ندارند.
قرآن کریم و معاد جسمانی
قرآن کریم تمام مراحل خلقت انسان را کاملا توضیح داده که از خاک گرفته شده تا نطفه، علقه، مضغه، عظام و لحم و آن گاه بحث خلقت روح را مطرح می فرماید[1] و در پایان هنگام بعث و معاد، همین بدن با همین روح بازگشت می نماید.
یکی از مفسران قرآن کریم می نویسد: «منظور از معاد جسمانى اين نيست كه تنها جسم در جهان ديگر بازگشت مىكند، بلكه هدف اين است كه روح و جسم تواما مبعوث مىشود، و به تعبير ديگر بازگشت روح مسلم است، گفتگو از بازگشت جسم است. جمعى از فلاسفه پيشين تنها به معاد روحانى معتقد بودند، و جسم را مركبى مىدانستند كه تنها در اين جهان با انسان است، و بعد از مرگ از آن بىنياز مىشود، آن را رها مىسازد و به عالم ارواح مىشتابد، ولی عقيده علماى بزرگ اسلام اين است که معاد در هر دو جنبه روحانى و جسمانى صورت مىگيرد، در اين جا بعضى مقيد به خصوص جسم سابق نيستند، و مىگويند: خداوند جسمى را در اختيار روح مىگذارد، و چون شخصيت انسان به روح او است اين جسم، جسم او محسوب مىشود! در حالى که محققان معتقدند: همان جسمى که خاک و متلاشى گشته، به فرمان خدا جمع آورى مىشود، و لباس حيات نوينى بر آن مىپوشاند، و اين عقيدهاى است که از متون آيات قرآن مجيد گرفته شده است».[2]
بازگشت عین این بدن
آیات آخر سوره يس به وضوح بيانگر اين حقيقت است که مرد عرب بيابانى از اين تعجب کرد که اين استخوان پوسيده را که در دست دارد، چه کسى مىتواند زنده کند؟ قرآن کریم با صراحت در پاسخ او مىفرمايد: «بگو همين استخوان پوسيده را، خدايى که روز نخست آن را ابداع و ايجاد کرد زنده مىکند».[3]
تمام تعجب مشرکان و مخالفت آنها در مسئله معاد بر سر همين مطلب بود که «چگونه وقتى ما خاک شديم و خاک هاى ما در زمين گم شد، دوباره لباس حيات در تن مىکنيم؟».[4]
آنها مىگفتند: «چگونه اين مرد به شما وعده مىدهد وقتى که مرديد و خاک شديد، بار ديگر به زندگى باز مىگرديد»؟[5]
آنها به قدرى از اين مسئله تعجب مىکردند که اظهار آن را نشانه جنون و يا دروغ بر خدا مىپنداشتند: «کافران گفتند: مردى را به شما نشان دهيم که به شما خبر مىدهد هنگامى که کاملا خاک و پراکنده شديد، ديگر بار آفرينش جديدى مىيابيد. آيا او بر خدا دروغ بسته يا به نوعى جنون گرفتار است؟!…».[6]
قرآن کریم در بیان دیگری میفرماید: «آیا انسان گمان میکند استخوان های او را جمع نخواهیم کرد، بلکه ما قدرت داریم سر انگشتان او را به حال نخستین برگردانیم».[7]
عموم «استدلالات قرآن درباره امکان معاد» بر محور همين معاد جسمانى دور مىزند.[8]
بازگشت مثل این بدن
پس از اثبات اصل معاد جسمانی، یکی از نکاتی که قرآن کریم در این باره به آن اشاره می فرماید این است که هنگام معاد، مثل این جسم، عود می نماید و نه عین آن:
«أَ وَ لَيْسَ الَّذي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِقادِرٍ عَلى أَنْ يَخْلُقَ مِثْلَهُمْ بَلى وَ هُوَ الْخَلاَّقُ الْعَليمُ؛ آيا کسى که آسمان ها و زمين را آفريده نمىتواند مانند آن را بيافريند؟ چرا، و او آفريدگار دانا است».[9]
در اين که مرجع ضمير «مثلهم» چيست؟ مفسران احتمالات متعددى دادهاند:
یکی از مفسران در این باره می نویسد: «از همه مشهورتر اين است که به «انسان ها» باز مىگردد، يعنى آفريدگار آسمان و زمين قادر بر آفرينش مثل انسان ها مىباشد. در اين جا اين سؤال پيش مىآيد که چرا نفرموده: «قادر است خود آنها را از نو بيافريند»، بلکه فرموده است: «مثل آنها را»؟
در برابر اين سؤال، پاسخ هاى متعددى مطرح کردهاند. آن چه نزديک تر به نظر مىرسد اين است که هنگامى که بدن انسان تبديل به خاک شد، صورت خود را از دست مىدهد، و در قيامت که باز مىگردد همان مواد پيشين، صورتى مانند صورت اول را به خود مىگيرد؛ يعنى ماده همان ماده است، ولى صورت شبيه صورت گذشته، چرا که عين آن صورت مخصوصاً با توجه به قيد زمان، امکان بازگشت ندارد، به خصوص اين که مىدانيم در رستاخيز انسانها با تمام کيفيات گذشته محشور نمىشوند؛ مثلا پيران به صورت جوان، و معلولان به صورت سالم خواهند بود، و به تعبير ديگر: بدن انسان ها همانند خشتى است که از هم متلاشى مىشود و خاک آن را جمع مىکنند و بار ديگر به صورت گل در آورده و در قالب مىريزند و خشت تازه از آن مىزنند. اين خشت نوين از يک نظر عين همان است و از يک نظر مثل آن (مادهاش همان ماده و صورتش مانند آن صورت است).[10]
عدم تنافی بین دو دسته آیات
بین دو دسته آیات فوق تنافی وجود ندارد؛ زیرا آیاتی که می فرماید: همان را که ابتداء آفریدیم دوباره زنده می گردانیم؛ مانند آیه «قُلْ يُحْيِيهَا الَّذِي أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ»،[11] ناظر به بازگشت روح همراه با بدن است و آیاتی که می فرماید مثل آن را خلق می کنیم؛ مانند آیه «أَ وَ لَيْسَ الَّذي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِقادِرٍ عَلى أَنْ يَخْلُقَ مِثْلَهُمْ بَلى وَ هُوَ الْخَلاَّقُ الْعَليمُ».[12] بیان کننده عود بدن است.
علامه طباطبایی در این باره می فرماید:
«… انسان موجودى است مرکب از نفس و بدن، و بدن انسان در اين نشئه دستخوش تحليل رفتن و دگرگون شدن است، و پيوسته اجزاى آن تغيير مىکند، و از آن جا که هر مرکبى با نابودى يک جزئش نابود مىشود، در نتيجه انسان در هر آنى، غير از انسان قبل است، و اين شخص آن شخص نيست، در حالى که مىبينيم شخصيتش هست، و اين بدان جهت است که روح آدمى شخصيت انسان را در همه آنات حفظ مىکند؛ چون روح آدمى مجرد است، و منزه از ماده و تغييرات عارض از طرف ماده است، و باز به همين جهت ايمن از مرگ و فنا است.
از کلام خداى تعالى هم استفاده مىشود که: نفس آدمى با مردن بدنش نمىميرد و هم چنان زنده و محفوظ است تا روزى که به سوى خداى تعالى برگردد، اين معنا را از آيه «وَ قالُوا أَ إِذا ضَلَلْنا فِي الْأَرْضِ أَ إِنَّا لَفِي خَلْقٍ جَدِيدٍ بَلْ هُمْ بِلِقاءِ رَبِّهِمْ کافِرُونَ قُلْ يَتَوَفَّاکمْ مَلَک الْمَوْتِ الَّذِي وُکلَ بِکمْ ثُمَّ إِلى رَبِّکمْ تُرْجَعُونَ؛[13] گفتند آيا پس از آن که مرديم، و تار و پودمان در زمين گم شد، دوباره خلقتى جديد به خود مىگيريم؟ اينان به لقاى پروردگارشان ايمان ندارند. در جوابشان بگو: آن ملک الموتى که موکل به شما شده است، شما را بدون کم و کاست مىگيرد، و آن گاه به سوى پروردگارتان رجوع مىکنيد»، استفاده کرديم.
پس بدنى که بعد از مرگ کالبد آدمى مىشود، وقتى با بدن قبل از مرگش مقايسه شود، مثل آن بدن خواهد بود، نه عين آن، ولى انسان صاحب بدنِ لاحق، وقتى با انسان صاحب بدنِ سابق مقايسه شود، عين آن خواهد بود نه مثل آن، براى اين که آن روحى که وحدت بدن قبل از مرگ را در تمامى مدت عمر حفظ مىکرد، همين روحى است که بعد از مرگ در کالبد لاحق درآمده است.
و چون استبعاد مشرکان از زنده شدن استخوان هاى پوسيده، به استبعاد از خلقت بدنى جديد برگشت مىکند، نه از نفس و روحى جديد، به همين جهت خداى سبحان در پاسخ از آن استبعاد، امکان خلقت مثل آنان را ثابت کرد، و متعرض برگشتن عين آنان نشد؛ چون خلق شدن عين آنان بعد از مرگ، وقتى صورت مىگيرد که روح ايشان که نزد خدا محفوظ است به بدن هاى جديدشان متعلق شود و با تعلق مزبور، عين انسان هاى موجود در دنيا دوباره موجود مىشوند، هم چنان که خداى تعالى فرموده: «أَ وَ لَمْ يَرَوْا أَنَّ اللَّهَ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ لَمْ يَعْيَ بِخَلْقِهِنَّ بِقادِرٍ عَلى أَنْ يُحْيِيَ الْمَوْتى؛ آيا نفهميدند که آن خدايى که آسمان ها و زمين را خلق کرد و در خلقت آنها دچار خستگى هم نشد، قادر است که مردگان را زنده کند»،[14] و در اين کلام شريفش احيا را به عين مردگان نسبت داد، نه به امثال آنها و فرمود: «عَلى أَنْ يُحْيِيَ الْمَوْتى» و نفرمود: «على ان يحيى امثال الموتى».[15]
[1]. مؤمنون، 12 – 14.
[2]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسير نمونه، ج 18، ص 487 و 488.
[3]. «قُلْ يُحْيِيهَا الَّذِي أَنْشَأَها أَوَّلَ مَرَّةٍ»، یس، 79.
[4]. «وَ قالُوا أَ إِذا ضَلَلْنا فِي الْأَرْضِ أَ إِنَّا لَفِي خَلْقٍ جَدِيدٍ»، سجده، 10.
[5]. «أَ يَعِدُکمْ أَنَّکمْ إِذا مِتُّمْ وَ کنْتُمْ تُراباً وَ عِظاماً أَنَّکمْ مُخْرَجُونَ»، مؤمنون، 35.
[6]. «قالَ الَّذِينَ کفَرُوا هَلْ نَدُلُّکمْ عَلى رَجُلٍ يُنَبِّئُکمْ إِذا مُزِّقْتُمْ کلَّ مُمَزَّقٍ إِنَّکمْ لَفِي خَلْقٍ جَدِيدٍ. أَفْتَرى عَلَى اللَّهِ كَذِباً أَمْ بِهِ جِنَّةٌ…». سبأ، 7 و 8.
[7]. قیامت، 3 و 4.
[8]. تفسير نمونه، ج 18، ص 488 و 489.
[9]. یس، 77 – 81.
[10]. تفسير نمونه، ج 18، ص 470.
[11]. یس، 79.
[12]. یس، 77 – 81.
[13]. سجده، 11.
[14]. احقاف، 33.
[15]. طباطبایی، سید محمد حسین، الميزان في تفسير القرآن، ج 17، ص 113 و 114.