کپی شد
نشست علمی آیة اللَّه سیّدان با حجج اسلام فیّاض و پارسانیا (نشست اوّل)
سبحانى: … از حاج آقاى سیّدان دعوت مىکنم که دیدگاه خود را مطرح کنند تا ان شاء اللَّه این دیدگاه بتواند زمینه بحث جدّى و جذابى را در جلسه رقم بزند.
سیّدان:
… مطلبى که عنوان این جلسه هست که باید بررسى شود، نسبت عقل و وحى از منظر مکتب تفکیک و فلسفه اسلامى مىباشد. در ابتدا مناسب به نظر مىرسد که کوتاه و گذرا در ارتباط با عقل و همچنین وحى و نیز مکتب تفکیک و عقل در مکتب تفکیک و در فلسفه، صحبتى شود و آنگاه نسبت بین عقل و وحى بررسى شود.
تعریف عقل و وحى
در ارتباط با عقل که حقیقت عقل چیست؟ مسائل و ابحاث مختلف و نظرهاى گوناگونی مطرح است. گاهى عقل در مبحث الهیات و مسائل فلسفه مورد بحث قرار مىگیرد و مقصود جوهر بسیط مجردى است که به عنوان صادر اول هم مطرح مىشود و گاهى عقل گفته مىشود و در مباحث نفس به عنوان مرتبهاى از مراتب نفس که طبعاً مراتب مختلفى براى عقل در نظر گرفته شده است. با توجه به اینکه مرتبهاى از مراتب نفس باشد (در مرحلهاى عقل هیولانى و بالملکه و بالفعل و مستفاد) عقل توضیح داده شده است. در مکتب تفکیک هم که این کلمات اندکى توضیح داده خواهد شد. برخى از برزگان این مکتب، همان حقیقت نورى خارجى (خارج از نفس انسان) که انسان در ارتباط با او است، این چنین گاهى معنا مىشود و براى اینکه آنچه بیشتر مىتواند ما را در این بحث به مقصد برساند را در نظر گرفته باشیم، عرض مىکنیم که حقیقت عقل هر چه هست و مباحث مربوط به آن، مقصود ما از عقل «مابه الادراک» است (آنچه که ادراک به او است). حال این حقیقتى است مجرد و موجودى است غیر از نفس و یا مرتبهاى از مراتب نفس؟ آنچه مقصود ما است و مىتوان گفت که این جملهاى جامعى است بین نظرات مختلف، مقصود از عقل که مىخواهیم بگوئیم با وحى نسبتش چیست؟ «ما به الادراک» مىباشد و با توجه به اینکه براى عقل معانى مختلفى گفته شده که به آن اشاره شد. از جمله اینکه گاهى مىشود براى عقل شش معنا باشد که مرحوم آخوند ملاصدرا در شرح اصول کافى به این بحث که مىرسد، مىگوید: براى عقل شش معنا است.[1] همان طور که مرحوم علامه مجلسى هم در بحارالانوار و در برخى از نوشتههاى دیگرشان به بحث عقل که مىرسند، براى عقل شش معنا بیان کردهاند[2] که مقدارى عبارات مختلف است. ولى وقتى بنده به یکى از تعبیرهاى برخى از شخصیتهاى ارزنده و مهم برخورد مىکردم، ایشان فرموده بودند آنچه مرحوم علامه مجلسى در معانى عقل فرموده است، نه معناى عرفى عقل و نه معناى اصطلاحى آن است. بررسى کردم دیدم همان معانى که ملا صدرا در شرح اصول کافى دارند، علامه مجلسى نیز در بحار همان معانى را آورده و یک مقدارى در عبارات مختلف است و حتى در دو مورد عبارات نیز عین هم مىباشد. حدوداً دو سه سطر عین هم است، ولى در مجموع وقتى بررسى مىشود، کاملاً این چنین است که دیده مىشود؛ مثلاً «الاول» مرحوم علامه مجلسى، «الخامس» ملا صدرا است و اتفاقاً «الثالث» آنها مثل هم است. به نظر مىرسد که بررسى آن خوب است و در هر حال به این صورت هم به تفصیل براى عقل معانى مختلفى گفته شده است.
بنابراین مقصود از عقل «مابه الادراک» است، اما مقصود از وحى هم که مشخص است؛ رابطه خاصّى بین نبىّ (که مورد نظر، بیشتر پیامبر گرامى اسلام (صلی الله علیه و آله) است) با پروردگار است (که بررسىهاى تفصیلى خود را مىطلبد). ولى مشخص است، مقصود از وحى، دریافت پیامبر گرامى مطالبى را از حضرت حق به صورت مستقیم یا غیر مستقیم و حقایقى که به این صورت از حضرت حق اخذ نمودهاند، مىباشد. گاهى صحبت این است که حالت وحى چه حالتى است، اما در اینجا مقصود این است که آنچه که به عنوان وحى از مطالب مطرح است، عقل و وحى در این باره چه نسبتى دارند؟
مرام و هدف مکتب تفکیک
مقصود از مکتب تفکیک هم که زیاد سؤال مىشود (یکى از دوستان بزرگوار که این اسم را در ارتباط با روش خاصى بیان فرمودهاند و شاید قبل یا بعد از ایشان هم در نوشته آقاى دکتر فلاطورى دیده بودم که ایشان در مصاحبه خود پیشنهاد تفکیک دین از فلسفه را داده بودند)، مقصود روشى است که افکار بشرى از افکار و حقایق وحیانى جدا شود و این هم بدان معنا نیست که همه افکار بشرى باطل است و یا همه آن صحیح است، بلکه باید صحت و بطلان آن در بررسى مشخص شود. در هر حال منظور از مکتب تفکیک، جداسازى مطالب وحى و آنچه که از وحى رسیده است با افکار مشاهیر بشر است که مبدأ این تفکیک هم بعثت پیامبر اکرم (صلى الله علیه و آله) است. یعنى چنین نیست که چون در این عصر فردى این نام را وضع کرده پس مکتبى است که تازه اختراع شده است. گاهى به ذهن مىآید که این مکتب تازهاى است و این خود سؤال برانگیز است که این مکتب تازه، چه افکارى دارد؟
پیامبر اکرم (صلى الله علیه و آله) مطالبى را فرمودهاند، مستقلات عقلیه در جاى خود محفوظ بوده و هست و خواهد بود و مورد اشتراک همه عقلا است. مطالبى که پیامبر اکرم (صلى الله علیه و آله) آوردند غیر از مطالبى است که وحى آن را تأیید مىکند (یعنى مستقلات عقلیه)، بلکه وحى بر آن مطالب متکى است و با اتکاء بر آن مطالب، وحى ثابت شده است. غیر از اینها پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) سخنان تازهاى آورده‌اند و حرف‌هاى دیگران را تکرار نکردهاند. در مباحث مختلف؛ مثل عوالم قبل از این عالم، عوالم بعد از این عالم، مسائل مختلف مربوط به مبدأ، مسائل مختلف مربوط به مسائل فکرى دیگر و آنچه ایشان آورده‌اند، تفکیکى است بین آنچه آورده‌اند و آنچه که بوده است. در نتیجه مبدأ تفکیک هم خود پیامبر اکرم (صلى الله علیه و آله) است؛ لذا بنده گاهى در پاسخ سؤال از تفکیک مىگفتم: همان روش عموم فقها و علماى امامیه که با توجه به اینکه به کمک عقل به وحى رسیدهاند، از وحى غفلت نمىکنند و در مباحث از وحى استفاده مىکنند. در نتیجه مکتب تفکیک؛ یعنى جداسازى افکار بشرى از افکار وحیانى و ریشه و مبدأ آن نیز بعثت پیامبر اکرم (صلى الله علیه و آله) است.[3]
[1]. قال الملا صدرا: و الحق الكاشف للغطاء أنّ اسم العقل یقع على معان بعضها بالاشتراك و بعضها بالتشكیك امّا التى بالاشتراك فهى ستة معان …، ملا صدرا، صدر الدین، شرح أصول الكافي، محقق / مصحح: خواجوى، ج 1، ص 223.
[2]. قال العلامة المجلسى: انّ العقل هو تعقّل الأشياء و فهمها فى أصل اللغة، و اصطلح اطلاقه على امور: الاوّل …؛ مجلسی، محمد باقر، مرآة العقول، محقق / مصحح: رسولى محلاتى، هاشم، ج 1، ص 5.
[3]. برگرفته از سایت مؤسسه دار الصادق