نعمت های الاهی و بلاها

خداوند در قرآن می فرماید:

“وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُواْ وَاتَّقَواْ لَفَتَحْنَا عَلَيْهِم بَرَكَاتٍ مِّنَ السَّمَاء وَالأَرْضِ وَلَـكِن كَذَّبُواْ فَأَخَذْنَاهُم بِمَا كَانُواْ يَكْسِبُونَ”[1]

و اگر اهل شهرها ايمان مى آوردند و تقوا پيشه مى‏كردند، يقينا [درهاى‏] بركاتى از آسمان و زمين بر آنان مى گشوديم، ولى [آيات ما را] تكذيب كردند، پس آنان را به سبب آن چه كسب مى كردند، فرو گرفتيم‏.

و همچنین در مورد آمدن بلا احادیث فراوانی هست که در برخی از احادیث می خوانیم: “البلاء للولاء”. حضرت علی(ع) فرموده است: بلا به شیعیان ما از سرعت آمدن سیل به دره سریع تر می رسد.[2]

امام موسی کاظم(ع) فرموده است: مؤمن مثل دو کفه ترازو است هر قدر ایمانش افزایش یابد به همان اندازه بلا و ابتلای او بیشتر می شود.[3]

امام جعفر صادق (ع) نیز به ابن جندب فرموده است: اگر شیعیان ما اهل ثبات و استقامت بودند ملائکه با آنها مصافحه می کردند. ابرها بر آنها سایه می افکند. و روزها از نور خورشید برخوردار بودند. (شبها باران می بارید) از آسمان و زیر پاهای خود روزی و رزق می خورند و هر چه می خواستند به آنها داده می شد.[4]

اما چگونه بین این دو دسته از آیات و احادیث را باید جمع کرد و اختلاف ظاهری را برطرف نمود؟

این آیات و روایات به دو دسته از سنت‌های الاهی اشاره دارند که در نگاه اول به نظر می‌رسد با هم تعارض داشته باشند؛ بنابراین باید ابتدا به بررسی تک تک این سنت‌ها بپردازیم و سپس به تحلیل و نتیجه تعارض ظاهری این دو سنت بپردازیم.

الف. سنت‌های الاهی در هدایت انسان‌ها

تسلط خدا بر جهان به این شکل نیست که خدا به صورت مسقیم وارد عمل شود و نظام عالم را به هم بریزد و سلطۀ خود را بر جهانیان اثبات کند، بلکه خداوند با سنت‌هایش در جهان تصرف می‌کند و به این شکل هیچ امری در عالم نیست که تحت سیطره خدا نباشد.

این سنت‌ها گوناگون‌اند و شاید برای ما کاملاً قابل تشخیص نباشند، اما در قرآن و روایات به برخی از آنها اشاره شده است. تعدادی از این سنت‌ها که مربوط به هدایت انسان‌ها است، در سورۀ اعراف بیان شده است: “و در هيچ شهرى، پيامبرى نفرستاديم، مگر آن كه مردمش را به سختى و رنج دچار كرديم تا مگر به زارى درآيند. آن گاه به جاى بدى [بلا]، نيكى [نعمت‏] قرار داديم تا انبوه شدند و گفتند: «پدرانِ ما را [هم مسلماً به حكم طبيعت‏] رنج و راحت مى‏رسيده است.» پس در حالى كه بى‏خبر بودند بناگاه [گريبان‏] آنان را گرفتيم. و اگر مردم شهرها ايمان آورده و به تقوا گراييده بودند، قطعاً بركاتى از آسمان و زمين برايشان مى‏گشوديم، ولى تكذيب كردند پس به [كيفر] دستاوردشان [گريبان‏] آنان را گرفتيم. آيا ساكنان شهرها ايمن شده‏اند از اين كه عذاب ما شامگاهان- در حالى كه به خواب فرو رفته‏اند- به آنان برسد؟ و آيا ساكنان شهرها ايمن شده‏اند از اينكه عذاب ما نيمروز- در حالى كه به بازى سرگرمند- به ايشان در رسد؟ آيا از مكر خدا خود را ايمن دانستند؟ [با آنكه‏] جز مردم زيانكار [كسى‏] خود را از مكر خدا ايمن نمى‏داند. مگر براى كسانى كه زمين را پس از ساكنان [پيشين‏] آن به ارث مى‏برند، باز ننموده است كه اگر مى‏خواستيم آنان را به [كيفر] گناهانشان مى‏رسانديم و بر دلهايشان مُهر مى‏نهاديم تا ديگر نشنوند».[5]

آنچه در این باره از این آیات استفاده می‌شود، در موارد زیر خلاصه می‌شود:

1. هرگاه مردمی به سوی ایمان فراخوانده می‌شوند، خداوند آنها را به سختی و رنج مبتلا می‌کند، تا شاید با زاری و تضرع به سوی خدا باز گردند.

2. اگر این سختی‌ها قلب‌های آنها را نرم نکرد، خدا سختی را به خوشی مبدل می‌کند و از این طریق آنها را دچار غفلت و فراموشی می‌کند، تا بدون هیچ مانعی در گمراهی قبلی خود باقی بمانند. سپس آنها را عذاب می‌کند. (سنت امهال و استدراج).

3. اگر این مردم ایمان آوردند و آن سختی‌ها سبب نزدیک شدن آنها به درگاه الاهی شد، خداوند برکات خود را از آسمان و زمین بر آنها فرو می‌فرستد.

بنابراین می‌توان چنین نتیجه گرفت که خدا بندگان خود را آزمایش می‌کند و در صورتی که از آن آزمایش‌ها سربلند بیرون آمدند، برکات خود را بر آنها نازل می‌کند و این طور نیست که اگر کسی ایمان آورد، خدا او را رها کند و آزمایش نکند.

ب. ارتباط نعمت‌ها با اعمال انسان

به طور كلى همۀ اجزاى عالم مانند اعضاى يك بدن به يك ديگر متصل و مربوط است، به طورى كه صحت و سقم و استقامت و انحراف يك عضو در صدور افعال از ساير اعضا تأثير داشته و اين تفاعل در خواص و آثار در همه اجزا و اطراف آن جريان دارد.

و اين اجزا- به طورى كه قرآن شريف بيان كرده- همه به سوى خداى سبحان و آن هدفى كه خداوند براى آنها مقدر نموده در حركت اند. انحراف و اختلال حركت يك جزء از اجزاى آن مخصوصاً اگر از اجزاى برجسته باشد در ساير اجزا به طور نمايان اثر سوء باقى مى‏گذارد، در نتيجه آثارى هم كه ساير اجزاى عالم در اين جزء دارند فاسد شده، فسادى كه از جزء مزبور در ساير اجزا راه يافته بود به خودش بر مى‏گردد، اگر جزء مزبور به خودى خود و يا به كمك ديگران استقامت قبلى خود را به دست آورد حالت رفاه قبل از انحرافش هم بر مى‏گردد، ولى اگر به انحراف و اعوجاج خود ادامه دهد فساد حال و محنت و ابتلاءش نيز ادامه خواهد يافت، تا آن جا كه انحراف و طغيانش از حد بگذرد، و كار ساير اجزا و اسباب مجاورش را به تباهى بكشاند، اين جا است كه همه اسباب جهان عليه او قيام نموده، و با قوايى كه خداوند به منظور دفاع از حريم ذات و حفظ وجودشان در آنها به وديعه سپرده جزء مزبور را تا خبردار شود از بين برده و نابود مى‏سازند.

اين خود يكى از سنت‏هايى است كه خداى تعالى در جميع اجزاى عالم كه يكى از آنها انسان است جارى ساخته، نه اين سنت تخلف‏بردار است و نه انسان از آن مستثنا است و چون چنين است، اگر امتى از امت‏ها از راه فطرت منحرف گردد و در نتيجه از راه سعادت انسانى كه خداوند برايش مقرر كرده باز بماند، اسباب طبيعيى هم كه محيط به آن است و مربوط به او است اختلال يافته، و آثار سوء اين اختلال به خود آن امت بر مى‏گردد. خلاصه دود كجروى‏هايش به چشم خودش مى‏رود؛ براى اين كه اين خودش بود كه با انحراف و كجروى‏اش آثار سويى در اسباب طبيعى باقى گذارد، و معلوم است كه در بازگشت آن آثار چه اختلال ها و چه محنت‏هايى متوجه اجتماعش مى‏شود! فساد اخلاق و قساوت قلب، و از بين رفتن عواطف رقيقه روابط عمومى را از بين برده و هجوم بليات و تراكم مصيبات تهديد به انقراضش مى‏كند، آسمان از باراندن باران‏هاى فصلى و زمين از روياندن زراعت و درختان دريغ نموده، و در عوض باران‏هاى غير فصلى، سيل، طوفان و صاعقه به راه انداخته، و زمين با زلزله و خسف آنان را در خود فرو مى‏برد. اينها همه آياتى است الاهى كه چنين امتى را به توبه و بازگشت به سوى راه مستقيم فطرت وا مى‏دارد، و در حقيقت امتحانى است به عسر بعد از امتحان به يسر. این سنت در طرف مقابل نیز جاری است و در صورتی که مردم آن امت ایمان بیاورند و تقوا پیشه کنند، نعمت‌های الاهی شامل حالشان خواهد شد.[6]

تعارض نصوص دینی و راه ‌حل آن

از این نوع روایات و آیات در بین متون شرعی کم نیست. گاهی انسان با مطالعۀ آیات قرآن یا روایات در ظاهر به چنین تعارضاتی برخورد می کند. علمای اسلام برای حل این مشکل به طور تخصصی به این مسئله پرداخته‌اند و بخشی از کتب اصول فقه به ارائه راه‌حل‌هایی برای این تعارضات اختصاص داده شده است. مهم‌تر آن که خود اهل بیت نیز این مشکل را پیش‌بینی کرده‌اند و در روایات خود راه‌حل‌هایی برای چنین مشکلاتی بیان کرده‌اند. البته آنچه دانشمندان بدان اعتقاد دارند این است که اگر امکان داشت بین دو دلیل جمع مقبولی انجام شود، این کار مقدم است؛ اما در صورتی که امکان‌پذیر نبود، آن وقت به ناچار باید به روش‌هایی که در تقدیم روایات بر هم ‌دیگر گفته شده است عمل کنیم.[7]

البته این دسته آیات و روایات دارای تعارض حقیقی نیستند و با کمی تأمل می‌توان بین آنها جمع مقبولی ارائه کرد. در ادامه به برخی از وجوه جمع بین آنها اشاره می‌کنم:

الف. سنت‌های الاهی مختلف‌اند و خداوند در شرایط مختلف سنت‌های مختلفی دارد؛ اما موقعیت و زمان هر سنتی به سادگی برای ما قابل تشخیص نیست؛ یعنی این که ممکن است وفور نعمت گاهی عذاب و گاهی پاداش باشد و همین طور بلاها ممکن است گاهی عذاب و گاهی مقدمه برای نزول پاداش و نعمت باشند؛ بنابراین، در عین حال که می‌دانیم سنت‌های الاهی بر حکمت استوارند و بی حکمت نیستند، اما نمی‌توانیم بگوییم چون ما ایمان آوردیم، پس باید از اکنون غرق در نعمت شویم. شاید خدا با سختی می‌خواهد مراتب بالاتری از ایمان برای ما حاصل شود. به عبارت دیگر، ممکن است این سنتی که در آیه گفته شده است مختص به شرایطی باشد و سنت دیگر مختص شرایطی دیگر.

به این تحلیل در حدیثی قدسی نیز اشاره شده است: «(خداوند می‌فرماید)برخی از مؤمنان هستند که تنها غنا و بی‌نیازی آنها را اصلاح می‌کند و اگر آنها را به غیر آن دچار کنم، هلاک می‌شوند. همین طور برخی از بندگان من هستند که تنها فقر حال آنها را اصلاح می‌کند و اگر آنها را به غیر آن دچار کنم، هلاک می‌شوند».[8]

ب. نزول برکات از آسمان و زمین تعارضی با امتحان مؤمنان با انواع بلاها ندارد. همان طور که در آیه قرآن بیان شد، با ایمان و تقوا برکات از آسمان و زمین جاری می‌شود؛ اما ممکن است خداوند در همان حال مؤمنان را با بلاهایی دیگر بیازماید؛ مثلاً‌ با گسترش ایمان و تقوا در یک جامعه، آن جامعه از مواهب آسمانی بهره‌مند می‌شود، اما تک تک مؤمنان که در آن جامعه هستند، با بلاهای دیگری مانند بیماری و … آزمایش می‌شوند. در مورد حدیث امام صادق (ع) که در سؤال بیان شد، نیز توجه به این نکته مهم است که خود اهل بیت (ع) که مؤمنان راستین بودند، در عین این که گاهی رزق معنوی و مادی آنها از راه‌های گوناگون فراهم می‌شد، اما گاهی نیز دچار انواع بلا و امتحان می‌شدند که مهم‌ترین آنها جریان شهادت امام حسین (ع) در روز عاشورا است.

ج. حتماً لازم نیست که برکات را به معنای برکات مادی صرف ببینیم، بلکه قطعاً‌ برکات معنوی نیز مورد نظر است. این که خداوند مؤمنان را با سختی‌ها آزمایش می‌کند، یکی از همین برکات معنوی است؛ چراکه سبب کمال قرب در آنها می‌شود.

د. ممکن است که گفته شود که در آیه مورد نظر همان طور که در ترجمه هم آمد، اشاره به یک سنت اجتماعی دارد؛ یعنی اگر قومی ایمان بیاورند و تقوا پیشه کنند، خداوند برای آنها برکات را نازل می‌کند. در صورتی که روایات بعدی اشاره به سنتی فردی دارد که خدا اگر کسی ایمان آورد، او را به انواع بلا و امتحان می‌آزماید؛ بنابراین، جامعه با ایمان آوردن و تقوای افراد آن از برکات مادی و معنوی بهره‌مند می‌شود و تک تک افراد آن با سنت دوم آزمایش می‌شوند.

[2] بحار الانوار، ج 67، ص 239.

[3] همان، ص 243.

[4] بحار الانوار ج 78 ص 279.

[5]. اعراف، 94 – 100.

[6]. طباطبائی، محمد حسین، المیزان في تفسیر القرآن، موسوی همدانی، محمد باقر، ج 8، ص 247 – 248.

[7]. مظفر، محمد رضا، اصول فقه، ج 3 و 4، ص 233، دارالکتب العلمیة، قم، چاپ دوم.

[8]. کلینی، اصول کافی، ج 4، ص 54، دارالکتب الاسلامیة، تهران، 1365ش.