نامیده شدن قرآن به مصحف

قرآن كریم از همان ابتدا به این نام؛ یعنی “قرآن” معروف بوده است؛ زیرا با همین نام در بعضی از آیات ، اسم برده شده است.[1]

و اما مصحف در لغت از صُحُف جمع صحیفه به معنای آنچه كه در آن نوشته می شود، گرفته شده است[2] و به معنای مجموعۀ میان دو جلد.[3] بنابراین مصحف به كتاب جلد شده گفته می شود، حال چه قرآن باشد چه غیر قرآن. در قرآن کریم از کتاب های آسمانی با عنوان “صحف” تعبیر شده،[4] ولی مصحف ذکر نشده است.

مصحف در لسان صحابه

از وقایع صدر اسلام، بحث جمع آوری قرآن است كه مباحث مربوط به خود را دارد[5]. بعضی قائل هستند كه قرآن در زمان خود پیامبر جمع آوری شده است و برخی قائل به جمع آوری قرآن در زمان بعد از رحلت ایشان هستند. اما مسلم است كه قرآن در زمان پیامبر (ص) نوشته شده بود و در زمان صحابه بحث جمع آوری آن در مصحف جامع و واحد بود.

در نقل های تاریخی است كه عمر خلیفۀ دوم، شخصی را نزد اُبی بن كعب فرستاد و گفت: قصد دارم قرآن را در مصحفی بنویسم، آنچه از قرآن نزد تو است برایم بفرست.[6] بخاری از “زید بن ثابت” نقل می كند كه زید می گوید: خلیفه ابوبكر به او دستور داد تا قرآن را جمع آوری كند. وی می گوید: همۀ قرآن را جمع كردم، صفحات گرد آوری شده (صُحف) نزد ابوبكر بود تا از دنیا رفت. سپس در حیات عمر، نزد وی باقی بود و بعد از او در دست حفصه دختر عمر قرار گرفت.[7]

در زمان عثمان با توجه به رفتن قرآن به سرزمين هاي اسلامي فتح شده اختلا ف در قرائت كلمات قرآن پيدا شد و براي جلوگيري از اختلاف عثمان دستور داد تمام نوشته هاي زمان رسول خدا(ص) را گرد آوري كردند و نسخة كتابت زيد در زمان ابوبكر را كه نزد حفصه بود به امانت گرفتند و بر اساس قرائت واحد قرآن را تدوين نمودند و از روي آن پنج يا شش نسخه استنساخ شد . يك نسخه در مدينه و يك نسخه در مكه و چهار نسخة ديگري را همراه با يك حافظ قرآن كه نقش معلم و راهنماي درست خواني را داشت به مراكز مهم جهان اسلام ، يعني بصره ، كوفه، شام و بحرين ارسال كردند و بقية قرآن ها كه با اين قرائت مخالف بود از بين بردند و عثمان به تمام بلاد نوشت قرآن هاي ديگري را از بين ببرند[8].

پس معلوم شد كه “مصحف” در زمان صحابه به همان معنای لغوی آن استعمال شده است؛[9] یعنی به معنای اعم از قرآن استعمال شده است. البته از برخی صحابه در تاریخ نام برده می شود كه برای خود، قرآن را در صحیفه هایی جمع كرده بوده اند كه به نام خودشان مشهور بود؛ مانند مصحف عایشه، مصحف حفصه، مصحف ابی بن كعب و .. همۀ این مصاحف بعد از رحلت پیامبر گرامی اسلام (ص) به این نام مشهور شد.

مصحف در لسان اهل بیت (ع)

در لسان اهل بیت نیز مصحف در همان معنای لغوی آن استعمال شده است. در روایتی امام صادق (ع) می فرمایند: “خواندن قرآن از روی مصحف، موجب بهره مندی از چشم خويش و تخفیف در عذاب والدین می شود، اگر چه كافر باشند”.[10]

معلوم است كه این جا نیز “مصحف” به معنای لغوی آمده است؛ زیرا معنا ندارد امام (ع) بفرماید: خواندن قرآن از روی قرآن.

مصحف حضرت فاطمه (س) نیز كه در نزد امامیه مشهور و معروف است، غیر از قرآن است. امام صادق (ع) در این باره می فرمایند: “به خدا قسم! این مصحف، قرآن نیست”.[11]

بنابر این می توان گفت که واژۀ مصحف بعد از استنساخ نسخۀ واحد از قرآن های موجود، (در زمان خلیفۀ سوم) برای قرآن علَم شد.

[2] ابن منظور، لسان العرب، ج ‏9، ص 186، دار صادر، بيروت، 1414.

[3] راغب اصفهاني، المفردات في غريب القرآن، ص 476، دار العلم، دمشق، 1412.

[4] اعلی، 19.

[5] در این باره می توانید به نمایه های: جمع قرآن، سؤال 71 (سایت اسلام کوئست: 314)؛ جمع آوری قرآن توسط رسول خدا، سؤال 1625 (سایت اسلام کوئست: 1632) مراجعه کنید.

[6] مجلسي، بحار الانوار، ج 44، ص 101.

[7]بخاری، محمدبن اسماعيل، صحيح بخاري، كتاب فضائل القرآن، باب جمع القرآن، ج 16، ص 467، ح 4986، ناشر: وزارت اوقاف مصر.

[8] بهاءالدين خرمشاهي، دانشنامة قرآن، ج 2، ص 1634، مادة جمع قرآن و سيد محمد باقر حجتي، تاريخ قرآن كريم، ص 234، 385، 419 و 429.

[9] براي ديدن شواهد بيشتر به ديگر روايات موجود در صحيح بخاري، ج 16، ص 467 مراجعه شود.

[10] كليني، محمد بن يعقوب، كافي، ج 2، ص 613. در همين صفحه بابي نگاشته شده است به نام باب قراءة القرآن في المصحف.

[11] بحار الانوار، ج 26، ص 45.