مهدویت از دیدگاه اسماعیلیان

مهدویت از جمله موضوعاتی است که از همان سده نخست هجری مورد توجه مسلمانان به ویژه شیعیان قرار داشته است. فرقه‌های اسلامی درباره مهدی موعود به اختلاف سخن رانده‌اند. محمد بن حنفیه نخستین فردی بود که کیسانیه او را مهدی موعود خواندند.[1] ابوهاشم عبدالله بن محمد بن حنفیه،[2] عبدالله بن معاویه،[3] امام محمد باقر(علیه السلام)،[4] محمد نفس زکیه،[5] امام جعفر صادق (علیه السلام)[6] و امام موسی بن جعفر (علیهما السلام)[7] از افراد مهمی هستند که پیش از شکل‌گیری فرقه اسماعیلیه به عنوان مهدی معرفی شدند.

فرقة اسماعیلیه در نیمه دوم قرن دوم هجری، براساس اعتقاد به امامت اسماعیل، فرزند امام جعفر صادق (علیه السلام)، شکل گرفت. اسماعیلیان در خصوص مهدویت عقاید خاصی مطرح کردند؛ اسماعیل، نخستین کسی بود که آنان به عنوان مهدی موعود و امام هفتم معرفی کردند؛ هر چند اکثریت اسماعیلیان به مهدویت محمد بن اسماعیل معتقد شدند و او را امام هفتم و پایان دهنده دور ششم دانستند. به طرفداران این اعتقاد «قرمطی» اطلاق شد. قرمطیان در ابتدا و برای مدت کوتاهی به مهدویت احمد بن محمد بن حنفیه گرویدند و سپس به مهدویت محمد بن اسماعیل بازگشتند.

عبیدالله مهدی، نخستین خلیفه فاطمی، با اجرای اصلاحاتی، مهدویت خویش را مطرح کرد. در دوره المعز؛ خلیفه چهارم فاطمی، بازگشت محدود به مهدویت محمد بن اسماعیل با تغییراتی مطرح شد. در زمان الحاکم، دروزیان معتقد به الوهیت الحاکم شدند و با ناپدید شدن وی در 411 هـ، غیبت و رجعت وی را باور کردند.

نظر شیخ مفید

شیخ مفید در خصوص اعتقاد اسماعیلیه به مهدویت می نویسد: اسماعیلیان به سه گروه تقسیم شدند:

1. گروهی معتقدند که ابو عبداللَّه صادق (عليه السّلام) وفات كرد و بر امامت پسر خود اسماعيل بن جعفر تصریح فرمود و او را بعد از جعفر صادق (عليه السّلام) امام مى‏دانند و مى گويند: اسماعيل قائم منتظر است و نمرده است بلكه امر او بر مردم ملتبس شده به واسطه مصلحتى كه پدر او ديده بود.[8]

بر طبق عقیده این گروه، چون مدار دور امام، هفت تا است، شش امام، ظاهر و هفتمی مستور از نااهل و قائم است و او زنده خواهد بود تا [وقتی که در] آخرالزمان باز آید و مهدی او باشد.[9] اینان برای اثبات زنده بودن اسماعیل دلایلی ذکر می کنند؛ از جمله این روایت که محمد، پسر دیگر امام صادق (علیه السلام)، برادر خود اسماعیل را در حال خواب دیده است و امام به او دستور دادند تا این خبر را پنهان سازد.[10] دلیل دیگری که نقل می کنند این است که چه سبب داشت که امام ششم شیعیان نامه‌ای برای وفات پسرش منعقد سازد.[11] بر طبق نقل برخی از منابع اسماعیلی، سال‌ها پس از شهادت امام جعفر صادق (علیه السلام)، اسماعیل را در بصره دیده‌اند که در بازار فردی فلج را شفا داده و نابینایی با دعای او بینا شده است.[12] این منابع، مراسم دفن اسماعیل را دلیل بر این می دانند که امام می خواست مرگ اسماعیل را به صورت ظاهر ثابت کند، ولی در واقع اسماعیل نزد ایشان مخفی بود.[13]  شیخ صدوق در بحثی مفصل، مرگ اسماعیل را با روایت های محکم و دلایل منطقی ثابت می کند.[14]

2. گروه دیگری که مفید از آن یاد می‌کند، معتقدند که اسماعیل در زمان امام جعفر صادق (علیه السلام) رحلت کرده، لکن قبل از وفاتش بر امامت فرزندش محمد بن اسماعیل تصریح نموده، در نتیجه امام بعد از او محمد بن اسماعیل است.[15]
3. گروه سوم اعتقاد داشتند محمد بن اسماعیل توسط خود امام جعفر صادق (علیه السلام) به امامت منصوب شده است نه اسماعيل؛ زيرا محمد به امر امامت بعد از اسماعيل پدرش، سزاوارتر بود؛ به این علت که امامت در دو برادر -غير از امام حسن و امام حسين (عليهما السّلام)- تحقق نمی یابد.[16] [17]

[1]. ابن حزم، علی بن احمد، الفصل فی الملل و الأهواء و النحل، ج 5، ص 179؛ نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعة، ص 26 – 29؛ صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، تصحیح: غفاری، علی اکبر، ص 32 ـ 36.

[2]. فرق الشیعة، ص 30 ـ 31 و 33 – 34.

[3]. همان، ص 35.

[4]. الفصل فی الملل و الأهواء و النحل، ج 5، ص 179؛ بغدادی، عبدالقاهر، الفرق بين الفرق و بيان الفرقة الناجية منهم، ص 45.

[5]. الفرق بين الفرق و بيان الفرقة الناجية منهم، ص 23؛ ابن حزم به آنها جارودیه گفته است: الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، ج 5، ص 179.

[6]. اشعری، ابوالحسن علی، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، ترجمه: مؤیدی، حسن، ص 21؛ صدوق، ابن بابویه قمی، کمال الدین و تمام النعمه، ص 37؛ الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، ص 180.

[7]. الفرق بين الفرق و بيان الفرقة الناجية منهم، ص 46.

[8]. مفيد، محمد بن محمد، الفصول المختارة، محقق / مصحح: مير شريفى، على‏، ص 305؛ ابن هیثم، جعفر بن احمد بن محمد، المناظرات، تصحیح: مادلونگ، ویلفرد/والکر، پاول، ص 36؛ شهرستانى، محمد بن عبد الکریم‏، الملل و النحل،‏ محقق: بدران، محمد، ج 1، ص 226.

[9]. حسنی رازی، سید مرتضی بن قاسم، تبصرة العوام فی معرفة مقالات الأنام، تصحیح: اقبال آشتیانی، عباس، ص 182؛ فدائی خراسانی، محمد بن زین العابدین، تاریخ اسماعیلیه یا هدایت المؤمنین الطالبین، تصحیح: الکساندر سیمونوف، ص 14.

[10]. ر.ک: الملل و النحل، همان.

[11]. همان، ص 226 و 227.

[12]. همان، ص 227؛ مجمع العلمی گوتنگین، اربعة کتب اسماعیلیة، تصحیح اشتروتمان، ص 15 و 16.

[13]. تاریخ اسماعیلیه یا هدایت المؤمنین الطالبین، تصحیح: الکساندر سیمونوف، ص 16.

[14]. کمال الدین و تمام النعمة، تصحیح: غفاری، علی اکبر، ص 71 ـ 73.

[15]. الفصول المختارة، محقق / مصحح: مير شريفى، على‏، ص 305.

[16]. همان، ص 306.

[17]. برگرفته: از روحی میرآبادی، علیرضا (استاد یار دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوی)، «مهدویت از دیدگاه اسماعیلیان و قرمطیان»، مجله تاریخ اسلام، هفتم مهر ماه سال 1385، شماره بیست و هفتم.