مناظره امام صادق (علیه السلام) با ابو حنیفه

از میان مناظرات گوناگون امام، به عنوان نمونه، مناظره آن حضرت با «ابوحنیفه» (پیشوای فرقه حنفی)، را از نظر می‏گذرانیم:

روزی ابوحنیفه برای ملاقات با امام صادق (علیه السلام) به خانه امام آمد و اجازه ملاقات خواست. امام اجازه نداد. ابوحنیفه می‏گوید: دم در، مقداری توقّف کردم تا این که عدّه‌‏ای از مردم کوفه آمدند، و اجازه ملاقات خواستند. امام به آنها اجازه داد. من هم با آنها داخل خانه شدم. وقتی به حضورش رسیدم گفتم: شایسته است که شما نماینده‏ای به کوفه بفرستید و مردم آن سامان را از ناسزا گفتن به اصحاب محمد (صلی الله علیه و آله) نهی کنید، بیش از ده هزار نفر در این شهر به یاران پیامبر ناسزا می‌‏گویند.

امام فرمود:  – مردم از من نمی‌‏پذیرند.

ابوحنیفه گفت: چگونه ممکن است سخن شما را نپذیرند، در صورتی که شما فرزند پیامبر خدا هستید؟

حضرت فرمود: تو خود یکی از همان هایی هستی که گوش به حرف من نمی‌‏دهی. مگر بدون اجازه من داخل خانه نشدی، و بدون این که بگویم ننشستی،و بی اجازه شروع به سخن گفتن ننمودی؟

آن‌گاه فرمود: شنیده‌‏ام که تو بر اساس قیاس[1] فتوا می‌‏دهی؟

ابوحنیفه گفت: آری.

حضرت فرمود: وای بر تو! اولین کسی که بر این اساس نظر داد شیطان بود؛ وقتی که خداوند به او دستور داد به آدم سجده کند، گفت: «من سجده نمی‏‌کنم، زیرا که مرا از آتش آفریدی و او را از خاک و آتش گرامی تر از خاک است».

(سپس امام برای اثبات بطلان «قیاس»، مواردی از قوانین اسلام را که برخلاف این اصل است، ذکر کرد و فرمود:)  به نظر تو کشتن کسی بناحق مهم‌تر است، یا زنا؟

گفت: کشتن کسی بناحق.

امام فرمود: (بنابراین اگر عمل کردن به قیاس صحیح باشد) پس چرا برای اثبات قتل، دو شاهد کافی است، ولی برای ثابت نمودن زنا چهار گواه لازم است؟ آیا این قانون اسلام با قیاس توافق دارد؟

گفت: نه.

امام فرمود: بول کثیف‌‏تر است یا منی؟

گفت: بول.

حضرت فرمود: پس چرا خداوند در مورد اول مردم را به وضو امر کرده، ولی در مورد دوم دستور داده غسل کنند؟ آیا این حکم با قیاس توافق دارد؟

گفت: نه.

فرمود: نماز مهم‌تر است یا روزه؟

گفت: نماز.

حضرت فرمود: پس چرا بر زن حائض قضای روزه واجب است، ولی قضای نماز واجب نیست؟ آیا این حکم با قیاس توافق دارد؟

گفت: نه.

فرمود: آیا زن ضعیف تر است یا مرد؟

گفت: زن.

امام فرمود: پس چرا ارث مرد دو برابر زن است؟ آیا این حکم با قیاس سازگار است؟

گفت: نه.

امام فرمود: چرا خداوند دستور داده است که اگر کسی ده درهم سرقت کرد، دستش قطع شود، در صورتی که اگر کسی دست کسی را قطع کند، دیه آن پانصد درهم است؟ آیا این با قیاس سازگار است؟

گفت: نه.

حضرت – شنیده‌‏ام که این آیه را: «در روز قیامت به طور حتم از نعمت هایی سؤال می‌‏شوید»[2] چنین تفسیر می‌‏کنی که: خداوند مردم را در مورد غذاهای لذیذ و آب های خنک که در فصل تابستان می‌‏خوردند، مؤاخذه می‌‏کند.

گفت: درست است، من این آیه را این طور معنا کرده‌‏ام.

حضرت فرمود: اگر شخصی تو را به خانه‌‏اش دعوت کند و با غذای لذیذ و آب خنک از تو پذیرایی کند، و بعد به خاطر این پذیرایی بر تو منت گذارد، درباره چنین کسی چگونه قضاوت می‌‏کنی؟

گفت: می‌‏گویم آدم بخیلی است.

امام فرمود: آیا خداوند بخیل است (تا این که روز قیامت در مورد غذاهایی که به ما داده، ما را مورد مؤاخذه قرار دهد)؟

گفت: پس مقصود از نعمت هایی که قرآن می‌‏گوید انسان درباره آن مؤاخذه می‏‌شود، چیست؟

فرمود: مقصود، نعمت دوستی ما خاندان رسالت است.[3]